Γρ. Καρταπάνης: Η εντοπιότητα στο έργο του Ν. Χριστόπουλου (Μέρος 4)

γρ-καρταπάνης-η-εντοπιότητα-στο-έργο-τ-299266

11. ΤΑΡΣΑΝΑΔΕΣ ΚΑΙ ΚΑΡΝΑΓΙΑ

Τοπικής θεματολογίας θεωρούνται και οι πίνακες του ζωγράφου που απεικονίζουν καρνάγια και ταρσανάδες αφού ως πρότυπο λαμβανόταν η οικογενειακή επιχείρηση στα Πευκάκια του Βόλου (21). Από τα οκτώ συνολικά έργα που λίγο – πολύ μοιάζουν μεταξύ τους, ορισμένοι φέρουν την επισήμανση ότι πρόκειται για τον ταρσανά των Χριστόπουλων. Σε δύο από αυτά ο λαϊκός καλλιτέχνης προσπαθεί ν’ αποτυπώσει τη μορφή της επιχείρησής του σε ολόκληρο το παραλιακό της μέτωπο. Εκτός από τα ανελκυσμένα σκαριά στην ξηρά (ταρσανάς – ανελκυστήριο ή νεωλκείον) διακρίνονται και άλλα που βρίσκονται στη θάλασσα γερμένα στο πλάι, όπου εκτελούνται εργασίες στα ύφαλα τους: αυτό είναι το καρνάγιο. Η κοινή λεζάντα και των δύο αυτών, σχεδόν πανομοιότυπων, πινάκων είναι σαφής: «Ταρσανάς και καρνάγιο στα παλιά τα χρόνια», ενώ δεν υπάρχουν χρονολογίες δημιουργίας τους.

Σε άλλους δύο πίνακες απεικονίζονται ανελκυσμένα ή ανελκυόμενα ευμεγέθη ιστιοφόρα και οι εργασίες εκτελούνται με τα παλιά ξύλινα βίτζια, τους «εργάτες» και σύνθετα συστήματα τροχαλιών (μακαράδων). Και οι δύο φέρουν στο επάνω μέρος τον τίτλο: «Πρωτόγονος ταρσανάς», για ν’ ακολουθήσει πιο κάτω το δίστιχο: «Έτση ήτανε πεδιά μου η παλιή η ταρσανάδες που τραβούσαν τα καΐκια με σκινιά με μακαράδες». Κι εδώ δεν υπάρχουν χρονολογίες των έργων.

Σε άλλο πίνακα του 1959 υπάρχει η διευκρίνιση ότι πρόκειται για τον ταρσανά των Πευκακίων: «Πρωτόγονο ναυπηγείο ‘’Αι Παγαασαί’’ ηδρηθέν από τον Αθανάσιο Α. Χριστόπουλο το 1880». Σε παρόμοιο πίνακα του 1956 αναγράφεται: «Πρωτόγονον ναυπηγείον με εργάτες του 1880-1909. Ο υδριτής Αθ. Α. Χριστόπουλος. Αι Παγασαί».

Στον έβδομο πίνακα εικονίζεται τριίστιο ιστιοφόρο που μόλις έχει ανελκυστεί και οι τεχνίτες αναφέρουν την ολοκλήρωση της ανέλκυσης, για να εισπράξουν τις ευχαριστίες του καπετάνιου, όπως σημειώνεται: «καλά ήνε» – «Γεια στα χέρια σας πεδιά». Η κυρία λεζάντα αναφέρει: «Η ζωή στον ταρσανά. Η ανέλκυση του μπάρκο – μπέστια στα παλιά τα χρόνια» και ακολουθεί το γνωστό κι από άλλους πίνακες δίστιχο: «Έτση ήτανε πεδιά μου η παλιή οι ταρσανάδες που τραβούσαν τα καΐκια με σκινιά κε μακαράδες». Ο πίνακας ετούτος, που φέρει χρονολογία 1964, πιθανότατα να μην αναφέρεται στον ταρσανά των Πευκακίων, όπου δεν υπήρχε η δυνατότητα ανέλκυσης μεγάλων ιστιοφόρων. Τέλος σε μικρών διαστάσεων πίνακα του 1959 απεικονίζεται βολιώτικη μαούνα: «Η μεγάλη μαούνα του κυρίου Τσαλαπάτα επισκευάζεται στον ταρσανά στα Πευκάκια». Ως τις αρχές της δεκαετίας του ΄70 όλες οι φορτηγίδες (μαούνες) του γνωστού εργοστασιάρχη κι επιχειρηματία του Βόλου, ανελκύονταν κι επισκευάζονταν στα Πευκάκια.

12. ΝΑΥΜΑΧΙΕΣ

Συνολικά στο έργο του Χριστόπουλου συναντούμε κι έξη έργα που απεικονίζουν ναυμαχίες της επανάστασης του 1821 κυρίως, αλλά και νεότερες. Δύο από αυτές αφορούν την τοπική μας ιστορία.

Ο πρώτος πίνακας αποτυπώνει την περίφημη ναυμαχία του Βόλου στις 8/4/1827, όταν μοίρα του ελληνικού στόλου, με επικεφαλής το τροχοφόρο ατμόπλοιο Καρτερία (22) πολιόρκησε και κανονιοβόλησε το Κάστρο του Βόλου. Ο πανικός που προκλήθηκε στον εχθρό ήταν τεράστιος χάρη στην πρωτόγνωρη και παράξενη θωριά του ατμοκίνητου πλοίου, για το οποίο οι Τούρκοι νόμισαν ότι με τις πλευρικές ρόδες του θα προχωρούσε και στην ξηρά! Τότε κυριεύτηκαν πέντε αγκυροβολημένα έμφορτα με εφόδια εμπορικά καράβια, ενώ άλλα καταβυθίστηκαν, όταν κρίθηκε αδύνατη η διαρπαγή τους. Το συμβάν αποτελεί μια επιτυχή καταδρομή, δίχως όμως γενικότερες συνέπειες στις ναυτικές επιχειρήσεις του απελευθερωτικού αγώνα. Ο Χριστόπουλος με την προσωπική του ματιά αποτύπωσε τη ναυμαχία σε πίνακα διαστάσεων 49Χ36 – ο δεύτερος μεγαλύτερος της έκθεσης – επιδιώκοντας με αυτό τον τρόπο ν’ αποδώσει παραστατικά, ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός της τοπικής ιστορίας. Τα ελληνικά πλοία με την Καρτερία επιτίθενται και βομβαρδίζουν το Κάστρο που ανταποδίδει τα πυρά, ενώ τα τούρκικα καράβια καταβυθίζονται καιόμενα. Διακρίνεται επίσης μέρος του Κάστρου και ολόκληρο το παραλιακό μέτωπο της περιοχής με αναγραφή των κυριότερων σημείων του. Η λεζάντα γράφει αναλυτικά: «Το 1828 (σ.σ πρόκειται για λάθος αντί 1827). Η μεγάλη ναυμαχία του Βόλου όπου ο ελληνικός στόλος υπό τα πυρά του φρουρίου βούλιαξε πέντε τουρκικά φορτωμένα με τρόφιμα για τη φρουρά της Χαλκίδος». Ο Χριστόπουλος φιλοτέχνησε σε πίνακα και μια άγνωστη ή μάλλον απροσδιόριστη ναυμαχία, επίσης στα χρόνια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Νά τί γράφει η λεζάντα: «Η ναυμαχεία στον Αγιόκαμπο όπου ο μιντζελιότης ο Καλαμίδας βούλιαξε 2 τούρκικα που πίγαν να τον εχμαλοτίσουν». Το ελληνικό σκαρί διέρχεται αλώβητο ανάμεσα από τα δύο εχθρικά που βυθίζονται καιόμενα. Το συγκεκριμένο περιστατικό είναι ανεπιβεβαίωτο από τις υπάρχουσες γραπτές πηγές. Ούτε ο δικηγόρος και ιστορικός ερευνητής Γιώργος Τσολάκης μελετητής της ιστορίας της Μιτζέλας και βιογράφος της γνωστής οικογενείας των αγωνιστών και ναυμάχων Καλαμιδαίων, επεσήμανε κάτι σχετικό (23). Πρόκειται μάλλον για κάποια από τις πολλές καταδρομές και βυθίσεις τουρκικών πλοίων που πραγματοποίησαν οι Καλαμιδαίοι κατά τη συνεχή και νικηφόρα δράση τους στα χρόνια του επαναστατικού αγώνα. Πιθανότατα ο Χριστόπουλος να γνώριζε κάτι σχετικό από την προφορική παράδοση και τις αφηγήσεις παλιών μιτζελιωτών ναυτικών που γνώριζε.

13. ΑΛΛΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΛΠ.

Εκτός από τους πίνακες ο Χριστόπουλος κατασκεύαζε και ομοιώματα (μοντέλα) ιστιοφόρων και άλλων πλεούμενων. Όλα τους αποτελούν πιστές αναπαραστάσεις σε σμίκρυνση τόσο στο σκαρί, όσο και στην ιστιοφορία (αρματωσιά), γι’ αυτό και είναι πλεύσιμα, τηρώντας τις σωστές διαστάσεις και αναλογίες. Στα νιάτα του λοιπόν ο ζωγράφος ρυμουλκούσε πίσω από τη βάρκα του όλον αυτόν το λιλιπούτειο στόλο του -κάπου είκοσι περίπου σκαφάκια- και τον περιέφερε κατά μήκος της παραλίας του Βόλου, προσφέροντας ένα όμορφο, πρωτόγνωρο θέαμα. Αυτή του τη συνήθεια, που πρέπει να βάστηξε ως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ο λαϊκός καλλιτέχνης την αποτύπωσε σε δύο πίνακες του που υπάρχουν σήμερα στο δωμάτιο – έκθεση, και είναι περίπου ίδιοι. Ο πρώτος του 1960 γράφει: «Περίπατο με τα καραβάκια μου στη παραλία του Βόλου το 1935». Στον δεύτερο, του 1962, αναγράφεται μόνο: «Περίπατος με τα καραβάκια μου».

***

Από τη θεματολογία του λαϊκού ζωγράφου δεν θα μπορούσε να λείπει το πλοίο-σύμβολο του Βόλου, η Αργώ. Στην έκθεση υπάρχουν δύο πίνακες του μυθικού σκαριού. Ο πρώτος φέρει τη λεζάντα: «Η ΑΡΓΩ αναπαράσταση από το αρχαίο νόμισμα», όπου μνημονεύεται και η πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία του έργου. Ο δεύτερος είναι μικρών διαστάσεων (17Χ6 εκ.) με ελαφρά καμπύλες τις τρείς πλευρές του και γράφει μόνον «ΑΡΓΩ» με το πλεούμενο ν’ απεικονίζεται πράσινο σε αντίθεση με τον προηγούμενο που είναι κατάλευκο. Απ’ όσο γνωρίζω υπάρχουν και άλλοι πίνακες με την Αργώ καθώς υπήρξε δημοφιλές αντικείμενο δημιουργίας, όντας συνδεδεμένο με τη μυθολογία και τη διαχρονική ναυτική παράδοση του τόπου μας.

***

Σε επιμήκη πίνακα (διαστ. 120Χ5εκ.) ο ζωγράφος παρουσιάζει τέσσερις κωπηλατικές λέμβους (τετράκωπες με πηδαλιούχο) του Ναυτικού Ομίλου Βόλου, με τις κωπηλάτισσες, στις δύο πρώτες βάρκες να προπορεύονται από τους άνδρες. Η λεζάντα χωρίζεται στα τέσσερα, πάνω από κάθε βάρκα, και αναφέρει: «Γειά χαρά σας λέβεντοκόριστα που προσπεράσατε», «Όπου κορίτσι και μάλαμα», «Ναυτικός Όμιλος το καύκιμα του Βόλου» και «Αγονίζονται για να περάσουν τα κορίτσια, άραγε θα το καταφέρουν». Έτος πίνακα: 1960.

***

Στις προσωπογραφίες του ζωγράφου που εμπεριέχουν το στοιχείο της εντοπιότητας μπορούμε να συμπεριλάβουμε τα εξής έργα: – «Ο Παπαδιαμάντης το 1906» όπως είναι γνωστό ο Χριστόπουλος, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του, είχε γνωρίσει προσωπικά τον σκιαθίτη λογοτέχνη.

-«Επίγαν στο αγαπημένο τους ψάρεμα με τον βασιλέα των ψαράδων το 1906. Ο Γεώργιος Δροσίνης – Ν. Χριστόπουλος – Κωστής Τοπάλης». Στη δεκαετία 1900-1910 η παραπάνω τριάδα είχε πραγματοποιήσει πολλά κοινά ψαρέματα στον Παγασητικό και ο Δροσίνης σε κάποια αλιευτική εξόρμηση είχε αποκαλέσει τον Χριστόπουλο για τις ικανότητες του: «Βασιλέα των ψαράδων».

– «Ο Θεόφιλος ο λεβέντης φουστανελάς ζωγράφος». Παρότι μυτιληνιός ο γνωστός κορυφαίος λαϊκός καλλιτέχνηςθεωρείται και βολιώτης, αφού έζησε για τριάντα χρόνια στο Βόλο και το Πήλιο όπου και φιλοτέχνησε το σημαντικότερο μέρος του έργου του (24). Γι’ αυτό και ο Χριστόπουλος τον απεικονίζει και σε δεύτερο πίνακα σημειώνοντας: «Ο Θεόφιλος ο λαϊκός ζωγράφος του Βόλου 1908-1911». Οι χρονολογίες πιθανότατα αφορούν κάποιες επισκέψεις του Θεόφιλου στον ταρσανά των Πευκακίων για καλλιτεχνικές φιλοτεχνήσεις σε ακρόπλωρα καϊκιών (25). Ο Χριστόπουλος εκτιμούσε και θαύμαζε οπωσδήποτε το Θεόφιλο, αφού είχαν γνωριστεί και προσωπικά, όπως ο ίδιος έλεγε. Έτσι φιλοτέχνησε ακόμη ένα πίνακα όπου εικονίζονται οι δύο τους: «Η 2 λαϊκή ζωγράφη του Βόλου. Ο Θεόφιλος 1868-1934. Ν. Α. Χριστόπουλος 1880-1963».(26)

***

Ιδιαίτερη σημασία έχει και η προσωπογραφία του πατέρα του ζωγράφου, Αθανασίου, μιας και αποτελεί τη μοναδική απεικόνιση του, αφού δεν διασώθηκε (ή δεν υπήρξε) φωτογραφία του. Απεικονίζεται βρακοφόρος, όπως συνήθιζε να ντύνεται σαν γνήσιος νησιώτης (Συριανός με χιώτικη καταγωγή): «Αθ. Χριστόπουλος ο ιδρυτής του Ναυπηγείου Ε Παγασαί. Γενήθηκε στη Σύρα το 1822 και πέθανε στα Πευκάκια το 1907 σε ηλικία 85 ετών».

***

« Ο μπάρμπα Νίκος με τις δυό του ανηψιούλες επιγένανε σιργιάνι όταν ήτανε μικρούλες». Πίνακας του 1963 που δείχνει τον ίδιο το ζωγράφο με τις αγαπημένες του ανηψιές Καλλιόπη και Ευαγγελία, κόρες του αδερφού του Γιάννη.

***

Τέλος από την τοπική παράδοση εκπορεύεται και το μοναδικό ίσως έργο του Χριστόπουλου με μη θαλασσινή θεματολογία: «Η Γιάνς κι η Μήτρους. Από την ιστορία του τόπου μας. Η Μάιδες της Μακρυνίτσας».

***

Ο Νίκος Χριστόπουλος διαμένοντας και δημιουργώντας αποκλειστικά στο γενέθλιο τόπο του, φιλοτέχνησε πίνακες εντόπιας θεματολογίας που καλύπτουν πάνω από το 1/3 των έργων της έκθεσης του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(21) εκτός από τους πίνακες, ο ζωγράφος μνημονεύει στα κείμενα του δεκάδες περιστατικά από τις δραστηριότητες στον ταρσανά των Πευκακίων.

(22) Η συμμετοχή της ατμοκίνητης Καρτερίας στο ναυτικό αγώνα της εθνεγερσίας υπήρξε μία από τις πρώτες παρουσίες τέτοιων πλοίων σε πολεμικές επιχειρήσεις, παγκοσμίως.

(23) Ατυχώς δεν υπήρξε εκμετάλλευση του πανικού, από τις ελληνικές δυνάμεις προκειμένου ν’ αποκομίσουν περισσότερα οφέλη.

(24) Γ. Τσολάκη «Οι Καλαμιδαίοι της Μιτζέλας» εκδ. Φιλαρχαίου Εταιρείας Αλμυρού Όθρυς, 2012, σελ. 113.

(25) Ο Ν. Χριστόπουλος είχε καλή γνωριμία με το Θεόφιλο καθώς ο τελευταίος επισκέπτονταν κάποιες φορές τον ταρσανά προκειμένου να φιλοτεχνήσει ακρόπλωρα και άλλα διακοσμητικά πλουμίδια σε σκάφη.

(26) Σε πίνακα που ανήκει σε συγγενείς του ζωγράφου απεικονίζονται πάλι μαζί Θεόφιλος και Χριστόπουλος με την επισήμανση στη λεζάντα ότι ο πρώτος είχε έρθει στον ταρσανά στα 1911 για να ζωγραφίσει την χαρακτηριστική πλώρη τράτας.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου