Παρακολουθήσαμε στο προηγούμενο σημείωμά μας τις ελλείψεις του ημερολογίου τού ένδοξου θωρακισμένου καταδρομικού από την ένταξή του στον στόλο, έως και το ευρύτερο κενό, που εντοπίζεται και διαρκεί από 8/5/1930 ώς 1/11/1934.
Για τα ημερολόγια του πλοίου ο Νίκος Α. Σταθάκης σημειώνει επίσης: «Το χρονικό του Αβέρωφ καταβλήθηκε προσπάθεια να γραφεί μέσα από τα επίσημα ημερολόγια του πλοίου. Ετσι, η ζωή του πολεμικού θα παρουσιαζόταν ανάγλυφα από τις εγγραφές των υπεύθυνων αξιωματικών, που υπηρετούσαν σ’ αυτό. Στο μεγαλύτερο μέρος επιτεύχθηκε, όχι όμως στο σύνολό του. Υπάρχουν ορισμένα κενά στα ημερολόγια, που φυλάσσονται στην Ιστορική Υπηρεσία του Ναυτικού (Ι.Υ.Ν). Οι οριακές καταστάσεις που πέρασε το Εθνος ή στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, καταστροφή αρχείων και έκτακτες ανωμαλίες στον υπηρεσιακό ρυθμό του θωρηκτού, είναι, για τα περισσότερα τουλάχιστον, οι αιτίες για τα υπάρχοντα κενά. Καταβλήθηκε προσπάθεια κάλυψής των από άλλες πηγές και αναγραφή των πληροφοριακών στοιχείων στο ίδιο πλαίσιο ημερολογίου. Σε κάθε τέτοια περίπτωση αναγράφονται σε προμετωπίδα οι πηγές» (σελ. 61).
Στο παραπάνω απόσπασμα αναφέρεται πως υπάρχουν «ορισμένα κενά» στα ημερολόγια του πλοίου, αλλά δυστυχώς αυτά είναι αρκετά και καλύπτουν σημαντικό μέρος του συνόλου, όπως θα δούμε ώς στο τέλος του παρόντος άρθρου. Εύστοχα ο Νίκος Α. Σταθάκης προσπαθεί και το κατορθώνει να καλύψει κάποια κενά, που παρουσιάζονται σε σπουδαίες ιστορικές στιγμές, μέσα από ημερολόγια αξιωματικών ή άλλες αξιόπιστες πηγές, κάτι που όπως είδαμε στο πρώτο μέρος εφάρμοσε την περίοδο 1911 – 1913.
Το ίδιο πράττει και στην απουσία του μήνα Μαρτίου του 1935, όταν εκδηλώθηκε το δεύτερο και σοβαρότερο μεσοπολεμικό κίνημα του Πλαστήρα με τη συμμετοχή, αυτή τη φορά, και του ίδιου του Βενιζέλου. Αναπληρώνει το υπάρχον κενό λόγω των γεγονότων, με πληροφόρηση από δημοσιεύματα εφημερίδων εκείνης της περιόδου και το βιβλίο του ναυάρχου Επαμ. Καββαδία: «Ο ναυτικός πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα» (Αναμνήσεις 2 Μαρτίου 1935 – 25 Μαρτίου 1941), Αθήνα 1950 (σελ. 173 – 174). Με αυτόν το τρόπο καλύπτεται επαρκέστατα και υπεύθυνα το κενό, καθώς παρέχονται ενδιαφέροντα στοιχεία. Στις «κινήσεις» του πλοίου, στο μητρώον του, οι εγγραφές από 3/3 έως 12/3 σημειώνονται ως «στασιακοί πλόες», αφού ο Αβέρωφ ελεγχόταν από τους κινηματίες και μάλιστα είχε δεχτεί σ’ αυτό το διάστημα ανεπιτυχείς αεροπορικές προσβολές από την κυβερνητική πλευρά. Οπως είναι γνωστό το πλοίο εκτέλεσε τότε πλόες από την Κρήτη έως την Καβάλα καταπλέοντας και σε αρκετά νησιά για την επικράτηση του κινήματος και μετά την αποτυχία του ο Βενιζέλος με τον Αβέρωφ διέφυγε στην Κάσο στις 12 Μαρτίου. Ακολούθως το πλοίο επέστρεψε στον Ναύσταθμο και αντικαταστάθηκε βέβαια η ηγεσία του (σελ. 174).
