Του ΓΡΗΓΟΡΗ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗ, Μέλους της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών
Tο θωρακισμένο καταδρομικό Γ. Αβέρωφ αναμφίβολα θεωρείται ως το πλέον ένδοξο πλοίο του στόλου μας, έχοντας καταγράψει κορυφαίες νικηφόρες σελίδες στη ναυτική μας ιστορία. Το περήφανο πολεμικό χάρη στη πολυκύμαντη πορεία του και τη συμμετοχή του σε γεγονότα καθοριστικής σημασίας για τη χώρα μας, ανυψώνεται ως σύμβολο της νίκης και αγγίζει τα όρια του θρύλου.
Για την ιστορία του καραβιού και τη συμβολή του στους αγώνες του έθνους από τα 1912 ώς τα 1944 έχουν γραφτεί, νομίζω, πολλά και δίκαια άλλωστε. Υπάρχει επαρκέστατη βιβλιογραφία με αυτόνομες εκδόσεις και πλήθος μελετών και άρθρων σε συλλογικούς τόμους ή στον περιοδικό και ημερήσιο Τύπο, που καλύπτει με πληρότητα τη δράση του Αβέρωφ ως ναυαρχίδα του στόλου. Ενδιαφέρουσα όμως προκύπτει και η μεταπολεμική περίοδος της «αποστρατείας» του πλοίου, αφότου επανέπλευσε, μετά την απελευθέρωση το 1944, στην Ελλάδα, ώς τις μέρες μας. Συναντούμε και σ’ αυτό το διάστημα σημαντικές πτυχές του βίου του δοξασμένου πολεμικού, στα στέρνα χρόνια της δράσης του και του συνακόλουθου παροπλισμού του, το 1951, ίσαμε τις αρχές της δεκαετίας του 1980, οπότε πάρθηκε η απόφαση της αναπαλαιώσεως και μετατροπής του σε πλωτό ναυτικό μουσείο, ώστε να το θαυμάζουμε σήμερα, φουνταρισμένο στο Φλοίσβο, στο Πάρκο Ναυτικής Παράδοσης, πλάι σε άλλα πλοία, που το καθένα έχει τη δική του σημαντική ιστορία. Γι’ αυτή την περίοδο της ζωής του Αβέρωφ τα γεγονότα συνήθως αγνοούνται ή καταγράφονται με γενικευμένες, σύντομες, ενίοτε ασαφείς, αναφορές. Ωστόσο για την πληρότητα της συγκρότησης της «βιογραφίας» του δοξασμένου καραβιού χρειάζεται μια πιο προσεκτική ματιά στα χρόνια της «αποστρατείας» του μιας και εκεί επίσης συναντούμε αρκετές ενδιαφέρουσες πτυχές της υπερεκατονταετούς παρουσίας του.
