Οπωσδήποτε συχνές παρουσιάζονται στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη οι αναφορές ποτών με κυρίαρχη παρουσία αυτή του κρασιού, σε διάφορες εκδοχές, ως του πλέον προτιμώμενου και προσφιλούς στην ελληνική κοινωνία όλων των βαθμίδων εκείνη την εποχή, κάτι που διατηρείται, νομίζω, ως τις μέρες μας, παρά τις ξενικές εισβολές και τις μοντέρνες προτιμήσεις.
Περιγραφές γευμάτων με απαραίτητη κρασοκατάνυξη, από απλά καθημερινά ανταμώματα με λιτούς μεζέδες, έως γιορταστικές ευωχίες με πλούσια εδέσματα, ενυπάρχουν στα κείμενα του σκιαθίτη λογοτέχνη, δοσμένες με περισσή γλαφυρότητα και λεπτομερή απόδοση. Το πιοτό –κυρίως το κρασί– έχει πάντοτε διακριτή θέση και ιδιαίτερη σημασία στις αφηγήσεις, αφού άλλωστε κι ο ίδιος ο δημιουργός υπήρξε συστηματικός πότης, σύμφωνα με μαρτυρίες συγκαιρινών του, αλλά και τις επιβεβαιώσεις μέσα από το ίδιο το έργο του. Έπινε ο Παπαδιαμάντης σε καθημερινή βάση, συνήθως ξεπερνώντας το μέτρο, κάτι που του καταλογίζεται ως αδυναμία του χαρακτήρα του και αποτελεί αρνητική πτυχή του βίου του.
Η εισήγηση της κ. Εύας Γανίδου «Εις το μεθυστικόν ρευστόν του Διονύσου: Οινοπνευματώδη ποτά και μέθη στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη», στο πλαίσιο της ημερίδας με τίτλο: «Τροφή και ποτό στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη» (Βόλος, 2/6/2017), αποτελεί μια πρώτη ολοκληρωμένη προσέγγιση στο θέμα που ως τώρα έχει διερευνηθεί ελάχιστα.
***
Σε προηγούμενα σημειώματα μας(1) είχαμε αναφερθεί στα φαγώσιμα είδη που επισημαίνονται στην αλληλογραφία του συγγραφέα και είναι συγκεκριμένα: ξερά σύκα, κυδώνια, κόκκινα αυγά και από θαλασσινά, τσίροι, αποξηραμένο χταπόδι αστακοουρές και… χαβιάρι. Αλλά ενώ στις επιστολές έχουμε κάμποσες αναφορές αυτών των τροφών, ελλείπουν σχεδόν εντελώς εκείνες για ποτά και πόσεις. Δύο μόνον όλες κι όλες οι σχετικές καταγραφές, που όμως αποδίδουν κάποιες χαρακτηριστικές στιγμές από τη συνήθεια του Παπαδιαμάντη να πίνει.
Η απουσία αναφορών σχετικών με σπονδές στον Διόνυσο είναι λογικό να ελλείπουν κυρίως στο διάστημα 1873 -1895 που ο συγγραφέας αλληλογραφούσε με τον πατέρα του. Αλλά και κατόπιν ανάλογες περιγραφές, ως δηλωτικές κάποιων συμποτικών υπερβάσεων, θα προκαλούσαν αρνητικές κρίσεις για το πρόσωπο του επιστολογράφου.