***
Τον επόμενο χρόνο (1936) υπάρχει μόνον ένα μικρό κενό, το πιο μικρό απ’ όλα, από τις 14 έως 19/10 που δεν σημειώνονται στο βιβλίο του πλοίου εγγραφές. Είναι οι μέρες των προετοιμασιών για τον πλου στο Μπρίντεζι και την παραλαβή – μετακομιδή των σορών του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου και άλλων μελών της οικογένειάς του.
***
Ακολουθεί περίπου πεντάμηνη έλλειψη ημερολογίου (7/12/1937 έως 4/5/1938) μεσούντος του μεταξικού καθεστώτος. Το κενό δεν συμπίπτει με κάποιο σπουδαίο γεγονός και το πλοίο φαίνεται, στα τέλη του 1937, να βρίσκεται αγκυροβολημένο στον Ναύσταθμο. Ατυχώς από το 1938 σταματούν και οι εγγραφές στις κινήσεις του πλοίου στο μητρώον του (σελ. 291).
***
Το επόμενο κενό είναι ένα από τα ευρύτερα με διάρκεια πάνω από έναν χρόνο, 15/5/1939 έως 4/9/1940. Δηλαδή από τα μέσα του 1939 ώς τις παραμονές σχεδόν του ελληνοϊταλικού πολέμου. Το πιο σπουδαίο γεγονός στην περίοδο ετούτης της ημερολογιακής έλλειψης είναι αναμφίβολα ο άνανδρος και ύπουλος τορπιλισμός του εύδρομου Ελλη από ιταλικό υποβρύχιο τον Δεκαπενταύγουστο του 1940 στην Τήνο. Αν υπήρχε το ημερολόγιο, κάποια σχετική εγγραφή θα επισημαινόταν.
***
Στα δύσκολα χρόνια του πολέμου οι ελλείψεις ημερολογίου υπήρξαν μάλλον αναπόφευκτες. Μολαταύτα έχουμε μια και μοναδική απουσία που είναι διάρκειας 8 μηνών βέβαια, από 1/1/1941 έως 31/8/1941. Γίνεται αντιληπτό ότι απουσιάζουν οι εγγραφές για την περιπετειώδη διαφυγή του πλοίου τον Απρίλιο του 1941 (18/4, Μ. Παρασκευή), έπειτα από την πρωτοβουλία ορισμένων αξιωματικών και μέρος μελών του πληρώματος, αρνούμενων να προχωρήσουν σε εγκατάλειψη ή αυτοβύθιση του ένδοξου πολεμικού. Εδώ ο Σταθάκης καλύπτει το κενό, γι’ αυτή τη σημαντική περίοδο, με αξιόπιστα στοιχεία από άλλες πηγές, το Ημερολόγιον Πολέμου 1940 – ‘41 (Ι.Υ.Ν), το βιβλίο του ναυάρχου Επαμ. Καββαδία «Ο ναυτικός πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα», την «Εκθεσι επί της δράσεως του Β. Ναυτικού κατά τον πόλεμον 1940 – 1944) του Γ. Φωκά και τις αφηγήσεις των αξιωματικών του Αβέρωφ, υποναυάρχου Π. Δαμηλάτη και πλοιάρχου Κ. Τσαφογιάννη. Συνθέτει έτσι ένα ολοκληρωμένο χρονικό του οχταμήνου του 1941, που απουσιάζει το ημερολόγιο του πλοίου. Τους πρώτους μήνες του 1941 ο Αβέρωφ βρίσκεται φουνταρισμένος στην Ελευσίνα, ακολουθεί η διαφυγή με προσέγγιση αρχικά στη Σούδα και τελικά στην Αλεξάνδρεια για να ξεκινήσει το ταξίδι προς τον Ινδικό Ωκεανό τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου. Οι ημερολογιακές εγγραφές ξαναρχίζουν όταν το πλοίο βρίσκεται στο λιμάνι του Αντεν με τελικό προορισμό τη Βομβάη.
