Γρηγόρης Καρταπάνης: Τα θαλασσινά τραγούδια του Τσιτσάνη

Η θάλασσα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του ελληνισμού κι έχει διαδραματίσει διαχρονικά καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή του, διαμορφώνοντας συμπεριφορές που οριοθέτησαν την ταυτότητά του στο ιστορικό γίγνεσθαι. Η πολυδιάστατη επίδραση του υγρού στοιχείου σε κάθε εκδήλωση του λαού μας, μέσα στους αιώνες, οφείλεται στο γεγονός ότι αυτό ενυπάρχει στο DNA του Ελληνα σε προφανή ή λανθάνουσα κατάσταση και αποτυπώνεται με διάφορους τρόπους σε όλες σχεδόν τις πτυχές του κοινωνικού βίου.

Θάλασσα και τραγούδι

Η απεραντοσύνη της θάλασσας προκαλεί συναισθήματα ελευθερίας, φυγής και αναζήτησης, καθώς παρέχει τη δυνατότητα επαφής και σύνδεσης με άλλους γνωστούς ή άγνωστους τόπους. Γι’ αυτό και αποδεικνύεται συχνά η επιρροή της σε όλες τις μορφές πολιτισμικής έκφρασης και πνευματικής δημιουργίας. Ειδικότερα στο ελληνικό τραγούδι παρατηρείται μια πολύμορφη προσέγγιση της θάλασσας που βεβαιώνει τη στενή σχέση του Ελληνα με αυτή, σύμφωνα με τα διάφορα μουσικά μας ακούσματα.

Το ρεμπέτικο – λαϊκό τραγούδι, ως αστικό τραγούδι, με ρεαλιστικές προσεγγίσεις και κοινωνικές προεκτάσεις, συμπορεύεται και με τη θάλασσα σύμφωνα ακριβώς με την προέλευσή του. Μπορεί να είναι λιγοστές δηλαδή οι λυρικές αναφορές σε νησιά και άλλα ειδυλλιακά θαλασσινά τοπία, αλλά συναντούμε συχνά, λιμάνια, απόπλους αποχωρισμού, ναυτικές ενασχολήσεις, ναυάγια και άλλες καταστάσεις που άπτονται του κοινωνικού βίου. Δεν απουσιάζουν βέβαια και τα ονειρικά ταξίδια σε μέρη εξωτικά, ούτε οι ρομαντικές βαρκάδες σε θάλασσες και ακρογιαλιές στα όρια των παραθαλάσσιων, εννοείται, πόλεων.

Οι επιδράσεις του ρεμπέτικου, από άλλα είδη τραγουδιού, οπωσδήποτε μεταφέρουν σε αυτό τις δικές τους ιδιαίτερες θαλασσινές αναφορές, αφού όπως γνωρίζουμε δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν στεγανοί διαχωρισμοί μεταξύ των διαφόρων ειδών κάθε πνευματικής δημιουργίας. Λίγες, τις πλέον προφανείς, επισημάνσεις καταθέτουμε για το ζήτημα της παρουσίας της θάλασσας στο ρεμπέτικο – λαϊκό τραγούδι, που μπορεί να αποτελέσει ενδιαφέρον αντικείμενο έρευνας από ειδικούς μελετητές. Εμείς δεν έχουμε την πρόθεση να επιχειρήσουμε κάτι τέτοιο μιας και οι απαιτήσεις ξεφεύγουν από το δικό μας γνωστικό πεδίο. Η προσέγγισή μας παρουσιάζεται πιο συγκεκριμένη και με την μορφή απλής καταγραφής στο έργο του Β. Τσιτσάνη.

Γνώστης θαλασσινών ζητημάτων

Αποτολμώντας να διερευνήσουμε την παρουσία της θάλασσας στα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, προκύπτει εξαρχής το εύλογο ερώτημα: Τι σχέση θα μπορούσε να έχει ένας «βλάχος» (αυτό ήταν και το προσωνύμιο του στο μουσικό σινάφι) από τα Τρίκαλα και ηπειρώτικες καταβολές, με τη θάλασσα; Η πιθανότερη αρνητική απάντηση, σε μια πρώτη αβασάνιστη σκέψη, είναι δυνατόν να ανατραπεί, όταν αναλογιστεί κανείς το επίπεδο και τις δυνατότητες του δημιουργού. Ενας πολυτάλαντος κι ευφυής συνθέτης με ανησυχίες και αναζητήσεις ξεπερνά τα στενά τοπικιστικά του όρια και δεν δεσμεύεται από γεωγραφικούς και άλλους περιορισμούς. Ετούτο αποδεικνύεται από τη θεματολογία των τραγουδιών του, ανάμεσα στα οποία, πέρα από όλα τα υπόλοιπα θέματα, συναντούμε και αμιγώς θαλασσινά κομμάτια, όπως κι άλλα με, διαφορετικού εύρους, επί μέρους αναφορές.

Ο αριθμός των καθαρά θαλασσινών – ναυτικών τραγουδιών του Τσιτσάνη είναι βέβαια αρκετά μικρός, μόλις 18 από το σύνολο των 550 και πλέον του έργου του, ποσοστό δηλαδή 3%. Σε όλα όμως διαπιστώνεται μια απαράμιλλη ευστοχία ως προς το θέμα το οποίο πραγματεύονται, στις κάθε είδους σχέσεις του ανθρώπου με το υγρό στοιχείο. Σε τούτο οπωσδήποτε συμβάλει και η έμπνευση του στιχουργού, όπου αυτός δεν είναι ο ίδιος ο συνθέτης. Από ετούτα τα 18 εξ ολοκλήρου θαλασσινά – ναυτικά τραγούδια, μόνο σε δύο οι στίχοι ανήκουν σε άλλο στιχουργό, ενώ σε άλλα δύο συνυπογράφονται και από τον συνθέτη. Ακόμη δύο τραγούδια ανήκουν κατά ένα ποσοστό σε τρίτους, όπως θα δούμε αναλυτικά πιο κάτω.

Προσεγγίζοντας τα θαλασσινά τραγούδια του Τσιτσάνη επαληθεύεται η ικανότητα ενός «στεριανού» δημιουργού να μεγαλουργεί ακόμη και σε θέματα που δεν του είναι απολύτως οικεία, τόσο στιχουργικά, όσο βέβαια και μουσικά με τις κατάλληλες μελωδίες και ρυθμούς. Οι δεσμοί του Ελληνα με τη θάλασσα αποκαλύπτονται σε όλες τους τις εκφάνσεις, από τις ανάλαφρες στιγμές δροσερής ευφορίας, έως τα βάσανα τις δυσκολίες και τα απευκταία περιστατικά του πολύμορφου ναυτικού βίου.

Ο ερευνητής Νέαρχος Γεωργιάδης στο βιβλίο του «Το φαινόμενο Τσιτσάνης» εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2001, στο κεφάλαιο για τα «Φανταστικά ταξίδια του Τσιτσάνη», σημειώνει και για την επίδραση της θάλασσας στην έμπνευση του συνθέτη και για τις εκδοχές που αυτή παρουσιάζεται:

«Για τον Τσιτσάνη το καλοκαίρι είναι σύμβολο υγείας και χαράς. Η θάλασσα, που δεν υπήρχε στα Τρίκαλα, φαίνεται πως ήταν μια μεγάλη έλλειψη κι ένας μεγάλος καημός των παιδικών κι εφηβικών του χρόνων. Για αυτό και εμφανίζεται συχνά στο έργο του, πότε σαν ύμνος προς τους ψαράδες, ναυτικούς κλπ, και πότε σαν επιθυμία για μπάνιο, για ταξίδι με βαρκούλα στο Σαρωνικό ή τον Θερμαϊκό και τέλος για υπερπόντια ταξίδια σε μακρινές χώρες…» (σελ. 127). Και πιο κάτω, στην ίδια σελίδα: «Ας μην ξεχνούμε ότι η θάλασσα αποτελεί αντίθεση προς τα στάσιμα νερά, που σημαίνουν ακινησία, μονοτονία, ρουτίνα…». Και στη συνέχεια, στη σελ. 135 γίνεται πάλι λόγος για την αναζήτηση της θάλασσας από τον συνθέτη χάρη στους «απέραντους πλατιούς ορίζοντες, απέραντες προοπτικές» και τις δυνατότητες απελευθέρωσης που αυτή συμβολίζει.

