Γρ. Καρταπάνης: Μικρή αναφορά στα επίκαιρα διηγήματα του Πάσχα

γρ-καρταπάνης-μικρή-αναφορά-στα-επίκα-495485

Με τον τίτλο «Πάσχα με τον Παπαδιαμάντη» είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Ακρίτας», το Μάρτιο του 1992 –ενόψει του Πάσχα– στη σειρά «μικρά εορταστικά» (αρ. 4), ένα βιβλιαράκι 62 σελίδων το οποίο περιείχε τρία εορταστικά διηγήματα του σκιαθίτη συγγραφέα: «Εξοχική Λαμπρή», « Ο Αλιβάνιστος» και «Στην Αγι-Αναστασά».

Η επιλογή ανήκει στον Γ.Θ. Πρίτζιπα που υπογράφει και την εισαγωγή με τίτλο: «Το στίγμα του Παπαδιαμάντη». Το, τετράγωνου σχήματος (14Χ14 εκ.), τομίδιο διέθετε κατάλληλη διαμόρφωση ώστε ν’ αποστέλλεται ταχυδρομικά ως ευχετήριο δώρο. Το «αυτί», του εξώφυλλου έφερε χώρους επικόλλησης γραμματοσήμου και αναγραφής αποστολέα – παραλήπτη και είχε τη δυνατότητα να καλύπτει το οπισθόφυλλο κλείνοντας σαν φάκελος.

Με τον τρόπο αυτό προτεινόταν μια ευρηματική αλλά και ουσιώδης εκδοχή εόρτιας προσφοράς, κάτι πολύ πιο μεστό από μια απλή επίκαιρη κάρτα. Και τούτο γιατί προσφερόταν η δυνατότητα στον παραλήπτη να εντρυφήσει, ετούτες τις άγιες ημέρες, σε κάποια χαρακτηριστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, σύμφωνα με το πνεύμα της κορυφαίας γιορτής της χριστιανοσύνης.

Ας κάνουμε λοιπόν κι εμείς Πάσχα με τον Παπαδιαμάντη, επιχειρώντας μια σύντομη περιδιάβαση στα εορταστικά διηγήματά του.

Όπως είναι γνωστό, τα Πασχαλινά διηγήματα είναι συνολικά 17 από τα οποία τα 12 είναι σκιαθίτικα και τα 5 αθηναϊκά, με τα πρώτα να υπερτερούν κατά πολύ των άλλων και σε αριθμό σελίδων, αναλογίες περίπου ίδιες όπως και στα Χριστουγεννιάτικα (Πρωτοχρονιάς – Φώτων) του σκιαθίτη συγγραφέα. Ετούτη η εξόφθαλμη διαφορά οφείλεται στην προέλευση του αφηγηματικού υλικού: ξεχείλιζαν οι παιδικές – νεανικές αναμνήσεις από το γνήσιο, παραδοσιακό, σκιαθίτικο Πάσχα, σε αντίθεση με τις φκιασιδωμένες και διεκπεραιωτικές πρακτικές της πρωτεύουσας, τόσο σε ό,τι αφορά τη θρησκευτική πλευρά, όσο κι εκείνη των αγνών εθίμων. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο που στο πλέον πολυσέλιδο αθηναϊκό διήγημα, η «Βλαχοπούλα», η υπόθεσή του εκτυλίσσεται στο χωριό της Αττικής.

Ο Παπαδιαμάντης πάντοτε νοσταλγούσε τον εορτασμό του Πάσχα στον γενέθλιο τόπο και προσπαθώντας να βρει κάποιο υποκατάστατο που να του θυμίζει κάπως το νησί του, προσέφευγε, αυτές τις μέρες, σε φιλικά του πρόσωπα στις παρυφές της πολύβουης μεγαλούπολης. Να σημειώσουμε ότι από το 1873 που εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα, ως την οριστική του επιστροφή στη Σκιάθο τον Απρίλιο του 1908, γιόρτασε το Πάσχα στο νησί μόνο δύο φορές: το 1894 και το 1904, τη δεύτερη φορά μάλιστα βιώνοντας οικογενειακό δράμα με την σοβαρή ασθένεια του αδερφού του.

