Καταλυτικό ρόλο στη νικηφόρα εξέλιξη του Α΄ Βαλκανικού πολέμου και την απρόσκοπτη προέλαση των δυνάμεων στη Μακεδονία, διαδραμάτισε η επιτυχημένη παρουσία του Ελληνικού στόλου στο Αιγαίο, από τη αρχή της εμπλοκής. Με το να καταστεί απόλυτος κυρίαρχος της κατάστασης, τόσο με την διαδοχική απελευθέρωση όλων των νησιών, όσο και με τον επιτυχή αποκλεισμό των ναυτικών δυνάμεων του αντιπάλου στις βάσεις του, απάλλαξε τις χερσαίες δυνάμεις από τον κίνδυνο εχθρικής απόβασης, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για τις εξελίξεις. Η ευφυής απόφαση να δημιουργηθεί πρωτίστως προκεχωρημένος πολεμικός ναύσταθμος, στον ασφαλή όρμο του Μούδρου στη Λήμνο, ώστε να επιτυγχάνεται ο πλήρης έλεγχος των Στενών και να γίνεται άμεσα αντιληπτή κάθε προσπάθεια εξόδου των Τούρκων, υπήρξε καθοριστική. Πρόκειται για μια «κίνηση ματ», θα λέγαμε, χάρη στην οποία, το θωρηκτό Αβέρωφ με τον ναύαρχο Π. Κουντουριώτη και τα άλλα πλοία, πήραν την πρωτοβουλία των κινήσεων από τις πρώτες μέρες του πολέμου. Κάθε εχθρική απόπειρα έκπλου από τα Δαρδανέλια θα αντιμετωπίζονταν άμεσα, αφού τα ταχύπλοα αντιτορπιλικά ενεργούσαν διαρκώς περιπολίες στην περιοχή, εντοπίζοντας κάθε εχθρικό πλοίο. Στο πρώτο σήμα τους, οι βαριές μονάδες του στόλου, που ναυλοχούσαν στο Μούδρο, θα έσπευδαν γρήγορα για την ανάληψη δράσης, όντας σε πλήρη ετοιμότητα. Όπως και επιτυχημένα έγινε κάθε φορά που χρειάστηκε. Η Λήμνος απελευθερώθηκε πρώτη απ’ όλα τα νησιά του Β.Α. Αιγαίου στις 8/10/1912, με την απόβαση Ελληνικών δυνάμεων στον Ρωμέικο Γιαλό και σε χρόνο ρεκόρ, τις επόμενες μέρες, στον κόλπο του Μούδρου οργανώθηκε μια πλήρης ναυτική βάση, προσφέροντας ασφαλές αγκυροβόλιο και παροχές κάθε είδους εφοδιασμού στα πλοία. Η συνέχεια υπήρξε εντυπωσιακή. Η Θάσος, η Ίμβρος και ο Αϊ Στράτης απελευθερώνονται στις 18/10. Ακολουθεί μια μέρα αργότερα η Σαμοθράκη και τα ιστορικά Ψαρά στις 22 του ίδιου μήνα. Κατόπιν η Τένεδος(24/10) και η Ικαρία (2/11). Πουθενά δεν σημειώθηκε αντίσταση άξια λόγου. Απέμειναν μόνο τα δύο μεγαλύτερα νησιά Λέσβος και Χίος, όπου η επιχείρηση προβλέπονταν αρκετά δυσκολότερη, μιας και υπήρχαν ισχυρές Τουρκικές φρουρές, χωρίς διάθεση να παραδοθούν.
Ο Δεκέμβρης του 1912, αποτελεί τον μήνα εκείνο κατά τον οποίο παγιώνεται η πλήρης κυριαρχία του Ελληνικού στόλου στο Αιγαίο, με την ολοκλήρωση της κατάληψης στα δύο μεγάλα νησιά, αλλά και την «Ναυμαχία της Έλλης» (3/12) με τον Τουρκικό στόλο να δέχεται συντριπτική ήττα, στην πρώτη προσπάθεια εξόδου του στο Αιγαίο. Σφραγίστηκε, δηλαδή, τον τελευταίο μήνα του 1912, ο απόλυτος έλεγχος της περιοχής από τον Αβέρωφ και τα άλλα πλοία. Επίσης σε όλο το διάστημα του πολέμου υπήρξε πλήρης υποστήριξη των χερσαίων δυνάμεων στη Μακεδονία, με κανονιοβολισμούς των πλοίων, όπως και με τη μεταφορά στρατευμάτων και κάθε είδους υλικών.
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ
Ετούτη η ναυμαχία αποτελεί μνημείο συνδυασμού ορθής ναυτικής τακτικής και ανάληψης τολμηρής πρωτοβουλίας. Μία από τις λίγες περιπτώσεις, αν όχι η μοναδική, στη ναυτική ιστορία, όπου ένα μόνο καράβι τρέπει σε άτακτη φυγή το σύνολο του αντίπαλου στόλου. Χωρίς να αναλωθούμε στις ενδιαφέρουσες, οπωσδήποτε, λεπτομέρειες της σύγκρουσης (γνωστές και καταγραμμένες σε αξιόλογα έργα), θα σταθούμε στην ευφυή απόφαση του Κουντουριώτη, που ενεργώντας σαν ’’παλιός γεμιτζής’’, πήρε τις παράτολμες πρωτοβουλίες, γιατί διέθετε το ψυχικό σθένος και τη σωστή εκτίμηση της κατάστασης. Έπρεπε να πάρει την πρωτοβουλία των κινήσεων, εξαρχής, στη σκακιέρα της ναυμαχίας. Γνωρίζοντας τις ικανότητες του, σύγχρονου για την εποχή του, θωρακισμένου καταδρομικού Γ. Αβέρωφ, με την ταχύτητα και την ταχυβολία του, σε αντίθεση με τις περιορισμένες δυνατότητες των τριών παλαιών θωρηκτών (Ύδρα, Σπέτσαι, Ψαρά), αποφάσισε να πλεύσει ανεξάρτητος, με πάσα δύναμη, αφού ύψωσε το σήμα Ζ. Με την κίνηση αυτή πέτυχε άμεσα την λεγόμενη «διασταύρωση του ταυ», κόβοντας κάθετα την πορεία των εχθρικών πλοίων που έπλεαν σε «γραμμή παραγωγής» (το ένα πίσω από το άλλο). Στην τακτική των ναυμαχιών εκείνης της εποχής και όχι μόνο, η επίτευξη μιας τέτοιας θέσης απέναντι στον αντίπαλο, έδινε το απόλυτο πλεονέκτημα. Ο Αβέρωφ μπορούσε να εξαπολύσει ομοβροντίες ενώ η εχθρική διάταξη θα απαντούσε μόνο με τα πλώρια πυροβόλα του πρώτου πλοίου. Η ταχύτητα του, με την πρωτοβουλία του ναυάρχου «να καθαρίσει μόνος του την κατάσταση» μετέβαλαν τα δεδομένα υπέρ των Ελλήνων, γιατί προηγούμενα, στον παράλληλο πλου των δύο στόλων, που όλο και πλησίαζαν, η ισχύς πυρός των Τούρκων ήταν ανώτερη. Η συνέχεια είναι γνωστή. Τα τουρκικά θωρηκτά «ανέκρουσαν πρύμναν» πανικόβλητα, χάνοντας τη συνοχή τους κι έσπευσαν προς την είσοδο των στενών, ώστε να βρεθούν κάτω από την προστασία των επάκτιων πυροβολείων. Ο Αβέρωφ με καταιγισμό ομοβροντιών σάρωνε τα πάντα (αν και κάποιες εμπλοκές περιόρισαν το μέγιστο της ταχυβολίας), προκαλώντας σημαντικές απώλειες και ζημιές στον εχθρό. Στο ίδιο διάστημα τα τρία παλαιά θωρηκτά πλαγιοκοπούσαν τους αντιπάλους τους κι εάν διέθεταν μεγαλύτερη ταχύτητα θα μπορούσαν να τους κόψουν την υποχώρηση και να τους συντρίψουν. Μάλιστα ο Κουντουριώτης και το πλήρωμα του Αβέρωφ συνεπαρμένοι από την εντυπωσιακή καταδίωξη, πλησίασαν πολύ κοντά στα φρούρια της εισόδου των στενών και βρέθηκαν σε άμεσο κίνδυνο, ευτυχώς χωρίς συνέπειες. Ο τουρκικός στόλος επανέπλευσε κακήν κακώς στον Ναύσταθμο του Ναγαρά, χωρίς να αποτολμήσει ως το τέλος του χρόνου κάποια σοβαρή έξοδο. Οι όποιες απόπειρες επιχειρήθηκαν είχαν, περισσότερο, το χαρακτήρα «ναυτικού κλεφτοπολέμου» για να κρατούν σε εγρήγορση τα Ελληνικά αντιτορπιλικά που περιπολούσαν. Κι όταν αποφάσισαν κάτι σοβαρό, εκμεταλλευόμενοι και τις άσχημες καιρικές συνθήκες, υπέστησαν άλλη μια ντροπιαστική ήττα στη ναυμαχία της Λήμνου (5/1/1913), για να μην ξαναβγούν πια στο Αιγαίο ως το τέλος του πολέμου.
