ΒΟΛΟΣ ΚΑΙ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
Προκύπτει ένα εύλογο ερώτημα, που χρειάζεται διερεύνηση και αφορά τόσο στην παπαδιαμαντική έρευνα, όσο και την τοπική ιστορία: Ποιες υπήρξαν άραγε οι σχέσεις του Σκιαθίτη διηγηματογράφου με την πόλη του Βόλου και την ευρύτερη περιοχή, οι επαφές και οι επισκέψεις που ενδεχομένως να έγιναν, όπως και οι όποιες γνωριμίες του με πρόσωπα της ντόπιας κοινωνίας; Το συγκεκριμένο ζήτημα αποτελεί βέβαια μια ανερεύνητη πτυχή της ζωής του Παπαδιαμάντη, που μπορεί να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αν και, όπως θα δούμε πιο κάτω, οι σχετικές πληροφορίες μέσα από τα ίδια τα κείμενα του συγγραφέα (διηγήματα, άρθρα, επιστολές) και άλλες μαρτυρίες είναι μάλλον λιγοστές. Μολαταύτα θα επιχειρήσουμε τις απαραίτητες προσεγγίσεις.
***
Με δεδομένο το γεγονός του κατάπλου σκιαθίτικων πλεούμενων στο λιμάνι του Βόλου, το πλησιέστερο, σπουδαιότερο εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο, ακόμη και όταν η Θεσσαλία βρισκόταν υπό τουρκική κατοχή, μπορούμε να τεκμηριώσουμε τις σχέσεις και τις επαφές των Σκιαθιτών με την αναπτυσσόμενη τότε πόλη. Εμπορικοί και οικονομικοί λόγοι, δρομολόγια πλοίων και άλλες ανάγκες οδηγούσαν τους κατοίκους της Σκιάθου στον Βόλο για την καλύτερη εξυπηρέτησή τους. Τούτο αποκαλύπτεται σε τρία τουλάχιστον διηγήματα από εκείνα που μνημονεύσαμε στο προηγούμενο μέρος της έρευνάς μας για τις αναφορές του Βόλου στα παπαδιαμαντικά κείμενα. Από τον τουρκοκρατούμενο ακόμη Βόλο επιβιβάστηκε σε σκιαθίτικο σκαρί για να επιστρέψει στο νησί του ο χρόνια ξενιτεμένος Γιάννης του Μοθωνιού, στο διήγημα «Ο Αμερικανός», ενώ στο «Η τύχη απ’ την Αμέρικα» σε τράπεζα του Βόλου εξαργυρώθηκε το τσεκ του επίσης παλιννοστούντα Θανάση, που δεν πρόλαβε να χαρεί την επιστροφή του. Ακόμη από τον Βόλο προμηθεύονταν οι Σκιαθίτες διάφορα πράγματα που χρειάζονταν, όπως ξεκάθαρα φαίνεται στο διήγημα «Τα λιμανάκια». Με βάση αυτό το τοπίο μπορούμε με αρκετή βεβαιότητα να υποθέσουμε και τυχόν ελεύσεις του Παπαδιαμάντη τόσο στα νεανικά του χρόνια, όσο και μετά το 1873 που εγκαθίσταται μόνιμα στην Αθήνα, κατά τις ολιγόμηνες συνήθως επιστροφές στο νησί του.