Τα Πασχαλινά διηγήματα του Παπαδιαμάντη παρουσιάζουν σε σχέση με τα Χριστουγεννιάτικα δύο εμφανείς διαφορές: α) Έχουν συνήθως πιο χαρούμενη υπόθεση και ευχάριστη κατάληξη. Σημειώνει χαρακτηριστικά η Μ. Θεοδοσοπούλου στο δοκίμιο της «Το εορταστικό διήγημα» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο της «Μετ΄έρωτος και στοργής – κείμενα για τον Παπαδιαμάντη», εκδόσεις Νεφέλη, 2001: «Τα γνησιότερα εορτάσιμα διηγήματα ο Παπαδιαμάντης τα γράφει για το Πάσχα, πιθανώς και γιατί στο χαρμόσυνο της ημέρας συμβάλλει η αναγέννηση της φύσης. Αντίθετα, το χριστουγεννιάτικο διήγημά του δεν κουβαλά, παρά μόνο κατ’ εξαίρεση, αισθήματα ευφορίας…». (σελ. 15-16). Να σημειωθεί ότι μόνον τρία – τέσσερα έχουν αρνητικό τέλος, από τα οποία τα δύο με θάνατο.β) Εμπεριέχουν περισσότερες εικόνες από τις λατρευτικές εκδηλώσεις και τα έθιμα των ημερών, αν τα παραλληλίσουμε με τα χριστουγεννιάτικα.

***

Βέβαια ο Παπαδιαμάντης αρχίζει τη συγγραφή – δημοσίευση Πασχαλινών διηγημάτων μ’ ένα από τα πιο συγκινητικά και δραματικά του έργα. «Η τελευταία βαπτιστική» αποτελεί μιαν ανείπωτη τραγωδία: Η θειά Σοφούλα, η Σαραντανού, που έχει βαπτίσει συνολικά σαράντα παιδιά και «είχε καλό χέρι», κάθε χρόνο, τη Μεγάλη Πέμπτη καλούσε στο σπίτι της όλα τα βαφτιστήρια της για να τα φιλέψει με τα καθιερωμένα δώρα. Μια χρονιά η τελευταία της βαφτισιμιά, στην οποία είχε δώσει και το όνομα της και της είχε μεγάλη αδυναμία, όντας μόλις δύο ετών, διέλαθε της προσοχής των μεγαλύτερων πνευματικών της αδελφών και έπεσε στο ανοιχτό πηγάδι της αυλής, όπου βέβαια βρήκε τραγικό θάνατο. Παρά την απέραντη οδύνη της, η γερόντισσα κάθε χρόνο έφκιανε κουλούρα και για την αδικοχαμένη «τελευταία βαπτιστική» και την έριχνε μαζί με βαμμένα αυγά στο πηγάδι από το οποίο «ανεξήγητος ευωδία ανήρχετο.. θυμίαμα αθώας ψυχής..».

Ακολούθησε το διήγημα «Εξοχική Λαμπρή» που αναφέρεται –όπως και άλλα έργα– στον εορτασμό του Πάσχα στα διάφορα ξωκλήσια, όπως και στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι της σκιαθίτικης υπαίθρου, και κινδύνευαν να μείνουν αλειτούργητοι, όταν οι παπάδες απέφευγαν την κοπιώδη μετάβαση σε αυτά. Όλα πάντως τελειώνουν κατ’ ευχήν και το γιορτινό τραπέζι στήνεται πλουσιοπάροχο.

Στο διήγημα «Παιδική Πασχαλιά» παρουσιάζονται πτυχές των άγιων ημερών μέσα από τα μάτια των παιδιών που χαίρονται με το εορταστικό κλίμα. Επισημαίνεται όμως και η αντίθεση με τα ορφανά που νιώθουν για πρώτη φορά την απουσία της μητέρας τους. Το συγκεκριμένο Πάσχα είναι εντελώς διαφορετικό από τα προηγούμενα κι όμοιο με τα επόμενα. Το τέλος του διηγήματος αφήνει μια γλυκόπικρη αίσθηση.