ΝΗΦΩΝ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
Ο Παπαδιαμάντης στα 1872 ακολουθεί «χάριν προσκυνήσεως» στο Άγιο Όρος τον μοναχό Νήφωνα Δοχειαρίτη, κατά κόσμον Νικόλαο Διανέλου Αγιώτη, (1849-1891), επιστήθιο φίλο του και διαμένει στην καλύβη του για μερικούς μήνες. Εκεί, όπως φαίνεται ο κατοπινός συγγραφέας μυείται από το φίλο του και στη χρήση ποτών,(2) πέρα από τις καθημερινές συμμετοχές στις προσκυνηματικές και λατρευτικές υποχρεώσεις των μοναχών. Ο Μιχ. Περάνθης στη μυθιστορηματική του βιογραφία για τον Παπαδιαμάντη «Ο Κοσμοκαλόγερος», σημειώνει πως ο Νήφων έφερνε σχεδόν καθημερινά από το Ρωσικό μοναστήρι, με το οποίο γειτόνευε το κελί του, ρακί και διάφορα φαγώσιμα.(3)
Ο Παπαδιαμάντης επιστρέφει λίγους μήνες αργότερα στο νησί του και από το φθινόπωρο του επόμενου χρόνου (1873) εγκαθίσταται μόνιμα πλέον στην Αθήνα για να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Στα 1882 ξανανταμώνει με τον Νήφωνα που επισκέπτεται την Αθήνα για κάποιο οφθαλμολογικό πρόβλημά του και συγκατοικούν για κάμποσα χρόνια, αφού ο καλόγερος αναβάλλει διαρκώς την επιστροφή (που δεν πραγματοποιείται ποτέ) στον τόπο της μετανοίας του. Αναλαμβάνει νεωκόρος στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στου Ψυρρή και οι καθημερινές οινοποσίες των δύο φίλων συνεχίζονται, ενώ ακούγονται και άλλες παρεκτροπές του μοναχού, συμπεριφορές που δε συνάδουν με το σχήμα του. Αφότου ο Νήφων μεταβαίνει στην Αθήνα φαίνεται πως ήδη φθάνουν στη Σκιάθο φήμες για την οινοποσία και τον άστατο βίο του, τις οποίες ο φίλος του Παπαδιαμάντης επιχειρεί να καλύψει. Στην υπ. αρ. 148 επιστολή(4) προς τον πατέρα του (10/11/1882), σημειώνει σχετικά: «… Ο Νήφων είναι εδώ ακόμη, και όπως λέγη, θα υπάγη εις το Αγ. Όρος. Προσεπάθησε να κατορθώση κάτι και δεν ημπόρεσε. Δεν έκαμε δε και καμμιά παρεκτροπήν ενταύθα και μην ακούετε. Αν πίνη ολίγον τι, αλλά φέρεται σεμνώς …». (σελ. 127) Για τη συμπόρευση Νήφωνα και Παπαδιαμάντη γράφει ο Γ. Βαλέτας στη μελέτη του «Παπαδιαμάντης. Η ζωή – Το έργο – Η εποχή του» στις σελ. 193-194, όπως και ο Μ. Περάνθης στις σελ. 126-133. Γύρω στα 1885 με τη συνδρομή του Παπαδιαμάντη ο Νήφων εγκαταστάθηκε στην ιδιωτική εκκλησία στο κτήμα του φίλου του Ν. Θεοφιλάτου στην Παλλήνη (Χαρβάτι) κι εκεί πέθανε αλκοολικός το 1891, σε ηλικία μόλις 42 χρόνων. Ένα χρόνο αργότερα ο Παπαδιαμάντης δημοσιεύει το διήγημα «Ο Καλόγερος» όπου ο κεντρικός ήρωας, ο Σαμουήλ, είναι ο Νήφων, μόνο που αυτός, προκειμένου ν’ αποφύγει τους πειρασμούς της πόλης, επιστρέφει στο Όρος.
ΟΙΝΟΠΟΣΙΕΣ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ 1894
Το 1894 ο Παπαδιαμάντης θα γιορτάσει το Πάσχα στο νησί του έπειτα από 21 χρόνια. Αφότου εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα το Σεπτέμβριο του 1873, δεν κατάφερε κάποια από τις κατοπινές επισκέψεις του στη Σκιάθο (1874,1875,1881,1890) να συμπέσει με την κορυφαία γιορτή της χριστιανοσύνης. Καταφθάνει στη «γενέθλιον νήσον» στις 8 Απριλίου, όπως επακριβώς αναφέρεται στο άρθρο του «Ταξείδι – Βαπόρι – Ρωμέικο» και παραμένει πιθανόν και μετά το τέλος του Μαΐου. Πέρα από τον διακαή πόθο να γιορτάσει το Πάσχα στο νησί του παραδοσιακά, μιας και ο επιτηδευμένος εορτασμός στην πρωτεύουσα δεν ικανοποιούσε ούτε στο ελάχιστο τη γνήσια θρησκευτικότητα του, ένας ακόμη