Το πιο πολύνεκρο ναυάγιο στις ελληνικές θάλασσες: Τραγωδία (ή έγκλημα) χωρίς όρια

το-πιο-πολύνεκρο-ναυάγιο-στις-ελληνικ-608779

Η διαπίστωση είναι προφανής και αποδεικνύεται άμεσα από τα ίδια τα γεγονότα. Οι πιο πολύνεκρες ναυτικές τραγωδίες σημειώνονται στις πολεμικές περιόδους, με αποκορύφωμα βέβαια τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι καταβυθίσεις πολεμικών πλοίων μεγάλου εκτοπίσματος με πολυάριθμα πληρώματα (1) ή άλλων καραβιών που επίσης μετέφεραν πολλά άτομα (οπλιταγωγά (2), νοσοκομειακά, μεταφοράς προσφύγων ή αιχμαλώτων – ιδίως οι δύο τελευταίες κατηγορίες) αποτελούν περιπτώσεις απώλειας χιλιάδων ψυχών, θυμάτων μιας αλόγιστης, μαζικής θυσίας. Δεν είναι συμπτωματικό το γεγονός πως το πιο πολύνεκρο ναυάγιο που καταγράφεται στην ιστορία παγκοσμίως είναι η βύθιση του γερμανικού υπερωκεάνιου Βίλελμ Γκούστλοφ στις 30/1/1945 από σοβιετικό υποβρύχιο στη Βαλτική. Μετέφερε υποχωρούντα στρατεύματα και πρόσφυγες, των οποίων ο ακριβής αριθμός παραμένει απροσδιόριστος επακριβώς κι ενδέχεται να ξεπερνούσε τις 10.000, αφού αναφέρονται 9.343 απολεσθέντες και 1.239 ή 996 διασωθέντες, μιας και τα νούμερα στις διάφορες πηγές ποικίλλουν, σίγουρα όμως χάθηκαν πάνω από 8.000 επιβαίνοντες (3).

Ομως και οι ελληνικές θάλασσες έχουν να δείξουν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εξαιρετικά πολύνεκρες ναυτικές τραγωδίες. Πρόκειται για τις βυθίσεις πλοίων (επίτακτων επιβατηγών ή φορτηγών), που μετέφεραν Ιταλούς αιχμαλώτους μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις 8/9/1943, τους οποίους προωθούσαν οι ώς πρότινος σύμμαχοί τους Γερμανοί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, δείχνοντάς τους απάνθρωπη αντιμετώπιση. Επιγραμματικά σημειώνουμε τα 5 από τα 6 ναυάγια αυτής της κατηγορίας (4):

1) Ελση: Βυθίστηκε από πρόσκρουση σε νάρκη, λίγο έξω από την Κεφαλονιά, λίγες μέρες μετά την ιταλική παράδοση, με απροσδιόριστο αριθμό θυμάτων που σίγουρα θα ανέρχονταν σε κάμποσες εκατοντάδες.

2) Αρντένα: Προσέκρουσε και αυτό σε νάρκη έξω από το Αργοστόλι στις 27/9/1943. Αναφέρεται ότι επέβαιναν περίπου 1.000 αιχμάλωτοι, από τους οποίους πνίγηκαν οι 700, ενώ σε άλλη ακριβέστερη πηγή γίνεται λόγος για 840 Ιταλούς με διάσωση μόνο 120.

3) Μαρία – Αμαλία (Marguerita): Βυθίστηκε και αυτό στην έξοδο από το Αργοστόλι, δίχως να είναι σίγουρο αν έπεσε σε νάρκη ή τορπιλίστηκε, στις 13/10/1943. Από τους 900 πάνω κάτω αιχμαλώτους διασώθηκαν οι 356.

4) Simfra: Βυθίστηκε κοντά στην Κω έπειτα από αεροπορική επιδρομή στις 20/10/1943 και απωλέστηκαν 2.098 άτομα από τους 2.664 συνολικά κρατούμενους.

5) Capopino: Χτυπήθηκε από συμμαχικό υποβρύχιο ανοιχτά της Κρήτης στις 8/2/1944 κατά τη μεταφορά Ιταλών από τα Δωδεκάνησα. Συνολικά επέβαιναν 3.344 άτομα (165 Γερμανοί) και χάθηκαν οι 3.277, οπότε ελάχιστοι θα γλίτωσαν από τους αιχμαλώτους.