***
Σε ό,τι αφορά στα νεανικά χρόνια του συγγραφέα, προτού κατοικήσει στην Αθήνα, στις διάφορες επιστολές που στέλνει στον πατέρα του από τον Πειραιά κάνει λόγο σε κάποιες από αυτές (Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Αλληλογραφία, φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. «Δόμος», 1992, σελ. 17-19, επιστολές υπ. αρ. 7, 8 και 9) για τα ατμόπλοια των ακτοπλοϊκών γραμμών (Πανελλήνιον, Επτάνησος) που εκτελούσαν τα δρομολόγια Βόλος – Χαλκίδα – Πειραιάς, οπότε μπορούμε να εικάσουμε και κάποιες ελεύσεις του Παπαδιαμάντη στον Βόλο προκειμένου να επιβιβαστεί στο πλοίο, αν αυτό δεν έπιανε στη Σκιάθο. Οσο ακόμα ο Βόλος τελούσε υπό τουρκική κατοχή προκειμένου να αποφεύγονται διάφοροι έλεγχοι και διατυπώσεις, οι κάτοικοι των Βορείων Σποράδων μετέβαιναν συνήθως στην Εύβοια και έπαιρναν το πλοίο της γραμμής για Χαλκίδα ή Πειραιά από τους Ωρεούς ή όπου αλλού προσέγγιζε, εκτός κι αν περνούσε από τη Σκιάθο γιατί υπήρχε τότε και ακτοπλοϊκή σύνδεση Πειραιά – Σκιάθου. Αφότου προσαρτήθηκε η Θεσσαλία στο Ελληνικό Κράτος η συνήθης πρακτική ήταν από τη Σκιάθο στον Βόλο με πλεούμενο των τοπικών γραμμών και από κει στο ατμόπλοιο της γραμμής για Χαλκίδα και Πειραιά (και αντίστροφα).
***
Ο Παπαδιαμάντης, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, διαμένει μόνιμα στην Αθήνα από τον Σεπτέμβριο του 1873 ώς την οριστική επιστροφή στο νησί του τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο του 1908. Στο ενδιάμεσο διάστημα επανακάμπτει προσωρινά στον γενέθλιο τόπο οκτώ συνολικά φορές που συνοδεύονται από ολιγόμηνες συνήθως παραμονές, όπως αναλυτικά έχουμε καταγράψει σε σχετική μελέτη μας (Γρηγόρης Καρταπάνης «Εκτοτε, καθ’ όλας τας επανόδους μου εις την γενέθλιον νήσον… – Τα σκιαθίτικα διαλείμματα του Παπαδιαμάντη, Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τόμος 18ος , Βόλος 2010, σελ 71 – 94, και ανάτυπο) 1874, 1875, 1881, 1890, 1894, 1895, 1897 – 98 και 1903 – 1904. Ετούτες οι αφίξεις στη Σκιάθο και οι αντίστοιχες αναχωρήσεις για την πρωτεύουσα πραγματοποιούνταν σχεδόν πάντοτε μέσω Βόλου, όπως επίσης επισημάνθηκε πιο πάνω. Η μορφή αυτών των διαδρομών αποκαλύπτεται σε δύο κείμενα του Παπαδιαμάντη, μια επιστολή κι ένα άρθρο, που αναφέρονται στις «επανόδους εις την γενέθλιον νήσον» στα 1890 και 1894.
***
Στα 1890 ο Παπαδιαμάντης επιστρέφει στο νησί του τον Ιούνιο, έπειτα από εννιά χρόνια και κάμποσες αναβολές για οικονομικούς – εργασιακούς κυρίως λόγους και ξαναγυρίζει στην Αθήνα στα τέλη Οκτωβρίου. Σε επιστολή που στέλνει, μόλις φθάνει στην πρωτεύουσα, στον πατέρα του και με ημερομηνία 28/10/1890 αναφέρει: «Εφθάσαμεν αισίως την Πέμπτην εσπέρας. Είμαι υγιής. Τον Γεώργιον δεν εύρον εν Βώλω, ήτο εις Λάρισσαν..» (Αλληλογραφία οπ. π. σελ. 138 επιστολή υπ. αρ. 166). Φαίνεται καθαρά πως η μετάβαση στην Αθήνα έγινε μέσω Βόλου, όπου ίσως και να έμεινε για λίγο, καθώς έλπιζε να συναντηθεί με τον αδερφό του Γεώργιο.
Πιο αναλυτικός για τις μεταβάσεις του από την Αθήνα στη Σκιάθο γίνεται ο Παπαδιαμάντης στο άρθρο του «Ταξείδι – Βαπόρι – Ρωμέικο» (Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Απαντα, κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. «Δόμος», τόμος 5ος, σελ. 243 – 250), που καυτηριάζει τα κακώς κείμενα στα πλοία της ακτοπλοΐας, μιας και αυτά χρησιμοποιούσε για τις επανόδους στο νησί του. Το κείμενο αναφέρεται στην επιστροφή του το 1894, που θα γιόρταζε το Πάσχα στη Σκιάθο έπειτα από 21 ολόκληρα χρόνια. Αφότου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1873 δεν είχε ξανακάνει Πάσχα στη Σκιάθο κι αυτό ήταν κάτι που επιθυμούσε πολύ. Με αφορμή τις αυθαιρεσίες που παρατηρούνταν στην έκδοση και τις τιμές των εισιτηρίων σημειώνει: «…Ανεπιτήδιος και ανίκανος διά παζάρια, εγώ είχα πληρώσει εννέα δραχμάς δι’ εισιτηρίον β’ θέσεως από Πειραιώς εις Βόλον…» (σελ. 246). Και το άρθρο ολοκληρώνεται ως εξής: «Την εσπέραν εφθάσαμεν εις Βόλον. Και ήτο αυτή η προτελευταία φορά όπου έκαμα ταξίδι με βαπόρι ρωμέικο» (σελ. 250). Η άφιξη στον Βόλο δηλώνεται με σαφήνεια και πραγματοποιήθηκε το απόγευμα της Παρασκευής 8 Απριλίου. Η αναφορά για «προτελευταία» μετάβαση με πλοίο δεν γνωρίζουμε αν ίσχυσε και αν ο Παπαδιαμάντης στη συνέχεια χρησιμοποιούσε το τρένο, αλλά και πάλι η άφιξη στη Σκιάθο, όπως και η αναχώρηση για την Αθήνα, μέσω Βόλου θα γίνονταν.
***
Ο μικρότερος και μοναδικός αδερφός του Αλ. Παπαδιαμάντη, Γεώργιος (1856 – 1905) υπήρξε ένας απείθαρχος και θυμώδης χαρακτήρας που πολλές φορές είχε επιφέρει προβλήματα εμπλεκόμενος σε βίαια επεισόδια και άσχημες συμπεριφορές. Για ένα διάστημα δύο τριών μηνών, το 1889 του είχε επιβληθεί ποινή φυλάκισης ακριβώς για κάποιο ξυλοδαρμό, ενώ ήδη εργαζόταν ως γραμματέας στον Δήμο Ορμινίου (Πορταριά) όπως μαρτυρείται σε κάποιες επιστολές του (Αλληλογραφία οπ. π. σελ. 197 – 202, επιστολές 260 – 266). Είχε νυμφευθεί Πορταρίτισσα και απέκτησαν πέντε παιδιά και με τον καιρό φαίνεται να ηρέμησε χωρίς να προκαλεί επεισόδια, όντας πια φιλήσυχος, πολύτεκνος οικογενειάρχης. Δυστυχώς όμως στις αρχές του 1904 αρρώστησε από σοβαρή ψυχασθένεια που εκδηλωνόταν με βίαιες συμπεριφορές, κάτι που ερμηνεύεται ως απότοκο του νευρικού του χαρακτήρα. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, που βρισκόταν ήδη στη Σκιάθο από το καλοκαίρι του 1903, με προοπτική πιθανής μόνιμης διαμονής πλέον, αναγκάζεται να πάει στην Πορταριά για να φροντίσει τον άρρωστο αδελφό του, τον οποίο παίρνει μαζί του στη Σκιάθο με την ελπίδα βελτίωσης της υγείας του στον ζωογόνο αέρα του νησιού. Γράφει ο Αλ. Παπαδιαμάντης στον Ιω. Βλαχογιάννη: «Φίλτατε Γιάννη. 13 Φεβρ. 1904 – Γράφω εκ Βώλου όπου ευρίσκομαι (επιστρέφων απόψε εις Σκιάθον) συνεπεία οικογενειακού ατυχήματος. Ο αδελφός μου, ο εν Πορταριά δημογραμματεύς έπαθε τας φρένας και ανάρπαστος έγινα διά τηλεγραφήματος του προϊσταμένου του δημάρχου, την ημέραν Κυριακήν της Τυρινής, όπως έλθω να φροντίσω δι’ αυτόν. Εχει πέντε παιδιά…» (Αλληλογραφία οπ. π. σελ. 156 – 157 αρ. επιστολής 201). Το ξαφνικό οδυνηρό γεγονός αναγκάζει τον Αλ. Παπαδιαμάντη να μεταβεί στην Πορταριά και βέβαια στον Βόλο, όπως ξεκάθαρα αναφέρεται στην παραπάνω επιστολή. Είναι πιθανό βέβαια να υπήρξαν περισσότερες μεταβάσεις έως ότου μεταφερθούν ο ασθενής αδερφός με την οικογένειά του στη Σκιάθο ή και αργότερα αν το επέβαλε κάποια ανάγκη. Ο γνωστός ποιητής και δημοσιογράφος Γιάννης Τσίγκρας στο άρθρο του «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης – Η επίσκεψη του λογοτέχνη στην Πορταριά» μνημονεύει το σχετικό γεγονός μέσα από μαρτυρία του ιερέα του χωριού εκείνη την εποχή (εφ. «Η Θεσσαλία» 30/11/2008). Βέβαια μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε πως ο Παπαδιαμάντης τις περιόδους που διέμενε στη Σκιάθο ερχόταν στον Βόλο, προκειμένου ν’ ανέβει στην Πορταριά για να συναντήσει τον αδερφό του ή ακόμη ίσως τα δύο αδέρφια ν’ αντάμωναν στην πόλη. Η διαμονή του Γεωργίου στο όμορφο χωριό του Πηλίου πιθανόν ν’ αποτελούσε την αιτία για ελεύσεις του Παπαδιαμάντη στον Βόλο από τα 1890 ώς τα 1904. Στην επιστολή με ημερομηνία 28/10/1890 που αναφέραμε πιο πάνω γίνεται λόγος για συνάντηση των δύο αδελφών στον Βόλο, κατά την αναχώρηση του Αλέξανδρου για την Αθήνα, που όμως δεν ευοδώθηκε.
***
Στις σχέσεις του Παπαδιαμάντη με τον Βόλο μπορούμε να εντάξουμε τις τρεις όλες κι όλες εκδόσεις και δημοσιεύσεις κειμένων του σε τυπογραφεία κι εφημερίδες του τόπου.
Α) Στα 1903 τυπώνεται από το τυπογραφείο Α. Καραβατσέλλου το δεκαεξασέλιδο φυλλάδιο με τίτλο «Παναγία η Κουνίστρια ή Ιστορία της εν τη νήσω Σκιάθω σεβασμίας εικόνος της Θεοτόκου της καλουμένης Εικονιστρίας». Συγγραφέας ο λόγιος Επιφάνιος Δημητριάδης ο Σκιάθιος. Η έκδοση έγινε με δαπάνη του Γεωργίου Ευθυμιάδου και επιμέλεια του Αλ. Παπαδιαμάντη, ο οποίος συνέγραψε τον πρόλογο «Προς τους αναγνώστας» στη σελ. 3, παραθέτοντας επεξηγηματικές σημειώσεις στις σελ. 14 – 16 του φυλλαδίου (Απαντα οπ. π. τόμος 5ος σελ. 199 – 203).
Β) «Περί της Παναγίας της Κουνίστριας». Αρθρο που γράφτηκε με αφορμή τα γεγονότα της απόπειρας μεταφοράς της θαυματουργής εικόνας από τον Δεσπότη Δημητριάδος Γερμανό στον Βόλο λίγες μέρες νωρίτερα. Δημοσιεύτηκε στην εφ. «Θεσσαλία» στις 18/12/1908. Στις δυναμικές αντιδράσεις των Σκιαθιτών πρωτοστάτησε ο Παπαδιαμάντης (Απαντα οπ. π. 5ος τόμος σελ. 208 – 211).
Γ) «Θρήνος εις τον εξάδελφόν μου Σωτήριον Αλ. Οικονόμου, Δ.Φ. 1909 Ιουλίου 2 εν Θέρμαις Αιδηψού». Νεκρολογία προς τον προσφιλή του συγγενή με τον οποίο συγκατοικούσε κατά τον πρώτο καιρό στην Αθήνα. Δημοσιεύτηκε στην εφ. «Πανθεσσαλική» στις 7/7/1909 (Απαντα οπ. π. τόμος 5ος σελ. 344 – 346).
Ισως με αφορμή τις παραπάνω εκδόσεις και δημοσιεύσεις ο Παπαδιαμάντης να επισκέφτηκε τον Βόλο στα τελευταία χρόνια του βίου του.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
