ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ – ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ
Κορυφαίος θαλασσογράφος ο Παπαδιαμάντης όταν καταγράφει στιγμές και εικόνες από τη ζωή του νησιού του και την πολύμορφη ναυτική δραστηριότητα των συντοπιτών του. Από τα 125 σκιαθίτικα διηγήματά του, περίπου τριάντα μπορούν να χαρακτηριστούν ως αμιγώς θαλασσινά πεζογραφήματα, καθώς η υπόθεσή τους είναι στο σύνολό της ή έστω στο μεγαλύτερο μέρος της, ανάλογου περιεχομένου. Αλλά και στα περισσότερα από τα υπόλοιπα όλο και συναντούμε ευρύτερες ή συντομότερες αναφορές.
Επίσης ο σκιαθίτης συγγραφέας θεωρείται ένας από εκείνους που υπηρέτησαν με συνέπεια – και θέτοντας την προσωπική του σφραγίδα – το εορταστικό διήγημα. Ένας σημαντικός, αριθμός διηγημάτων του αναφέρονται κυρίως στις περιόδους των Χριστουγέννων (Πρωτοχρονιάς – Θεοφανείων) και του Πάσχα, αλλά και σε άλλες ξεχωριστές εορτές ακόμη και τοπικού χαρακτήρα. Η εκ βαθέων εξομολόγηση του Παπαδιαμάντη στον Λαμπριάτικο Ψάλτη («Το επ’ εμοί…») επιβεβαιώνει την πρόθεσή του ως καταστάλαγμα της βαθειάς του πίστης γι’ αυτού του είδους τις συγγραφές. Και βέβαια τα περισσότερα εορταστικά διηγήματα είναι σκιαθίτικα.
Ειδικότερα, στα Χριστουγεννιάτικα, σκιαθίτικα διηγήματα, πολλές φορές συναντούμε θαλασσινό περιεχόμενο, αφού η μοίρα της νησιώτικης ζωής άμεσα εξαρτάται από τη θάλασσα κάθε στιγμή του χρόνου, περισσότερο δε το χειμώνα με τις άσχημες καιρικές συνθήκες, οπότε και παρουσιάζονται και οι δυσκολότερες καταστάσεις.
Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για τον έτερο Αλέξανδρο τον Μωραϊτίδη, που αν και ισότιμος σε μια παράλληλη πορεία με πολλά κοινά σημεία με τον Παπαδιαμάντη, παραμένει, μάλλον αδικημένος, στη σκιά του διασημότερου συνώνυμου τριτεξαδέλφου του. Έγραψε μόνο 30 διηγήματα, τα περισσότερα πολυσέλιδα, όπου κι εδώ τα σκιαθίτικα υπερτερούν των αθηναϊκών συντριπτικά, αφού φτάνουν τα 24, από τα οποία 11 είναι θαλασσινά, χώρια τις ποικίλες αναφορές στα υπόλοιπα. Τα δε εορταστικά, επί του συνόλου, καλύπτουν τα δύο τρίτα με τα Χριστουγεννιάτικα (Πρωτοχρονιάς- Φώτων) να ξεπερνούν τα μισά. Κι εδώ η θάλασσα είναι παρούσα σε πολλά έργα όπως θα δούμε πιο κάτω. Πρώτα θ’ αναφερθούμε μόνο στα Χριστουγεννιάτικα διηγήματα, και στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε εκείνα της Πρωτοχρονιάς, των Φώτων και γενικότερα κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου.
Στον Παπαδιαμάντη
Από το πρώτο διήγημα ο Παπαδιαμάντης φανερώνει την προτίμησή του στις εορτάσιμες αλλά και ναυτικές ταυτόχρονα συγγραφές. «Το Χριστόψωμο» (Εφημερίς 25/13/1887) είναι αμιγώς Χριστουγεννιάτικο διήγημα με την υπόθεσή του να εκτυλίσσεται κατά τη νύχτα της μεγάλης γιορτής όταν οι καμπάνες καλούν τον κόσμο στην εκκλησία. Εκείνη την ώρα καταφθάνει θαλασσοβρεγμένος κι ο καπετάν – Καντάκης στο σπίτι του, αφού μέσα στην κακοκαιρία μόλις που προλαβαίνει να σώσει το πλεούμενό του, προτιμώντας μια εκούσια, ελεγχόμενη προσάραξη στα αβαθή του λιμανιού της Σκιάθου, προκειμένου ν’ αποφύγει τα χειρότερα. Αυτά ήρθαν μετά όταν ο καπετάνιος πέφτει ακούσιο θύμα του μίσους της μητέρας του, προς τη σύζυγο του.
Εφαρμόζοντας τη δημοσίευση πρωτότυπων εορταστικών διηγημάτων ο συγγραφέας και την επόμενη χρονιά μας δίνει θαλασσινό διήγημα, ένα εκ των πλέον γνωστών, την «Υπηρέτρα», (Εφημερίς 25/12/1888). Περιγράφεται η περιπέτεια του ταξιδιού του μπάρμπα Διόμα με την «υπόσαθρον λέμβον του» , στην νησίδα Τσουγριάς και το ναυάγιό του κατά την επιστροφή αλλά και την ανέλπιστη διάσωσή του, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή από το διερχόμενο «κρασάδικο» ιστιοφόρο.
Στο επίσης δημοφιλές κι εκτενές διήγημα «Στο Χριστό στα Κάστρο» (Εστία Α’ εξάμηνο 1892), οι θαλασσινές περιγραφές καλύπτουν το μισό του συνόλου. Αρχικά υπάρχει ο σχεδιασμός του επίπονου θαλασσινού ταξιδιού από την πολίχνη ως τη βόρεια εσχατιά του νησιού, το Κάστρο, προκειμένου αφ’ ενός μεν να τελεσθεί η ακολουθία των Χριστουγέννων στον από χρόνια αλειτούργητο ναΐσκο και αφ’ ετέρου να διασωθούν οι αποκλεισμένοι από τα χιόνια. Εξαίρετης γραφής ναυτικό ανάγνωσμα αποτελούν στη συνέχεια οι περιπέτειες του κοπιώδους πλου ως την αναγκαστική, λόγω του καιρού, ολοκλήρωσή του, λίγο πριν από τον προορισμό τους. Όμως η θάλασσα εξακολουθεί να είναι παρούσα και κατά την τέλεσή της ακολουθίας, όταν γίνεται αντιληπτός ο κίνδυνος του ιστιοφόρου που «εξούριασε» η κακοκαιρία. Η διάσωση, με τη συμβολή των προσκυνητών και βέβαια του Θείου, πλεούμενου και ναυτικών, επισφραγίζει τη θετική έκβαση της συνολικής περιπέτειας. Τέλος, θαλασσινός και ο επίλογος με την ομαλή επιστροφή όλων στην πόλη της Σκιάθου.
Ναυτική ιστορία αποτελεί και το Χριστουγεννιάτικο (κατά ένα μέρος του) διήγημα «Τ’ μπουφ του π’ λι» (Σκριπ 24/12/1894)με τον πάντοτε καλότυχο καπετάν Στέφο Γιαρού και τις επιτυχείς ναυτιλιακές δραστηριότητές του.
Ομοίως και το διήγημα «Ο Χαραμάδος» που δημοσιεύτηκε ταυτόχρονα με το προηγούμενο σε άλλη εφημερίδα (Άστυ 24/12/1894) είναι θαλασσινό – Χριστουγεννιάτικο. Ο καπετάν Ηρακλής Καλούμπας παρά τον εξοβελισμό του από το εβραϊκό λόμπι στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, κατάφερε να μοσχοπουλήσει τα προϊόντα που μετέφερε με το ιστιοφόρο του στο νησί του καθώς οι συντοπίτες του στο Κάστρο είχαν απόλυτη ανάγκη εορταστικών προμηθειών κι έκαναν, εκείνη τη χρονιά, ευτυχισμένα Χριστούγεννα.
Στο διήγημα «Το γιαλόξυλο» (Πατρίς 25/12/1905) που το κύριο μέρος της υπόθεσής του εκτυλίσσεται παραμονή Χριστουγέννων, οι θαλασσινές περιγραφές της ακάλυπτης στους ανέμους ακρογιαλιάς και η διήγηση με τα κλεμένα αρνιά και τη βύθιση της βάρκας, το εντάσσουν στα θαλασσινά του Παπαδιαμάντη.
Ο εφοδιασμός των απαραίτητων αμνοεριφίων στη Σκιάθο για το γιορτινό χριστουγεννιάτικο τραπέζι πραγματοποιούνταν βέβαια από τη θάλασσα, όπως στο διήγημα «Το κρυφό Μανδράκι» (Αλήθεια 25/12/1906) και συχνά οι κακοκαιρίες εμπόδιζαν την άφιξη των κάθε είδους προμηθειών. Μολαταύτα εκείνη τη χρονιά ο μπαρμπα – Στάθης ο Γρούτσος «με τη βάρκα του την πολλάκις καλαφατισμένην και πισσωμένην», κατάφερε να εφοδιάσει τους συμπατριώτες του με αρνιά που βρήκε και αγόρασε μάλλον απρόσμενα σε απομακρυσμένη ακτή του νησιού. Η προβληματική εξασφάλιση των απαραίτητων αγαθών στο νησί, ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες, μνημονεύεται συχνά από τον Παπαδιαμάντη.