***
Το προτελευταίο και πρώτο μεταπολεμικό κενό καλύπτει την περίοδο από 1/10/1946 έως 3/1/1947, όταν πια το πλοίο έχει μεταφερθεί στον Ναύσταθμο και επίκειται ο παροπλισμός του, αν και τυπικά παραμένει μάχιμη μονάδα και βέβαια αποτελεί τη ναυαρχίδα του στόλου με την έδρα του αρχηγού. Οι εγγραφές των ημερολογίων πλέον είναι εντελώς επιγραμματικές και γενικές, ακόμη και για ολόκληρο μήνα, αφού δεν παρουσιάζεται κάτι άλλο, πέρα από τη συνήθη, καθημερινή υπηρεσία.
***
Η τελευταία απουσία ημερολογίου αφορά στο διάστημα 11/4 έως 15/7/1947, όταν έγινε το τελευταίο αυτόνομο ταξίδι του Αβέρωφ (Μάιος 1947) στα Δωδεκάνησα μετά την επίσημη προσάρτηση στο ελληνικό κράτος. Το συγκεκριμένο γεγονός αναφέρει μόνον ο Νίκος Α. Σταθάκης στο βιβλίο του «Θ/Κ Γ. Αβέρωφ – Χρονικό του θωρηκτού της νίκης» στη σελ. 377. Αυτό το γεγονός δεν μνημονεύεται σε άλλη πηγή και η παρουσία του ημερολογίου πιθανόν να μας έδινε πολύτιμες πληροφορίες.
Τα ημερολόγια του Αβέρωφ ολοκληρώνονται στις 31/10/1948, αφού το πλοίο έχει παροπλιστεί και παραμένει μόνο ως αρχηγείο στόλου, δεν αποτελεί δηλαδή μάχιμη μονάδα. Οι τελευταίες εγγραφές είναι εντελώς επιγραμματικές για το σύνολο του κάθε μήνα με την ίδια μορφή: «Συνήθης εν όρμω υπηρεσία. Κινήσεις συμφώνως τω πίνακι. Εκτακτον ουδέν».
***
Ο «βίος» του θωρακισμένου καταδρομικού Γ. Αβέρωφ από την ένταξή του στον στόλο στις 16/5/1911 έως το τέλος των ημερολογίων του στις 31/10/1948, ορίζεται σε 37 χρόνια, 5 μήνες και λίγες μέρες. Αν προσθέσουμε τα υπάρχοντα κενά οδηγούμαστε σε ένα σημαντικό νούμερο που καταλαμβάνει ένα αρκετά υψηλό το ποσοστό επί του συνόλου, 15 χρόνια 6 μήνες και 12 μέρες, δηλαδή πάνω από 41%.
Μερικές ακόμη παρατηρήσεις: Από τα 24 συνολικά κενά, τα 5 έχουν διάρκεια πάνω από 1 χρόνο, το μεγαλύτερο είναι όπως είδαμε περίπου 4,5 χρόνια. Τρία έχουν διάρκεια κάποιων ημερών, λιγότερο από μήνα. Σ’ αυτά συμπεριλαμβάνονται και οι 13 μέρες της αλλαγής του ημερολογίου, που βέβαια δεν συνυπολογίζονται στο σύνολο, αφού οι μέρες αυτές δεν υπήρξαν. Τα υπόλοιπα 16 κενά είναι από 1 έως 8 μήνες, τα εννέα με διάρκεια ενός συγκεκριμένου, εκτός από ένα, στα 1916, μήνα.
Λεπτομέρειες αριθμητικές, θα μου πείτε, και όχι εντελώς άδικα. Η ουσία επισημαίνεται στο γεγονός της απουσίας του επίσημου υπηρεσιακού βιβλίου του πλοίου και της συνακόλουθης πρωτογενούς πληροφόρησης για κάποια σημαντικά συμβάντα της ιστορίας.
ΓΡΗΓΌΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