Κατηγορίες θαλασσινών τραγουδιών

Ας επιχειρήσουμε ένα διαχωρισμό των θαλασσινών τραγουδιών του Τσιτσάνη ανάλογα με το θέμα τους και τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζεται και παρουσιάζεται η θάλασσα.

Α’. Ερωτικά. Με ανάλαφρη διάθεση περιγράφονται ρομαντικές βαρκάδες -συνήθως νυχτερινές- και μπάνια καθώς η θάλασσα έχει τη δυνατότητα να απομακρύνει το ζευγάρι από τα περίεργα μάτια με ταυτόχρονη ευχάριστη διαδρομή αναψυχής. Περιλαμβάνονται 5 τραγούδια.

1. Μια νύχτα στο Πασαλιμάνι, χασάπικο του 1938 με ερμηνευτές τον Στράτο Παγιουμτζή και τον συνθέτη.
2. Να πάμε για την Βούλα, ζεϊμπέκικο του 1939 με τους Στράτο Παγιουμτζή και Στ. Περπινιάδη. Το 50% του τραγουδιού ανήκει στον Παν. Τούντα.
3. Βάρκα γιαλό, χασαποσέρβικο του 1946 με τον Παγιουμτζή και τον συνθέτη.
4. Πάμε για μπάνιο, ζεϊμπέκικο του 1955 με τους Στ. Σουγιουλτζή – Β. Γκίκα. Οι στίχοι ανήκουν στους Κ. Βίρβο και Γ. Τσάκαλο
5. Τσαρκίτσα, χασαποσέρβικο του 1978 με τον συνθέτη

Β’. Ξενιτιάς – αποχωρισμού. Βαριά και πονεμένα τραγούδια που θίγουν το σοβαρό ζήτημα του ξενιτεμού σε κάποιες δύσκολες εποχές, για αναζήτηση καλύτερης τύχης βιοπορισμού, είτε με τη μετανάστευση σε άλλη χώρα, είτε με μπαρκάρισμα στα καράβια της ωκεανοπόρου ναυτιλίας. Τέσσερα τραγούδια.

1. Βίρα την άγκυρα παιδιά, ζεϊμπέκικο του 1949 με τον Πρ. Τσαουσάκη και τον συνθέτη.
2. Τα λιμάνια, συρτοτσιφτετέλι του 1962 με την Πόλυ Πάνου.
3. Δεν θέλω να ξενιτευτείς, μάμπο του 1964 με τον Γρ. Μπιθικώτση και τη Σ. Ιμβρου. Τους στίχους συνυπογράφουν ο συνθέτης και ο Γ. Μοσχονάς.
4. Το καράβι που σαλπάρει, χασάπικο του 1971 με τον Στράτο Διονυσίου.

Γ’ Αλιευτικά. Η ζωή των ψαράδων με τις δυσκολίες της αλλά και τις χαρές της αποτελεί προσφιλές θέμα στο ρεμπέτικο – λαϊκό τραγούδι. Πως θα μπορούσε να απουσιάζει από αυτή την ενότητα ο Τσιτσάνης!

1. Γεια σου καΐκι μου Αϊ Νικόλα, συρτό του 1950 με την Μ. Νίνου, τον Οδ. Μοσχονά και τον συνθέτη.
2. Από την Κούλουρη ως τον Πειραιά, συρτό ηχογραφημένο το 1950 με τον Οδ. Μοσχονά που κυκλοφόρησε όμως σε δίσκο με τίτλο «Τσιτσάνης για πάντα Νο 6», το 1989.
3. Γιαλό- γιαλό, συρτό σε στίχους του Τσιτσάνη που μελοποίησε το 2001 ο Χρ. Νικολόπουλος στο δίσκο Συνάντηση κι ερμηνεύει ο Ηλίας Μακρής.

Δ’. Αλληγορικά – μεταφορικά. Συχνά η θάλασσα χρησιμοποιείται στο λόγο μεταφορικά. Οταν είναι φουρτουνιασμένη παρομοιάζεται με τη βασανισμένη ζωή, οι άνθρωποι με πλεούμενα που θαλασσοδέρνονται, τα κύματα με αξεπέραστα εμπόδια και η αναζήτηση λιμανιού με την ομαλότητα του βίου. Υπάρχουν όμως και άλλες πιο χαρούμενες και ευρηματικές παρομοιώσεις του κόσμου της θάλασσας.

1. Τα ναυάγια, ζεϊμπέκικο του 1951 με τον Πρ. Τσαουσάκη.
2. Τα καβουράκια, 1952,Τ. Μπίνης, Σ. Μπέλλου, Β. Τσιτσάνης, Ιω. Τατασόπουλος.
3. Το καράβι, ζεϊμπέκικο του 1957 με την Λάουρα. Οι στίχοι είναι του Κ. Βίρβου.

Ε΄. Τραγούδια με ναυάγια. Το ναυάγιο, ειδικά όταν χάνονται σε αυτό ζωές, αποτελεί το πλέον τραγικό συμβάν του ναυτικού βίου. Το τραγούδι δεν μένει ανεπηρέαστο από τέτοιου είδους περιστατικά και συναντούμε τόσο γενικότερες αναφορές, όσο και μνημονεύσεις πραγματικών τραγωδιών που συγκλόνισαν την κοινή γνώμη. Κι εδώ ο Τσιτσάνης δίνει το στίγμα του.

1. Ο Νικόλας ο ψαράς, ζεϊμπέκικο του 1949 με τους Πρ. Τσαουσάκη, Μ. Νίνου και τον συνθέτη, σε στίχους Γ. Μητσάκη που είναι γνωστότερο από την επανεκτέλεση του Καζαντζίδη το 1965.
2. Μπαρμπαριά, συρτό του 1953 με τους Α. Χρυσάφη, Μ. Λίντα, Αθ. Γιαννόπουλο και τον συνθέτη. Το τραγούδι ανήκει κατά 25% στον Σπ. Περιστέρη.
3. Ηρθε ένα μήνυμα κακό, μπάλος του 1950 με τον Οδ. Μοσχονά που κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1994.

Επίσης θαλασσινές αναφορές, ευρύτερες ή συντομότερες εντοπίζονται και στα πιο κάτω τραγούδια του Τσιτσάνη.

1. Είσαι αριστοκράτισσα κι ωραία(1939)
2. Δώδεκα η ώρα (1939)
3. Χατζή – Μπαξές (1946)
4. Τα μοντέρνα κορίτσια (1949)
5. Φίλος και γυναίκα (1957)
6. Τα καράβια και τα τραίνα (1959)
7. Ο καπετάνιος κλαίει (1964)
8. Αν πεθάνω (1968)
9. Το βαπόρι απ’ την Περσία (1977)

Θαλασσινή αύρα αποπνέουν και ορισμένα ακόμα τραγούδια του Τσιτσάνη που μιλούν για ακρογιαλιές και παραθαλάσσια γλέντια, όπως επίσης και εκείνα που περιγράφουν ονειρικά ταξίδια σε εξωτικές χώρες. Ακόμη σε τραγούδια συναντούμε τις λέξεις θάλασσα, γιαλός, λιμάνι, φουρτούνα, καραβοτσακίσματα.

Τα ίδια τα παραπάνω τραγούδια αποδεικνύουν ότι ο Τσιτσάνης καταπιάστηκε επαρκώς και με το θέμα θάλασσα και μάλιστα το προσέγγισε σε όλες του τις εκδοχές, ή έστω στις κυριότερες με γνώση και κρίση, χάρη στο ταλέντο και την ευφυΐα του ως τραγουδοποιού. Το κείμενο ετούτο αποτελεί περιληπτική απόδοση -κυρίως σε ότι αφορά την παρουσίαση των τραγουδιών- ευρύτερης εργασίας που ολοκληρώνεται συν Θεώ, οσονούπω.