σοβαρός λόγος επιστροφής υπήρξε το πρόβλημα υγείας με το στομάχι του, επακόλουθο της ελλιπούς διατροφής, αλλά και της συνεχούς πόσης. Μόνο που ο ασθενής Παπαδιαμάντης, όπως φαίνεται, δεν φρόντισε καν να περιορίσει τις γενναίες κρασοτσιπουροκατανύξεις, συμμετέχοντας σε καθημερινές εορταστικές ευωχίες. Η επιστολή(5) του ιδιοκτήτη της εφ. Ακρόπολις –όπου τότε εργαζόταν ο Παπαδιαμάντης– ως απάντηση προηγούμενων, ανεύρετων, του συγγραφέα με γλαφυρές περιγραφές από φαγοπότια, είναι άκρως κατατοπιστική για τη «θεραπεία» που ακολουθούσε ο κυρ Αλέξανδρος. Την παραθέτουμε:
«Εφημερίς Ακροπολις
Γραφείον ιδιοκτήτου Αθήναι 28 Απριλίου 94
Αγαπητότατε
Μ’ εχαροποίησες πολύ με το γράμμα Σου και το καταδιασκέδασα. Ήτον αντάξιον του άλλου εκείνου που περιέγραφε το πιλάφι. Αλλά μ’ ετρόμαξεν η κατανάλωσις του μοσχάτου και του τσιπούρου. Μωρέ πίνε νερό αν θέλης να Σε αναγεννήση η Σκιάθος. Θα φορτώσης άλλως εις τον κατακαϋμένον σου στόμαχον στρώματα και εφαπλώματα λίπους με το άτιμον το οινόπνευμα…». Ακολουθούν δύο μικροί παράγραφοι για θέματα δημοσιεύσεων και συνεχίζει ο Βλάσης Γαβριηλίδης:
«…Σφίξε κανένα ποτήρι έτσι κ’ έτσι μοσχάτον εις υγείαν μου. Η μητέρα Σου εύχεται υγεία και ζεύκι κ’ ευχαριστήθηκε πολύ πως είσαι καλά. Περιποιού μωρέ τον Παπαδιαμάντην, δηλαδή εσένα, διότι αξίζει χίλιους Παπαδιαμάντηδες (πάλιν εσένα).
Ο Σός
Β. Γαβριηλίδης».
Η επιστολή ετούτη είναι προφανές πως έπεται δύο τουλάχιστον προηγούμενων του Παπαδιαμάντη από τη Σκιάθο, όπου περιγράφονται λεπτομερώς τα πασχαλινά γλεντοκόπια. Από την ημερομηνία της (28/4) φαίνεται ότι είναι σταλμένη μετά την Κυριακή του Θωμά. Ο Παπαδιαμάντης εκείνη τη χρονιά κατέπλευσε στο νησί του την Παρασκευή 8 Απριλίου πριν από την Κυριακή των Βαΐων. Το Πάσχα εκείνη τη χρονιά λοιπόν έπεφτε στις 17 Απριλίου και ο Παπαδιαμάντης προφανώς γλεντούσε από την Ανάσταση έως και ολόκληρη την εβδομάδα της Διακαινησίμου, πληροφορώντας δι’ επιστολών τον εργοδότη του –ο οποίος του είχε δώσει άδεια για ν’ αναρρώσει– για τις διασκεδάσεις με γενναία κατανάλωση ποτών.
***
Σε εκείνες τις μέρες, μετά το Πάσχα του 1894, αναφέρεται και το αυτοβιογραφικό διήγημα «Επιμηθείς εις τον Βράχον»,(6) όπου ο Παπαδιαμάντης με πολυμελή παρέα προσκυνητών, εξέδραμαν στο Κάστρο για τον εορτασμό της Αναλήψεως, τόσο από στεριά, όσο και από τη θάλασσα. Στο διήγημα διατυπώνεται καθαρά η εορταστική ημερομηνία:
«Ητο αρχάς θέρους, την 25ην ημέραν του Μαΐου. Η συντροφία όλη από φίλους και πατριώτας αγαπημένους είχεν αποφασίσει να εκτελέση θαλασσίαν εκδρομήν με σκοπόν ιεροτελεστίας, άμα και πανδαισίας δια την επαύριον, Πέμπτην της Αναλήψεως. Ήτο εις τα ’94 – τον περασμένον αιώνα…». Δηλώνεται με σαφήνεια, στο πιο πάνω απόσπασμα ότι παράλληλα με τις θρησκευτικές τελετές θα υπήρχε και το ανάλογο γιορταστικό τραπέζι. Ο Παπαδιαμάντης σύμφωνα με όσα αναφέρει στη συνέχεια μετέβη πεζός, ενώ οι φίλοι του ακολούθησαν τη θαλασσινή οδό ασχολούμενοι και με το ψάρεμα, περιγράφοντας ο ίδιος λεπτομερώς τη διαδρομή τους. Το ενδιαφέρον είναι πως αν και είχαν προμηθευτεί ικανή ποσότητα οίνου διαφόρων ειδών, δεν δίστασαν να αγοράσουν και άλλο εν πλω, από καΐκι κυκλαδίτικο που συνάντησαν φορτωμένο με κρασιά. Μάλιστα έχυσαν το νερό που είχαν σε στάμνα, προκειμένου να τη γεμίσουν με αυτή κρασί μη έχοντας άλλο διαθέσιμο δοχείο.
Να τι γράφει ο Παπαδιαμάντης:
«Η ομάς των πανηγυριστών δεν ήτο απρομήθευτος, ο τόπος των δεν ήτο άοινος. Είχαν πάρει μαζί τους δαμιτζάναν πλήρη, προσέτι δύο φλάσκες μαύρου είτα άλλας δύο, την μίαν εκ κεφαλοκρούστου ροδίτου, την άλλην μοσχάτου ξάνθου. Αλλά … να συναντήση τις παρ’ ελπίδα εις το πέλαγος κρασοκάικο γεμάτο, και να πωλή προς 12 λεπτά την οκάν… Είναι τόσον εκπληκτικόν το πράγμα… “Ημείς σε ποιούμεν θεάν, ω Τύχη”. Το συμβούλιον εντός της βάρκας εν ακαρεί διεσκέφθη και απεφάσισεν. Αγγείον άλλον εύκαιρον δεν είχον, ειμή την ρακολαγήνην 22 οκάδας χωρούσαν, την οποίαν είχαν πάρει γεμάτην νερό από τον λιμένα. Εχύθη εις την θάλασσαν τ΄ ολίγον το οποίον είχε μείνει ακόμη, και η μεγάλη λάγηνος εγεμίσθη οίνου διάρμενα ή υπέρκαλα αν θέλετε, δηλαδή από κουπαστήν εις κουπαστήν των δύο πλοίων».
Η ποσότητα των κρασιών αλλά και ο τρόπος που αποδίδει το γεγονός ο συγγραφέας προδικάζουν το τι επρόκειτο ν’ ακολουθήσει. Το σύνολο των προσκυνητών ήταν σαράντα άτομα, όπως μαθαίνουμε πιο κάτω, αλλά δεν διευκρινίζεται αν επίσης είχαν κουβαλήσει κι από τη στεριά επιπλέον ποσότητα κρασιού. Η συνέχεια είναι η αναμενόμενη: Οι περισσότεροι πίνουν αλογάριαστα προτού ακόμη ολοκληρωθούν οι ιερές ακολουθίες και παρά τις νουθεσίες των ιερέων για εγκράτεια. Ακόμη κι ο μοναδικός συμπότης που διαθέτει «ονάριον», όταν του ζητείται να μεταβεί στο ρέμα του Χαιρημονά για να φέρει νερό, με στην άδεια πια από κρασί στάμνα, δεν είναι σε θέση να το κάνει από την οινοποσία και ξαπλώνει να κοιμηθεί.
Αξίζει να διαβαστεί ολόκληρο το διήγημα «Επιμηθείς εις τον βράχον» καθώς είναι αποκαλυπτικό της λατρείας που έτρεφε ο Παπαδιαμάντης για την οινοποσία. Κι εκείνες τις μέρες του Πάσχα στα 1894 –γιόρταζε άλλωστε μετά από 21 χρόνια, στο νησί του– φαίνεται πως «του έδωσε και κατάλαβε» παρά τα στομαχικά προβλήματα που τον ταλαιπωρούσαν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Εφ. Ταχυδρόμος: 12 και 19/11/2017
(2) Μελετητές του Παπαδιαμάντη κάνουν λόγο γι’ αυτή την «μύηση» όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο μας.
(3) Μιχαήλ Περάνθης: «Ο Κοσμοκαλόγερος» εκδ. Εστίας, σελ. 63-70
(4) Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Αλληλογραφία, εκδ. Δόμος. Φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος σελ. 126-128.
(5) Αλληλογραφία οπ. π. σελ. 147 αρ. επιστολής 184
(6) Άπαντα εκδ. Δόμος, κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τόμος 4ος, σελ. 583-590
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