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΛΕΣΒΟΥ ΚΑΙ ΧΙΟΥ
Σε αντίθεση με ότι συνέβη στα υπόλοιπα νησιά του Β.Α. Αιγαίου, η προσπάθεια απελευθέρωσης εδώ υπήρξε επίπονη και χρονοβόρα. Στη Λέσβο, αν και η Μυτιλήνη καταλήφθηκε αναίμακτα στις 8/11, παρουσιάστηκε σοβαρή τουρκική αντίδραση σε αρκετά σημεία στα ενδότερα της νήσου. Άλλωστε πρόκειται για το μεγαλύτερο σε έκταση νησί, όπου ευνοούνταν η δημιουργία θυλάκων αντίστασης. Όμως με την απόβαση αγημάτων πεζοναυτών άρχισαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που ολοκληρώθηκαν ένα μήνα αργότερα στις 7/12/1912.
Στη Χίο σημειώθηκε η σοβαρότερη παρουσία εχθρικής αντίστασης, μιας και υπήρχαν αξιόμαχες δυνάμεις που ενισχύθηκαν από ένοπλα σώματα, τα οποία διεκπεραιώθηκαν από την απέναντι ακτή. Γι’ αυτό χρειάστηκε μεταφορά δυνάμεων του στρατού, ώστε να αντιμετωπιστεί η κατάσταση. Η πρωτεύουσα του νησιού έπεσε μετά από δύο-τρείς ημέρες από την απόβαση, αλλά οι συγκρούσεις στο εσωτερικό του νησιού (αρκετά σοβαρότερες από τη Λέσβο) συνεχίστηκαν για σαράντα περίπου μέρες, ώσπου να εκλείψει κάθε εχθρική άμυνα, στις 24/12. Ακολούθως, τα τμήματα του στρατού που συμμετείχαν, μεταφέρθηκαν στον Βόλο για να συνεχίσουν τον αγώνα τους στο μέτωπο της Ηπείρου. Να σημειώσουμε εδώ, πως από το λιμάνι του Βόλου γίνονταν συστηματικά αποστολές ανεφοδιασμού προς το στόλο για τις διάφορες ανάγκες του, ακριβώς λόγω της θέσης του.
Αναμφίβολα ο Δεκέμβρης του 1912 υπήρξε ο μήνας όπου η ελληνική παρουσία στο Αιγαίο έγινε αδιαμφισβήτητη, με το στόλο να διαφεντεύει απόλυτα την περιοχή. Τόσο η ναυμαχία της Έλλης όσο και η ολοκλήρωση της κατάληψης Λέσβου και Χίου, οριοθετούν το τέλος της Τουρκικής παρουσίας. Ο νέος χρόνος(1913) βρίσκει την ελληνική σημαία να κυματίζει παντού και η νέα προσπάθεια του εχθρού να ανατρέψει τα δεδομένα, συντρίβεται με τον ίδιο τρόπο στη ναυμαχία της Λήμνου (5/1/13), θέτοντας έτσι οριστικό τέλος στις όποιες διεκδικήσεις του.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