***
Επιστρέφοντας το Αβέρωφ στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1944 παράμεινε για τρία και πλέον χρόνια ως μάχιμη και ενεργή μονάδα – ναυαρχίδα του στόλου, έστω κι αν οι υπηρεσιακές δυνατότητες του πλοίου ήταν πια ιδιαίτερα περιορισμένες. Λόγοι ιστορικοί και τιμητικοί επέβαλαν αυτή τη παράταση, αφού το θρυλικό σκαρί συνδεόταν με κορυφαίες στιγμές της ναυτικής μας ιστορίας. Παρ’ όλα αυτά το γερασμένο πλοίο εξακολούθησε ακόμη να συμμετέχει ενεργά στα γεγονότα κατά το 1944 – ΄45 με ουσιαστική συμβολή, αλλά και συμβολική παρουσία. Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών, δεμένο στον προλιμένα του Πειραιά ως πλωτό οχυρό, υπερασπίζεται με επιτυχία τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων από τις επιθέσεις των ανταρτών. Τον Φεβρουάριο του 1945 (25/2 έως 1/3) πραγματοποιεί ένα από τα τελευταία του ταξίδια στη Θεσσαλονίκη, με επιβαίνοντες τον αρχιεπίσκοπο – αντιβασιλέα Δαμασκηνό και άλλους επισήμους και τον Μάιο του ίδιου χρόνου (13 έως 17/5) ακόμη ένα στη Ρόδο με συμβολικό χαρακτήρα για την επικείμενη ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Ο Νίκος Α. Σταθάκης μνημονεύει (1) και τρίτο ταξίδι, το τελευταίο αυτόνομο του πλοίου, πάλι στη Ρόδο τον Μάιο του 1947, με την ευκαιρία της παράδοσης των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα που πραγματοποιήθηκε λίγο νωρίτερα στις 31/3/1947. Ατυχώς τα ημερολόγια του πλοίου ελλείπουν από τις 11/4 έως τις 15/7/1947 και δεν έχουμε επιβεβαίωση από το επίσημο βιβλίο του πλοίου. (2)
***
Το καλοκαίρι του 1946 το Αβέρωφ ρυμουλκείται από τον προλιμένα του Πειραιά σε αγκυροβόλιο του ναύσταθμου και ακολούθως στην προβλήτα Ελλης, κάτι που θεωρείται ως απαρχή της επικείμενης «αποστρατείας» του πλοίου. Οι λιτές, σχεδόν επιγραμματικές εγγραφές στο ημερολόγιο του πλοίου αναφέρουν τις καθημερινές υπηρεσιακές δραστηριότητες αν και το θωρηκτό παραμένει τυπικά ενεργό καθώς γίνονται και εφοδιασμοί με άνθρακα. Ο παροπλισμός του αρχίζει τον Φεβρουάριο του 1948 με εκφόρτωση των πυρομαχικών και την αφαίρεση οπλισμού τον Απρίλιο. Η καταγραφή του ημερολογίου στις 23/2/1948 είναι σαφής: «230930 Εναρξις εκφορτώσεως πυρομαχικών στόλου. Από σήμερα δυνάμει διαταγής Υ.Ν. λογιζόμεθα υπηρεσία Α.Σ.» (3). Ετούτο είναι το πρώτο βήμα του παροπλισμού του Αβέρωφ που παύει πια να αποτελεί μάχιμη μονάδα του στόλου και παραμένει μόνον ως έδρα του αρχηγού στόλου. Η κατάσταση αυτή διαρκεί ώς τις 2/7/1951 όταν το σήμα του αρχηγού μεταφέρεται στο καταδρομικό Ελλη, το πρώην ιταλικό Ευγένιος της Σαβοΐας που αποδόθηκε στο πλαίσιο των πολεμικών επανορθώσεων και ονομάστηκε τιμητικά αναπληρώνοντας την απώλεια του εύδρομου Ελλη τον Δεκαπενταύγουστο του 1940 στην Τήνο. Το θ/κ Γ. Αβέρωφ τελεί πλέον σε πλήρη παροπλισμό και παραμένει φουνταρισμένο στον ναύσταθμο Σαλαμίνας με τη φθορά του χρόνου να γίνεται όλο και περισσότερο εμφανής. Ο Γ. Κρέμος σημειώνει χαρακτηριστικά (4): «Το Αβέρωφ τότε ρυμουλκήθηκε και προσεδέθη σε μια απόμερη τσαμαδούρα του ναυστάθμου κοντά στη νησίδα Αγιος Γεώργιος, απέναντι από τα Παλούκια Σαλαμίνος, στο έλεος του φθοροποιού χρόνου για τα επόμενα οκτώ περίπου χρόνια…».
Η περίοδος από το 1951 ώς το 1957, που μεταφέρεται στον Πόρο, αποτελεί μια από τις πιο κρίσιμες στην ιστορία του πλοίου, που περνά τη χειρότερη φάση του υπερεκατονταετούς βίου του. Και τούτο γιατί απειλείται άμεσα με διάλυση ως άχρηστο και δαπανηρό στη συντήρησή του. Ο κίνδυνος να μεταφερθεί σε κάποιο διαλυτήριο και η ιστορία να μετατραπεί σε σκραπ γίνεται εμφανής, γεγονός που προκαλεί εύλογες αντιδράσεις. Το θρυλικό σκαρί, που επέβαλε ουσιαστικά μόνο του τη ναυτική ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο το 1912 – ΄13, που κατάφερε μια περιπετειώδη διαφυγή το 1941 και διεκπεραίωσε με επιτυχία τη δράση του ως συνοδό πλοίο νηοπομπών στον Ινδικό Ωκεανό, στη διάρκεια του πολέμου, επιβιώνοντας μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συγκυρίες, φάνταζε αδύναμο να αντιμετωπίσει την προοπτική της διάλυσης. Μια απλή υπουργική απόφαση αρκούσε για να δρομολογηθούν οι αχαρακτήριστες εξελίξεις. Ο,τι δεν κατάφεραν Τούρκοι και Γερμανοί θα το υλοποιούσαμε μόνοι μας με συνοπτικές διαδικασίες! Αλλωστε υπήρχε και το απαράδεκτο προηγούμενο με τον επίσης θρυλικό Αρη του Τσαμαδού που μπροστά στο υψηλό κόστος συντήρησής του αποφασίστηκε η «τιμητική» βύθισή του, το 1921, για τον εορτασμό των εκατό χρόνων από την Επανάσταση. Κι εδώ, ό,τι δεν μπόρεσε ολόκληρος ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος στη Σφακτηρία, το πετύχαμε οι ίδιοι χωρίς κανέναν σεβασμό στην ιστορική μνήμη. Ευτυχώς «ο τυχερός μπάρμπα Γιώργης», όπως τον αποκαλούσαν χάρη στην ικανότητά του να επιβιώνει σε δύσκολες καταστάσεις, αποδείχτηκε γι’ άλλη μια φορά τυχερός και σώθηκε. Οι φωνές διαμαρτυρίας για την αχαρακτήριστη προοπτική της διάλυσης εισακούστηκαν και η σχετική πρόταση της οικονομικής διεύθυνσης του Βασιλικού, τότε, Ναυτικού απορρίφτηκε από τον ίδιο τον βασιλιά Παύλο, που όχι μόνο αρνήθηκε να δώσει τη συγκατάθεσή του, αλλά προέτρεψε και τη μελλοντική συντήρηση και αξιοποίηση του πλοίου. Στην εφ. «Η Θεσσαλία» δημοσιεύεται άρθρο σχετικό με το θέμα: «Ο θρυλικός Αβέρωφ διέφυγε τον κίνδυνον της διαλύσεως – παρ’ ολίγον να μεταβληθή σε παλιοσίδερα» (25/12/1955). Ο συντάκτης της εποχής, αφού πρώτα αναφέρει πως το πλοίο διέφυγε «τον κίνδυνον να διαλυθή, να μεταβληθή δηλαδή σε παλιοσίδερα» και στη συνέχεια κάνει μια σύντομη αναφορά στη δράση του και τον αρχικό παροπλισμό του, περιγράφει τα γεγονότα που ακολούθησαν, σχολιάζοντας και κάποιες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες: «Μετά τη μεταφορά του αρχηγείου, ο γέρο – Αβέρωφ άλλαξε αγκυροβόλιο. Μετεφέρθη στα ανοικτά, δεξιά του ναυστάθμου και προσεδέθη εκεί από μια σημαδούρα. Μετά τη μεταφορά του το Αβέρωφ εγκατελείφθη χωρίς πλήρωμα και χωρίς συντήρησι. Τότε το Γενικόν Επιτελείον Ναυτικού υπέβαλε την πρότασιν το θρυλικό καράβι να πωληθή εις δημοπρασίαν προς διάλυσιν, με την δικαιολογίαν, ότι από την θωράκισιν και τα άλλα σίδηρα του παλαιού καταδρομικού θα ωφεληθή η οικονομία του Β.Ν. Εναντίον της διαλύσεως, όμως, του χαλύβδινου νικητή του 1912 – ΄13 είχαν κηρυχθή και οι κληρονόμοι του αειμνήστου Γ. Αβέρωφ. Ευτυχώς η ατυχής απόφασις των οικονομικών του Β.Ν. απερρίφθη από τον βασιλέα, ο οποίος ετόνισεν ότι το θρυλικόν πολεμικόν όχι μόνον δεν πρέπει να διαλυθή, αλλά αντιθέτως πρέπει να μεταφερθή εις το Φάληρον, το Τουρκολίμανο ή το Πασαλιμάνι και εκεί να μεταβληθή εις μουσείον… Μετά την βασιλικήν επέμβασιν το Αβέρωφ εσώθη. Απομένει όμως ακόμη ανεξακρίβωτον το τι θα γίνη. Υπάρχουν διάφοραι προτάσεις μεταξύ των οποίων και η πρότασις να εντοιχισθή το πολεμικόν πλοίον εις μίαν παραλίαν και να συντηρηθή, διά τας επερχομένας γενεάς, ως σύμβολον των ναυμάχων μας. Εν τω μεταξύ όμως το Αβέρωφ κινδυνεύει. Δεμένο από μια σημαδούρα υπάρχει φόβος, καθώς γυρίζει σε κάθε καιρό, να κοπή η αλυσίδα του και να εξοκείλη. Επειτα υπάρχει και μια άλλη ρομαντική πλευρά. Την ημέρα της επετείου της ναυμαχίας της Ελλης, το Αβέρωφ έμενε εγκαταλελειμμένο στην άκρη του ναυστάθμου. Για τη συντήρηση, βέβαια, χρειάζονται δαπάνες. Τι θα στοίχιζε όμως, κατά την μεγάλη ημέρα να υπάρχη επάνω στον παροπλισμένο νικητή ένα τιμητικόν άγημα; Δεν θα ήταν δυνατόν να υψωθή στον ιστό του η σημαία του Κουντουριώτη; Επί τη ευκαιρία πληροφορούμεθα, ότι ειδικώς διά την έπαρσιν της ιστορικής σημαίας εγένετο και σχετικόν έγγραφον του αρχηγού των Βασιλικών Ναυστάθμων, χωρίς όμως να αποδεχθή το Γενικόν Επιτελείον Ναυτικού την πρότασιν».
Στο παραπάνω κείμενο παρατηρούμε πως έστω κι αν αποφεύχθηκε η διάλυση του πλοίου, ετούτο παρέμενε στην απόλυτη εγκατάλειψη, με το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού να δείχνει μια δυσερμήνευτη αδιαφορία, ακόμα και για κάποιες σημαντικές επετείους που συνδέονταν άμεσα με αυτό. Συνολικά το Αβέρωφ παρέμεινε παρατημένο στον ναύσταθμο Σαλαμίνος για μια εξαετία, από το 1951 όπου έπαψε να αποτελεί έδρα του αρχηγού του στόλου ως τα 1957 που ρυμουλκήθηκε στον Πόρο.
Συνεχίζεται.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Νίκος Α. Σταθάκης, «Γ. Αβέρωφ – χρονικό του θωρηκτού της νίκης», έκδοση Πολεμικού Ναυτικού, 1987, σελ. 377.
2) Οι ελλείψεις των ημερολογίων είναι αρκετές (Βλ. Νίκος Α. Σταθάκης οπ. π. σελ. 399. Ημερολόγιο πλοίου υπάρχει ώς τις 31/10/1948
3) Νίκος Α. Σταθάκης οπ. π. σελ. 268.
4) Γ. Κρέμος – Ρ. Α. Μπέικερ, «Αβέρωφ, το πλοίο που άλλαζε την πορεία της ιστορίας», εκδόσεις Ακρίτας, 1990, σελ. 72.