Στοιβαγμένοι και κλεισμένοι στ’ αμπάρια δεν υπήρχαν γι’ αυτούς περιθώρια διαφυγής σε περίπτωση ναυαγίου.

***

Στις παραπάνω περιπτώσεις παρατηρούμε μια καταφανή αύξηση των θυμάτων, καθώς έπρεπε προφανώς να ολοκληρωθεί η μετάβαση των παραδομένων Ιταλών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ετσι φθάνουμε στο 6ο και πιο τραγικό, από τα προηγούμενα, ναυάγιο λίγες μέρες μετά την καταβύθιση του Capopino, αφού ξεπεράστηκε κατά 1.000 περίπου ο συνολικός αριθμός των θυμάτων. Πρόκειται για το νορβηγικό φορτηγό ατμόπλοιο Ορια, επιταγμένο από τους Γερμανούς που βυθίστηκε στις 12/2/1944 , μεταφέροντας επίσης Ιταλούς αιχμαλώτους από τις δυνάμεις στη Ρόδο και τη Λέρο. Το ναυάγιο ετούτο αποτελεί την πλέον πολύνεκρη τραγωδία όχι μόνο στις ελληνικές θάλασσες, αλλά σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, αφού χάθηκαν πάνω από 4.000 άνθρωποι. Κι ακόμη κατατάσσεται στην πρώτη πεντάδα των ναυαγίων όλων των εποχών παγκοσμίως.

Το Ορια, νορβηγικής πλοιοκτησίας, ναυπηγημένο στα 1920 με χωρητικότητα 2.127 τόνων, μήκους 86 μέτρων είχε αρχικά επιταχθεί από τους Γερμανούς στη Νορβηγία. Αργότερα βρέθηκε στη Μεσόγειο και περιήλθε, ώς τα τέλη του 1942, στις ναυτικές δυνάμεις της δωσίλογης γαλλικής κυβέρνησης του Βισί για να επανέλθει στην υπηρεσία των Γερμανών συμμετέχοντας στις επιχειρήσεις των Δωδεκανήσων το φθινόπωρο του 1943. Στις 11/2/1944 το απόγευμα (5) απέπλευσε από τη Ρόδο με προορισμό τον Πειραιά μεταφέροντας πάνω από 4.000 Ιταλούς αιχμαλώτους. Οι αριθμοί διαφέρουν σε διάφορες αναφορές, αφού γίνεται λόγος για 4.233 ή 4.115 ή 4.046. Ακόμη, πέρα από το πενταμελές (ή εφταμελές) πλήρωμα, με Νορβηγό καπετάνιο και Ελληνα μηχανικό, επέβαιναν και 90 Γερμανοί, από τους οποίους οι 30 αποτελούσαν τη συνοδεία – φύλαξη των αιχμαλώτων και οι υπόλοιποι 60 μετέβαιναν στον Πειραιά για διάφορους υπηρεσιακούς λόγους. Το ταξίδι κύλησε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα, καθώς η απόπειρα προσβολής από συμμαχικά πλοία στ’ ανοιχτά της Κω αντιμετωπίστηκε με επιτυχία από τα 3 σύνοδα ελαφρά, πρώην ιταλικά, αντιτορπιλικά.

Εχοντας αποφύγει το Ορια την όποια πολεμική εμπλοκή, κόντευε να εισπλεύσει, απόγευμα πια της επόμενης μέρας, στον Σαρωνικό, όπου έπρεπε τώρα ν’ αντιμετωπίσει τις άσχημες καιρικές συνθήκες. Επικρατούσαν θυελλώδεις δυτικοί, νοτιοδυτικοί άνεμοι προκαλώντας τεράστια προβλήματα στη μικρή νηοπομπή, μιας και εκτός από το ίδιο το φορτηγό, ταλαιπωρούνταν αφάνταστα και τα πλοία της συνοδείας. Είχε σουρουπώσει καθώς παρέπλευσαν το Σούνιο και ο καιρός καθιστούσε εξαιρετικά κοπιώδη τον πλου.

Ο θυελλώδης πουνεντογάρμπης φαίνεται πως ωθούσε το Ορια να ξεπέφτει προς τις ακτές της Αττικής και τη νησίδα Πάτροκλος, μετά τον όρμο των Λεγραινών, την οποία έπρεπε να παραπλεύσει από τα δυτικά, αφήνοντάς τη δεξιά. Ο δίαυλος που σχηματίζεται μεταξύ της νησίδας και των αντικρινών ακτών, πλάτους περίπου μισού μιλίου, είναι πλεύσιμος, αλλά υπάρχει και ένας επικίνδυνος ύφαλος που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, οπότε κάθε απόπειρα διέλευσης με τόσο άσχημες καιρικές συνθήκες αποκλειόταν. Το Ορια όμως συνέχιζε να κρατά λανθασμένη πορεία, τραβώντας κατευθείαν πάνω στον Πάτροκλο. Οι προειδοποιήσεις των συνοδών πλοίων και η ρίψη φωτοβολίδων, ώστε να βοηθηθεί η ορατότητα, αν και γίνονται αντιληπτές από το ταλαιπωρούμενο στη φουρτούνα ατμόπλοιο, τελικά δεν υπήρξε αλλαγή πορείας με αποτέλεσμα αυτό να προσαράξει στη νοτιοανατολική πλευρά της νησίδας, στις 18:45.

Η βύθιση επήλθε άμεσα, γιατί τα νερά βαθαίνουν απότομα και μόνο η πλώρη έμεινε πάνω από τα νερά, ώστε όλοι οι εγκλωβισμένοι στ’ αμπάρια να βρουν φρικτό θάνατο. Η παροχή βοήθειας με τις υπάρχουσες συνθήκες από τα συνοδά σκάφη είναι αδύνατη, αφού και αυτά αντιμετωπίζουν τεράστιες δυσκολίες στον πλου τους από τη φουρτούνα, αλλά και από μηχανικές βλάβες. Καταφέρνουν με κόπο να φτάσουν στον Πειραιά και να γνωστοποιήσουν το τραγικό συμβάν, ώστε να οργανωθεί αποστολή διάσωσης. Ομως είναι πολύ αργά και το μέγεθος της τραγωδίας ξεπερνά κάθε φαντασία, με τους διασωθέντες να είναι ελάχιστοι. Εκτός από όσους κατάφεραν να κολυμπήσουν ώς την ακτή, τα σκάφη που συνέδραμαν την επομένη μπόρεσαν να διασώσουν 5 – 6 επιβαίνοντες που παρέμεναν πάνω στην πλώρη και ν’ απεγκλωβίσουν άλλους τόσους από το εσωτερικό της, αφού χρειάστηκε να κόψουν τις λαμαρίνες με οξυγόνο. Με δεδομένο τον αριθμό των 4.233 αιχμαλώτων, χάθηκαν οι 4.184, όντας κλεισμένοι στο αμπάρι και ανήμποροι να διαφύγουν, ενώ απωλέστηκαν και 15 από τους συνολικά 90 Γερμανούς. Επίσης διασώθηκε όλο το πλήρωμα. Οι αριθμοί διαφοροποιούνται στις διάφορες πηγές, που γίνεται λόγος για ακόμα λιγότερους διασωθέντες αιχμαλώτους, όπως και για απώλειες μελών του πληρώματος.

***

Οι μαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής είναι συγκλονιστικές, περιγράφοντας με δραματικό τρόπο το τραγικό συμβάν, όταν αντίκρισαν την επομένη τις εκατοντάδες των σορών που ξεβράστηκαν στις γύρω ακτές, με τους Γερμανούς να αποκλείουν την περιοχή και να προχωρούν άμεσα στη διάνοιξη ομαδικών τάφων για τους πνιγμένους. Στις βιωματικές αυτές μνήμες γίνεται λόγος για τορπιλισμό του Ορια από συμμαχικό υποβρύχιο ή το ελληνικό Παπανικολής, γιατί ακούστηκαν εκρήξεις. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη, καθώς εκείνη την περίοδο δεν είχε παρατηρηθεί δράση υποβρυχίων στην περιοχή και ο Παπανικολής τότε αποδεδειγμένα ταξίδευε σε άλλα νερά. Ισως η κακοκαιρία, οι φωτοβολίδες και ο φόβος διόγκωναν τα πράγματα και οδηγούσαν σε λάθος εκτιμήσεις.

***

Το ξεχωριστό στο πολύνεκρο ναυάγιο του α/π Ορια, που το διακρίνει από άλλες αντίστοιχες τραγωδίες του πολέμου, αποτελεί το γεγονός πως δεν προήλθε από πολεμική αιτία. Βέβαια συνέβη σε περίοδο πολέμου και κάτω από τις ιδιάζουσες πολεμικές συνθήκες, αυτό καθεαυτό όμως το συμβάν προέκυψε από ανθρώπινο λάθος, που υποβοήθησαν οι κακές καιρικές συνθήκες. Δεν κρατούνταν η ενδεδειγμένη πορεία και ο θυελλώδης πουνεντογάρμπης επέτεινε το κακό, οδηγώντας το πλοίο κατευθείαν πάνω στη νησίδα Πάτροκλος, όπως αυτό ξέπεφτε προς τα ανατολικά. Να υπήρξε ίσως πρόθεση του καπετάνιου να περάσει από τον δίαυλο, προκειμένου ν’ απαγκιάσει από τον καιρό; Κάτι τέτοιο φαίνεται λιγότερο πιθανό, με τη διέλευση να παρουσιάζει σοβαρούς κινδύνους από τον ύφαλο που υπάρχει στη νότια είσοδο του διαύλου και τις επικρατούσες κάκιστες καιρικές συνθήκες. Η περίπτωση να προσέκρουσε το Ορια στον αναφερόμενο ύφαλο (έχει διατυπωθεί τέτοια πιθανότητα) πρέπει να αποκλειστεί, καθώς οι επιτόπιες έρευνες αυτοδυτών βεβαιώνουν την πρόσκρουση στο Ν.Α. άκρο της νησίδας Πάτροκλος.

***

Οπως επισημάνθηκε και πιο πάνω, το ναυάγιο του Ορια είναι το πιο πολύνεκρο όχι μόνο στις ελληνικές θάλασσες, αλλά σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και από τα μεγαλύτερα παγκοσμίως. Μολαταύτα δεν εμπεριέχεται στον α’ τόμο του δίτομου έργου «Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες 1900 – 1950» του ναύαρχου Λιμενικού Χρ. Ντούνη, εκδόσεις Finatec, 2000. Η δυσερμήνευτη αυτή απουσία ίσως σχετίζεται με την πλήρη απόκρυψη του τραγικού συμβάντος από τους Γερμανούς για ευνόητους πολεμικούς και …μεταπολεμικούς λόγους (ευθύνες για έγκλημα πολέμου, αποζημιώσεις), οπότε απουσιάζουν το αρχειακό υλικό και η διάθεση κάθε επίσημου στοιχείου ή έγκυρης βεβαιωμένης πληροφορίας, πέρα από τις πολύτιμες προφορικές ενθυμίσεις των ντόπιων, αλλά με τα ενδεχόμενα μνημονικά λάθη και τις όποιες υπερβολές από την ένταση των στιγμών.

***

Το ναυάγιο παρέμεινε άγνωστο στις λεπτομέρειές του ακόμη και όταν, στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ώς και τα μέσα της δεκαετίας του ΄50, οργανώθηκαν οι επιχειρήσεις ανέλκυσης και διάλυσης ναυαγίων του πολέμου από τον ιδρυθέντα τότε Οργανισμό Ανέλκυσης Ναυαγίων (ΟΑΝ), ώστε να εκκαθαριστούν οι ελληνικές θάλασσες. Ο ΟΑΝ κατά τη συνήθη πρακτική του, όταν δεν προέβαινε ο ίδιος σε έργα, εκποιούσε ναυάγια σε ιδιώτες εργολάβους δύτες – διαλυτές που πωλούσαν κατόπιν για λογαριασμό τους τα μέταλλα. Ετσι και το Ορια εκποιήθηκε το 1954 στην εταιρεία Λιαμή, με τους δύτες που πρωτοκαταδύθηκαν να διηγούνται το φρικτό θέαμα που αντίκρισαν με τα σφηνωμένα σώματα των πνιγμένων στ’ αμπάρια και τυμπανισμένα όπως ήταν, όταν άνοιγαν οι μπουκαπόρτες ανέρχονταν στην επιφάνεια (6). Το συγκεκριμένο ναυάγιο μνημονεύεται στο «Μυθιστόρημα των Τεσσάρων» (Μυριβήλη, Καραγάτση, Τερζάκη, Βενέζη). Η ταύτιση είναι προφανής, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις χάρη της μυθοπλασίας. Το σχετικό τμήμα ανήκει στον Ηλ. Βενέζη. Πάντως κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουν δημοσιευτεί αρκετά άρθρα (7) σχετικά με το ναυάγιο του Ορια, προβλήθηκαν ντοκιμαντέρ στην τηλεόραση και υπάρχουν επαρκέστατες αναρτήσεις στο διαδίκτυο, γνωστοποιώντας στο ευρύ κοινό την απίστευτη τραγωδία, που επίσης συνιστά έγκλημα πολέμου.

Στις 9/2/2014, 70 χρόνια από το τραγικό ναυάγιο, πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου που στήθηκε στη μνήμη των απολεσθέντων Ιταλών στο 60ό χιλιόμετρο του δρόμου προς το Σούνιο, απέναντι από τη νησίδα Πάτροκλος, δηλαδή τον τόπο της τραγωδίας. Να θυμίζει πως μερικές χιλιάδες ανθρώπων αιχμαλώτων χάθηκαν στον βωμό της πολεμικής εγκληματικότητας, χωρίς να τους δοθεί ούτε το δικαίωμα διεκδίκησης της διάσωσής τους.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Για παράδειγμα το γερμανικό θωρηκτό Μπίσμαρκ παρέσυρε στον υγρό τάφο του στις 27/5/1941, 2.134 από τους 2.249 επιβαίνοντες, δηλαδή διασώθηκαν μόνο 115. Στις ελληνικές θάλασσες το ναυάγιο με τα περισσότερα θύματα πολεμικού πλοίου είναι του αγγλικού καταδρομικού Gloucester στις 22/5/1941 στη μάχη της Κρήτης, που απωλέστηκαν 738 άνθρωποι.

(2) Ενδεικτικά σημειώνουμε τη βύθιση του ιταλικού οπλιταγωγού Galitea που βυθίστηκε στις 28/3/1942 στα ανοιχτά των Αντιπαξών από τορπιλισμό του βρετανικού υποβρύχιου Proteus με απώλειες 768 επιβαινόντων.

(3) Την ίδια περίοδο, λίγες μόνο μέρες αργότερα στις 9-10/2/1945 το ίδιο σοβιετικό υποβρύχιο βύθισε το επιβατικό General Von Steuben με 3.608 θύματα.

(4) Αναλυτικότερη παρουσίαση στο άρθρο του γράφοντα «Ναυάγια με Ιταλούς αιχμαλώτους – Απίστευτες τραγωδίες στα 1943 – ΄44, εφ. Ταχυδρόμος 7/9/2014».

(5) Αλλού αναφέρεται πως ο απόπλους έγινε πριν από το μεσημέρι της 11ης Φεβρουαρίου.

(6) Βλ. Κώστας Θωκταρίδης – Αρης Μπιλάλης: «Ανελκύοντας την ιστορία – Η εποποιία της ανέλκυσης ναυαγίων στη μεταπολεμική Ελλάδα», εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2017, στις σελ. 155, 163 και 182.

(7) Αναφέρω μόνο τα τεύχη των εντύπων για λόγους χώρου.

– Πόλεμος και ιστορία τ. 54, Ιούλιος 2002.

– Πόλεμος και ιστορία τ. 60, Φεβρουάριος 2003.

– Θάλασσα τ. Ιανουαρίου 2007.

– ΓΕΩ τ. 17/3/2007.

– Explorer Nature τ. 10, Ιανουάριος 2009.

– Ιστορία εικονογραφημένη τ. 532, Οκτώβριος 2012.

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου