Γρ. Καρταπάνης: Τα Χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Αλ. Μωραϊτίδη

Ακόμη και σήμερα ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης εξακολουθεί να παραμένει στη σκιά του Παπαδιαμάντη, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται για την αποκατάσταση αυτής της αδικίας, με την επισήμανση της αξίας του έργου του. Εμπεριστατωμένες μελέτες αποδεικνύουν πως η γραφή του Μωραϊτίδη είναι εφάμιλλη του πλέον καταξιωμένου εξάδελφού του, και ακόμη, έστω κι αν υπολείπεται σε λεπτομέρειες, δεν δικαιολογείται επ’ ουδενί η τεράστια διαφορά που υπάρχει ως προς τη γνωριμία και την αναγνωσιμότητα των δύο συγγραφέων.

Ο χαρακτηρισμός του Μωραϊτίδη ως ο «άλλος Αλέξανδρος», εμμέσως πλην σαφώς τον κατατάσσει δεύτερο, παρότι δικαιούται αξιοκρατικά ισότιμη μεταχείριση, ακολουθώντας πάντοτε κι ίσως από απόσταση, τον Παπαδιαμάντη. Εύστοχα ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, επιμελητής της τρίτομης φιλολογικής έκδοσης των Διηγημάτων του Μωραϊτίδη, τον κατονομάζει «ομόπλουν πλοίον», που δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται «ως απλούν εφόλκιον του τριτεξαδέλφου», επισημαίνοντας τη συγγραφική «ισοδυναμία» των δύο Σκιαθιτών.⁽¹⁾

Ο Τέλλος Άγρας στο μελέτημά του «Τα διηγήματα του Μωραϊτίδη» αιτιολογεί αυτή την άδικη πραγματικότητα ως εξής:

«Διαβάζομε συνήθως Μωραϊτίδη αφού ήδη έχομε διαβάσει Παπαδιαμάντη. Κι είναι φυσικό. Δεν είναι όμως και τόσο φυσικό το ότι και ο ίδιος αποφάσισε να γράψει τις σκιαθίτικες ηθογραφίες του ύστερ’ από τον Παπαδιαμάντη. Γιατί βέβαια άρχισε κατόπι από εκείνον, από τα 1888, εσυνέχισε σε όλα τα χρόνια της μεγάλης δόξας του πρώτου κι εσταμάτησε στα 1907, ολίγο πριν από τον θάνατο του Παπαδιαμάντη». Και πιο κάτω , αφού αναφέρεται με παραδείγματα στη «μοίρα» άλλων λογοτεχνών που έμειναν στην αφάνεια, επειδή κάποιοι άλλοι προηγήθηκαν κερδίζοντας την αναγνωρισιμότητα, συνεχίζει: «…έτσι κι ο Μωραϊτίδης ευρήκε τη θέση του πιασμένη. Ο εξάδελφός του του τα είχε πάρει όλα… και τα είχε κάμει τόσο γνωστά και τα είχε πη τόσον ωραία ώστε στον Μωραϊτίδη να μη μένη πιά, παρά να γίνη ένα ομοίωμά του και να τον μιμηθή. Έτσι κανείς δεν διαβάζει Μωραϊτίδη χωρίς να θυμάται διαρκώς Παπαδιαμάντη. Ανάμεσα στο έργο των δυονών υπάρχει πάντα κάποια λανθάνουσα σύγκριση. Επάνω στις σελίδες του Μωραϊτίδη πέφτει πάντα ο ίσκιος του μεγάλου προκατόχου του που δεν ημπόρεσε να τον ξεπεράση με το ανάστημά του».⁽²⁾

Ομοίως και ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος στον πρόλογο του , στο βιβλίο διηγημάτων του Μωραϊτίδη : «Με τα πανιά» ( εκδ. Αστήρ 1976) σημειώνει ανάμεσα στα άλλα: «Όταν μιλούμε για τον Μωραϊτίδη, ο παραλληλισμός με τον Παπαδιαμάντη είναι αναπόφευκτος. Και το στοίχημα το κερδίζει ο Παπαδιαμάντης. Και είναι ίσως αξιοσημείωτο που δεν άφησε ποτέ ο Παπαδιαμάντης τον Μωραϊτίδη να πάρη το δεξιό αναλόγι. Ήταν ο αριστερός ψάλτης. Και στις ακολουθίες. Και στα γράμματα».

Ακόμη στην παραπάνω συλλογή διηγημάτων του Μωραϊτίδη, στον πρόλογο των εκδοτών, επισημαίνονται τόσο η ισοτιμία των έργων των δύο λογοτεχνών, όσο και οι διαφορές που εντοπίζονται σε αυτά: «Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης είναι πλάι στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη ένας από τους κορυφαίους εθνικούς μας πεζογράφους. Αλλά το έργο του δεν είναι εξίσου γνωστό και διαδεδομένο. Ορισμένοι κριτικοί της νεοελληνικής Λογοτεχνίας το έκαναν να θεωρείται κατώτερο. Αυτή η πλάνη είναι καιρός να φύγη από τη μέση. Αν ο Μωραϊτίδης ξαναρχίσει να διαβάζεται, ο λαός μας θα τον αγαπήση όπως του αξίζει. Έχει βέβαια κάποιες διαφορές από τον Παπαδιαμάντη. Είναι λιγότερο λιτός στο ύφος. Ακόμα και λιγότερο αυστηρός στα περιγράμματα των διηγημάτων του και στη συγκράτηση των αισθημάτων. Αλλά σε περιγραφική δύναμη και σε πνευματικούς χυμούς -τους χυμούς της Ορθόδοξης Παράδοσης και της αγάπης προς την Ελληνική Φύση- δεν υπολείπεται. Απεναντίας, θα μπορούσε κανείς να πη, μην απέχοντας καθόλου από την αλήθεια, πως είναι πιο συναρπαστικός, εγγύτερα στην καρδιά του μεγάλου αναγνωστικού κοινού».

Διηγηματογράφος των Χριστουγέννων

Ο Μωραϊτίδης υπήρξε πολυγραφότατος, ασχολούμενος με διάφορα είδη του γραπτού λόγου (διήγημα, μυθιστόρημα, ταξιδιωτικά, θεατρικά), ενώ στις τελευταίες δεκαετίες του βίου του καταπιάστηκε αποκλειστικά με τη θρησκευτική φιλολογία και την υμνογραφία. Από το σύνολο του έργου του, μόνο τα διηγήματα, τα ταξιδιωτικά και τα υμνογραφήματα είναι στις μέρες μας γνωστά σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά που παραμένουν λησμονημένα αναζητώντας μια σύγχρονη επανέκδοση. Διηγήματα έγραψε μόνο τριάντα, σε αντίθεση με τον Παπαδιαμάντη που έφτασε τα 171, αλλά τα περισσότερα είναι πολυσέλιδα στα όρια της νουβέλας ή και του μυθιστορήματος (Το Τάξιμον). Πάντως οι δύο σκιαθίτες συγγραφείς παρουσιάζονται το ίδιο παραγωγικοί στο εορταστικό διήγημα και ιδίως στο χριστουγεννιάτικο (πρωτοχρονιάς και Φώτων). Είκοσι εφτά έγραψε ο Παπαδιαμάντης, δεκαέξι ο Μωραϊτίδης, δηλαδή τα χριστουγεννιάτικά του ξεπερνούν το μισό του συνόλου του διηγηματογραφικού του έργου, καθιστώντας τον ως τον κατεξοχήν διηγηματογράφο των Χριστουγέννων. Σημειώνει χαρακτηριστικά η Μ. Θεοδοσοπούλου στο μελέτημά της «Το εορταστικό διήγημα»:⁽³⁾

«Αν το εορτάσιμο διήγημα αποκτά αμιγή ελληνικό χαρακτήρα το οφείλει εν πολλοίς στους δύο σκιαθίτες εξαδέλφους , τον Μωραϊτίδη και τον κατά πέντε μήνες μικρότερό του, Παπαδιαμάντη» και συνεχίζει πιο κάτω: «Ο Παπαδιαμάντης κι ο Μωραϊτίδης εξακολουθούν μέχρι τέλους του βίου τους να γράφουν διηγήματα και δη εορταστικά. Λιγότερα ο Μωραϊτίδης μόλις 28, από αυτά όμως 20 είναι εορτάσιμα και τα περισσότερα Χριστουγεννιάτικα».⁽⁴⁾

Τα έργα του Μωραϊτίδη, όπως και του Παπαδιαμάντη, εμπεριέχουν μνήμες από τα παιδικά και νεανικά χρόνια στη Σκιάθο για αυτό και παρατηρούνται ορισμένες παρόμοιες αναφορές. Άλλωστε από τα 30 συνολικά διηγήματα του Μωραϊτίδη μόνο τα έξι είναι αθηναϊκά και από τα 16 χριστουγεννιάτικα μόνον τα τρία. Τα σκιαθίτικα Χριστούγεννα, όπως και όλες οι μεγάλες γιορτές, δεν μπορούσαν να συγκριθούν με την προσποιητή ευλάβεια της πρωτεύουσας. Να επισημάνουμε ότι τα δύο από τα τρία αθηναϊκά – χριστουγεννιάτικα διηγήματα («Χριστούγεννα στον ύπνο μου» και «Ιστορία μιας τυρόπηττας»), εμπεριέχουν ζωντανές μνήμες από Σκιάθο.

Το πρώτο χριστουγεννιάτικο διήγημα ο Μωραϊτίδης το δημοσιεύει στα 1888 και φτάνει τα 14 ως το 1901. Στα 1908 σταματά τη συγγραφή «κοσμικών διηγημάτων», κατά την προτροπή του πνευματικού του και τα υπόλοιπα δύο που παρέμεναν ανέκδοτα δημοσιεύτηκαν στην εφ. Εστία το 1928 και στον έκτο τόμο των Απάντων του συγγραφέα από τον εκδοτικό οίκο Ι. Σιδέρη, το 1928. Από το 1892 ως το 1899 δημοσιεύει μόνο χριστουγεννιάτικα διηγήματα, με μόνο μια εξαίρεση (Με τα πανιά). Από τα 16 χριστουγεννιάτικα διηγήματα τα 12 παρουσιάζονται στην εφ. Ακρόπολις, δύο στη Νέα Εφημερίδα, ένα στην εφ. Εστία και ένα στην έκδοση Σιδέρη. Όλες ετούτες οι παρατηρήσεις, όπως και οι διευκρινίσεις, αν πρόκειται για αθηναϊκό ή σκιαθίτικο ή αν είναι πρωτοχρονιάτικο ή Φώτων, σημειώνονται στον αναλυτικό κατάλογο που ακολουθεί.

1. «Η θειά Μυγδαλίτσα». Ακρόπολις 24-25/12/1888. Αρχικός τίτλος: «Το όνειρο των Χριστουγέννων»
2. «Ο αναποδιασμένος» Χριστουγεννιάτικη Ακρόπολις 1889.
3. «Σκαλικανδζαρός» Ακρόπολις 24-25/12/1890.
4. «Βαρυχειμωνιά» Ακρόπολις 25-27/12/1891. Αρχικός τίτλος: «Το δώρον του κολλήγα».
5. «Μπάρμπα Δήμαρχος» Ακρόπολις 31/12/1891-1/1/1892. (Πρωτοχρονιάτικο).
6. «Καθ΄εμπόδιο για καλό» «Νέα εφημερίς 25,27-31/12/1892. Για πολλά χρόνια υπήρξε ανεύρετο και αναδημοσιεύτηκε από τον Ιω. Φραγκούλα στον τόμο Σκιαθίτικα Δ΄-Μνήμες Σκιάθου, εκδ. Ιωλκός, 1986.
7. «Ο Δεκατιστής» Νέα Εφημερίς 2-3/1/1894.
8. «Φαντάσματα» Ακρόπολις 24-25/12/1895. Αρχικός τίτλος «Χαράς φαντάσματα»
9. «Χριστούγεννα στον ύπνο μου», Ακρόπολις 25/12/1898. Αθηναϊκό: Αρχικός τίτλος: «Χριστούγεννα».
10. «Πορταΐτισσα» Ακρόπολις 6/1/1899 (Φώτων)
11. «Αλτανού» Ακρόπολις 25/12/1899.
12. «Χριστούγεννα στις Τρείς Μπούκες». Χριστουγεννιάτικη Ακρόπολις, 1900 με τίτλο:« Στής Τρείς Μπούκες». Στην έκδοση Σιδέρη τιτλοφορείται: «Συντροφιά με τη θάλασσα».
13. «Αρφανούλα» Ακρόπολις 1/1/1901. Αθηναϊκό, πρωτοχρονιάτικο με αρχικό τίτλο: «Η Αρφανούλα και ο αδελφός της».
14. «Παλατιανά Χριστούγεννα» Ακρόπολις 30-31/12/1901. Υπόθεση παρμένη από τη βυζαντινή ιστορία.
15. «Ιστορία μιας Τυρόπιττας» Εστία 27-28/1/1928,με τίτλο : «Η τυρόπιττα» και υπότιτλο: «Η όποια στο τέλος γίνεται φασκόμηλον». Αυτοβιογραφικό κείμενο του συγγραφέα με συμπρωταγωνιστή και τον Παπαδιαμάντη και θέμα την αδύνατη τήρηση κάποιων εθίμων στην πολυσυλλεκτική Αθήνα.
16. «Μανουήλα»: Στον 6^ο τόμο των Απάντων των εκδόσεων Σιδέρη, 1928.

Επίσης στον Α΄τόμο της τρίτομης έκδοσης των διηγημάτων του Αλ. Μωραϊτίδη, σε φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, από τις εκδόσεις Γνώση και Στιγμή, προτάσσεται το κείμενο του συγγραφέα με τίτλο: «Η εξέλιξις του πανηγυρικού μου διηγήματος. Χριστουγεννιάτικο πρωτοχρονιάτικο κ.λπ» στο οποίο εμπεριέχονται, υπό τον τίτλο «Εικόνες», αναμνήσεις των παιδικών του χρόνων για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, δημοσιευμένες στην εφ. Ακρόπολις στις 25/12/1884 και 1/1/1895, προτού ακόμη ο Μωραϊτίδης ξεκινήσει τη διηγηματογραφία του.

Ο Μωραϊτίδης πρέπει οπωσδήποτε να θεωρείται ισότιμος, πλάι στον τριτεξάδελφό του Παπαδιαμάντη, διηγηματογράφος, αν και ως χαρακτήρας υπήρξε περισσότερο συγκροτημένος σε όλες τις πτυχές του βίου του. Με κριτήριο δε τον αριθμό των χριστουγεννιάτικων διηγημάτων του επί του συνόλου, δίκαια μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο κατ’ εξοχήν συγγραφέας των Χριστουγέννων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Στον πρόλογο του βιβλίου «Ομόπλουν πλοίον – 5 κείμενα για τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη» εκδόσεις Γνώση και Στιγμή, 1990, με παλιότερα μελετήματα για τον Αλ. Μωραϊτίδη που προηγήθηκε της τρίτομης έκδοσης των διηγημάτων του συγγραφέα σε φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου.

(2) Στο «Ομόπλουν πλοίον» σελ. 11-12.

(3) Στο βιβλίο της «Μετ’ έρωτος και στοργής», εκδόσεις Νεφέλη , 2001, σελ. 12.

(4) Ο.π. σελ. 14.