Στο ημιτελές διήγημα «Στο Μέγα – Γιαλό» που δημοσιεύτηκε αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του Παπαδιαμάντη από τον Ο. Μερλιέ (1934) επίσης συνυπάρχουν Χριστούγεννα και θάλασσα. Η πρώτη ενότητα του υπάρχοντος κειμένου αποτελεί γλαφυρή περιγραφή του ομώνυμου σκιαθίτικου ορμίσκου, που δέχεται αλύπητα τα χτυπήματα των κυμάτων, ενώ στη δεύτερη καταγράφεται η συγκέντρωση αγροδίαιτων οικογενειών της περιοχής προκειμένου να λειτουργηθούν για τα Χριστούγεννα σε κάποιο ξωκλήσι.
Σύντομες θαλασσινές αναφορές συναντούμε και σε άλλα χριστουγεννιάτικα διηγήματα όπως «Ο Αμερικάνος», «Η Σταχομαζώχτρα», «Της Κοκκώνας ο σπίτι», «Η Γλυκοφιλούσα» κ.α.
Στο Μωραϊτίδη
Αλλά και ο Μωραϊτίδης διαγράφει, στο ζήτημα των εορταστικών και θαλασσινών διηγημάτων, ανάλογη πορεία με τον Παπαδιαμάντη.
Στο δεύτερο κιόλας διήγημα που δημοσιεύει: «Η Θειά Μυγδαλίτσα» (Ακρόπολις 24 και 25/12/1888), ένα σημαντικό μέρος της υπόθεσης είναι θαλασσινό. Πρόκειται για την χριστουγεννιάτικη επιστροφή του από χρόνια ξενιτεμένου σκιαθίτη και μάλιστα με το δικό του πλεούμενο, δικαιώνοντας το όραμα της μητέρας του (της ομώνυμης ηρωίδας) κατά την προσευχή της. Δεν γνωρίζει ακόμη ότι οι κάτοικοι της Σκιάθου έχουν μετοικήσει στη νέα πολίχνη, λόγω της πολύχρονης απουσίας του γι’ αυτό και κατά την επιστροφή του πρώτα προσεγγίζει στο Κάστρο.
«Ο Αναποδιασμένος» (Χριστουγεννιάτικη Ακρόπολις 1889) αποτελεί κορυφαίο θαλασσογράφημα με τον ιδιόρρυθμο καπετάν Κωνσταντή που προτιμούσε να κάνει το αντίθετο από εκείνο που έπρεπε και βέβαια γνώριζε, όταν του το υποδείκνυε ή του το υπενθύμιζε κάποιος. Αποτέλεσμα αυτής της αναποδιάς του υπήρξε η προσάραξη και απώλεια του καραβιού του, στο λιμάνι του νησιού του, παραμονή Χριστουγέννων.
Εκτενείς αλιευτικές περιγραφές περιλαμβάνονται στο ενδιαφέρον διήγημα «Καθ’ εμπόδιο για καλό» (Νέα Εφημερίς 25,27-31/12/1892). Οι αποτυχίες του μανιώδη ψαρά, μπάρμπα – Πέτρου στην ιστορούμενη αλιευτική εξόρμηση τον αναγκάζουν, παρά την θέλησή του, να γυρίσει γρηγορότερα στο σπίτι του όπου θα έκανε Χριστούγεννα με την κόρη του. Κι αυτή η πρώιμη επιστροφή αποδείχτηκε σωτήρια καθώς πρόλαβε τον επίδοξο εραστή προτού εισέλθει στο δωμάτιο της νέας, έχοντας εξασφαλίσει τη συνδρομή της κακόβουλης γειτόνισσας.
Στο επίσης εκτενές διήγημα «Ο Δεκατιστής» (Νέα Εφημερίς 2-3/1/1894) αρκετές σελίδες καλύπτουν το ταξίδι για τη Σκόπελο του κυρ – Δημάκη, προκειμένου να συμμετάσχει στην εκεί δημοπρασία, την δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων, για την εκμίσθωση του φόρου ελαιοπαραγωγής, όπως και την εγκατάλειψη του στη βραχονησίδα, όταν εξακολουθούσε να «γιαλεύει» και το πλεούμενο που τον μετέφερε αναχώρησε με τους υπόλοιπους επιβαίνοντες.
Η απροσδόκητη χριστουγεννιάτικη επιστροφή αγνοούμενου ναυτικού, που θεωρούνταν πνιγμένος περιγράφεται στο διήγημα «Φαντάσματα», (Ακρόπολις 24-25/12/1895), εξ ου και ο αρχικός τίτλος «Χαράς φαντάσματα» στη δημοσίευση της Ακροπόλεως. Οι ναυτικές περιγραφές και οι φαντασιώσεις του καπετάν Τσούρμα ασφαλώς και χαρακτηρίζουν ως θαλασσινό το διήγημα.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