Το «Πάσχα Ρωμέικο», το πρώτο χρονικά αθηναϊκό πασχαλινό διήγημα, αναφέρεται στον μπάρμπα – Πύπη, φίλο του συγγραφέα, κερκυραϊκής καταγωγής, που συνήθιζε να μεταβαίνει με τα πόδια στον Πειραιά για να παρακολουθήσει στην Ανάσταση στον Άγιο Σπυρίδωνα για να κάνει «Πάσχα ρωμέικο». Ο Παπαδιαμάντης πάντως απορρίπτει την ευγενή πρόταση του φίλου του να μεταβούν παρέα στον Πειραιά: «Θα προσεχώρουν δε εις την επιθυμίαν του, αν από πολλών ετών δεν είχα τη συνήθειαν να εορτάζω εκτός του Άστεως, το Άγιον Πάσχα».

Η υπόθεση του διηγήματος «Στην Αγι – Αναστασά» αποτελεί αφήγηση του ντόπιου συνοδού των αρχαιολόγων που μετέβησαν το καλοκαίρι του 1875 στη θέση Πυργί, όπου υπάρχουν ερείπια αρχαίου κτίσματος και παλιού χριστιανικού ναού. Το θέμα είναι πάλι ο εορτασμός της Ανάστασης στα απομακρυσμένα ξωκλήσια και οι διαμάχες των ξωμεριτών που επιδίωκαν να τελεστεί η λειτουργία στη δική τους περιοχή, για να έχουν τα πρωτεία στην όλη διαδικασία. Κι εδώ στο τέλος όλες οι διαφορές παραμερίζονται μπροστά στο πλούσιο πασχαλινό φαγοπότι.

«Η Βλαχοπούλα» είναι ένα ιδιαίτερο αθηναϊκό διήγημα. Πιο εύστοχα θα χαρακτηριζόταν ως «αττικό» μιας και η ιστορία διαδραματίζεται στο Χαρβάτι, τη σημερινή Παλλήνη. Πέρα από την κύρια υπόθεση με τον έρωτα των δύο νέων, κοντά στ’ άλλα πρόσωπα του έργου συνυπάρχει και ο ίδιος συγγραφέας (Πάνος Δημούλης) κατά την προσφιλή του συνήθεια να μεταβαίνει για το Πάσχα σε φίλους του, στα χωριά της αττικής υπαίθρου. Επεδίωκε τη μέθεξη σ΄ έναν γνησιότερο και πιο παραδοσιακό εορτασμό που να του φέρνει σκιαθίτικες μνήμες, μακριά από την απρόσωπη τυπολατρία της πόλης.

Το πλέον πολυσέλιδο και μάλλον γνωστότερο πασχαλινό διήγημα του Παπαδιαμάντη είναι ο «Λαμπριάτικος ψάλτης». Τούτο οφείλεται στον εκτενή «πρόλογο» που ουσιαστικά αποτελεί το «μανιφέστο» του συγγραφέα για τη συγγραφή ηθογραφικών και εορταστικών διηγημάτων, με την αποφθεγματική του κατάληξη: «Το επ’ εμοι…». Ενδιαφέρουσα όμως και η περιπέτεια του ομώνυμου ήρωα που άργησε να μεταβεί στο ξωκλήσι του Άη Γιάννη του Προδρόμου, προκαλώντας έντονη ανησυχία και καθυστέρηση. Κι εδώ παρουσιάζεται το πρόβλημα των εξοχικών εορτασμών της Λαμπρής, όπου όλα τελειώνουν αίσια με πλούσιο πασχαλιάτικο τραπέζι.

«Χωρίς στεφάνι». Αθηναϊκό διήγημα με κοινωνικές προεκτάσεις και την κατακραυγή του αστεφάνωτου ανδρόγυνου. Όμως για τον Παπαδιαμάντη μια τέτοια «αμαρτία» περνά σε δεύτερη μοίρα όταν υπάρχει μεγαλείο ψυχής και συμπεριφορές σύμφωνες με τις αρχές της χριστιανοσύνης. Η υπόθεση εκτυλίσσεται κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα και τη Λαμπρή.

Θαλασσινό διήγημα το «Κοκκώνα θάλασσα», όπου γίνεται λόγος για την επιστροφή σκιαθιτών και σκοπελιτών στα νησιά τους ενόψει του Πάσχα. Όμως ο καπετάν Τζώνης έχει τα οικογενειακά του προβλήματα και τη γκρίνια της πεθεράς του και διακατέχεται από ανάμικτα συναισθήματα. Η κατάληξη πάντως είναι θετική.

«Υπό την βασιλικήν δρυν». Ο θαυμασμός για το μεγαλόκορμο και πλατύκλωνο, εντυπωσιακό δένδρο εκπορεύεται από τις πασχαλινές θρησκευτικές εκδρομές μέσα στην ανοιξιάτικη σκιαθίτικη φύση, σύμφωνα με τις παιδικές αναμνήσεις του συγγραφέα. Η λαϊκή ψυχή των ξωμεριτών αποδίδει υπερφυσικές ιδιότητες στο εντυπωσιακό δένδρο που επιβεβαιώνονται από την κακοτυχία του υλοτόμου του.

«Ο Αλιβάνιστος». Πάλι θίγεται το ζήτημα της κοπιώδους μετάβασης ιερέων στα μακρινά σκιαθίτικα ξωκλήσια για τις λατρευτικές ανάγκες των αγροδίαιτων κατοίκων. Ο ιερέας χάνει το δρόμο για τον Άη Γιάννη τον Ασέληνο και βοηθιέται από έναν ιδιόρρυθμο ερημίτη που απέφευγε να εκκλησιάζεται. Ετούτη όμως τη φορά εγκαταλείπει τη συνήθεια του αυτή και παύει να είναι «αλιβάνιστος».

«Ο Κοσμολαϊτης». Είναι η ιστορία ενός ιδιόρρυθμου τύπου που επιθυμούσε να καλογερέψει αλλά με τις ιδιοτροπίες του δεν στέργιωνε πουθενά. Αθηναϊκό διήγημα όπου κάποια επεισόδια συμβαίνουν κατά τις ημέρες του Πάσχα.

«Η Άκληρη». Η ατεκνία της κεντρικής ηρωίδας την οδηγούσε σε συμπεριφορές αντιπάθειας κατά των παιδιών που χαίρονταν θορυβωδώς. Το βασικό μέρος της αφήγησης γίνεται κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα.

«Τ΄ αερικό στο δένδρο». Διήγημα με έντονο το υπερφυσικό στοιχείο και με έμφαση στην αποφυγή της κατάρας. Η παιδική αντιπαράθεση στην ανοιξιάτικη φύση, τις μέρες του Πάσχα, οδηγεί μια άστοχη κουβέντα που επιφέρει δυσάρεστο αποτέλεσμα. Ένα από τα λίγα πασχαλινά διηγήματα του Παπαδιαμάντη χωρίς χάπι εντ.

«Τα τραγούδια του Θεού». Ποιητικό διήγημα που επίσης έχει θλιβερό τέλος. Για χάρη της μυθοπλασίας ο Παπαδιαμάντης «πεθαίνει» τη μικρή Αγγελικούλα, κόρη του μανάβη φίλου του στην Αθήνα, Ν. Μπούκη, στην οποία άρεσε να τον ακούει να ψέλνει διάφορα τροπάρια – τα τραγούδια του Θεού. Η ιστορία αναβιώνει στη μνήμη του συγγραφέα έπειτα από ένα πλούσιο πασχαλινό τραπέζι στην Αθήνα.

«Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη». Κι εδώ έχουμε αναφορά σε εξοχικό εορτασμό του Πάσχα, με κεντρικό ήρωα έναν νέο με νοητική υστέρηση που συμμετείχε πάντοτε σε εκδρομές και λειτουργίες στα ξωκλήσια. Οι διαδρομές του αυτές οδήγησαν στον εντοπισμό κλεφτών και ανεύρεση των κλοπιμαίων.

«Η νοσταλγία του Γιάννη». Το διήγημα ετούτο ήταν ανεύρετο και επισημάνθηκε από τον Νίκο Σαραντάκο, πριν λίγα χρόνια. Πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφ. Αλήθεια στις 25 -26/4/1906. Η υπόθεσή του εκτυλίσσεται κατά την εορτή του Αγίου Γεωργίου, λίγο μετά το Πάσχα και πρωταγωνιστής είναι ένας ιδιόρρυθμος τύπος με παθολογική αγάπη για τα ζώα.

Ετούτη η μικρή περιδιάβαση στα πασχαλινά διηγήματα του σκιαθίτη συγγραφέα, ας αποτελέσει την αφορμή για σχετικές αναγνώσεις, ώστε να κάνουμε όλοι Πάσχα με τον Παπαδιαμάντη.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου