ΜΙΚΡΗ ΕΠΙΚΑΙΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Σημειώσαμε, στο πρώτο μέρος του επίκαιρου αφιερώματός μας, ότι ορισμένα από τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, εντάσσονται σε ετούτη την κατηγορία, επειδή η υπόθεσή τους εκτυλίσσεται κατά τις ημέρες των εορτών, δίχως να εμπεριέχονται σε αυτά εορταστικές -θρησκευτικές ή άλλες- εκδηλώσεις.
Η επισήμανση ετούτη, αποτελεί νομίζω, και τον κυριότερο λόγο των διαφοροποιήσεων ως προς τον εορταστικό χαρακτηρισμό των διηγημάτων και την ανομοιογένεια των κατά καιρούς εκδοθέντων ομοιοθεματικών συλλογών(1).
Κατά τη δική μας εκτίμηση οι ημερομηνίες, στις οποίες συμπίπτουν τα αναφερόμενα γεγονότα, είτε στις τρεις μεγάλες γιορτές (Χριστούγεννα- Πρωτοχρονιά – Φώτα ), είτε κοντά σε αυτές, είναι ικανές να προσδώσουν στο έργο τον τίτλο του εορταστικού, ακόμα κι όταν απουσιάζουν ή περιορίζονται στο ελάχιστο οι αναφορές στις εκδηλώσεις των ημερών. Ακόμη, πιστεύω πως δικαιούνται την ένταξή τους στα Χριστουγεννιάτικα και μερικά διηγήματα που κατά ένα μέρος τους μόνο αναφέρονται στις παραπάνω εορτές. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις πρώτες δημοσιεύσεις των Χριστουγεννιάτικων διηγημάτων του Παπαδιαμάντη.
Που δημοσιεύονται – εφημερίδες – περιοδικά
Από τα 27 συνολικά διηγήματα που μπορεί να χαρακτηριστούν ως Χριστουγεννιάτικα, τα 22 δημοσιεύονται σε εφημερίδες, 4 σε περιοδικά, από το 1887 έως το 1907, ενώ το τελευταίο, το ημιτελές «Στο Μέγα Γιαλό», παρουσιάζεται στο βιβλίο του Οκτ. Μερλιέ «Α.Παπαδιαμάντη Γράμματα», το 1934. Στις εφημερίδες παρατηρούμε τα εξής: πέντε διηγήματα, από το 1887 έως το 1891 (τα τέσσερα πρώτα και το έκτο), δημοσιεύονται στην εφ. Εφημερίς του Κορομηλά.
Ακολουθεί η μακρά συνεργασία του Παπαδιαμάντη με την εφ. Ακρόπολις, του Βλάση Γαβριηλίδη, όπου δημοσιεύονται ανάμεσα στα άλλα και 8 Χριστουγεννιάτικα διηγήματα από το 1892 έως το 1899. Εχουμε ακόμη δύο στην εφ. Αστυ (1891 και 1904), δύο στην εφ. «Αλήθεια» (1906-1907) και από ένα στις εφημερίδες (από το 1904 και μετά) Μεταρρύθμισις, Σκριπ, Πατρίς, Εστία. Τα τέσσερα διηγήματα που εμπεριέχονται σε περιοδικές εκδόσεις της εποχής είναι ανά ένα σε ισάριθμα έντυπα: Αττικόν Μουσείον (1890), Εστία(1892) Παναθήναια (1903) και Νέα Ζωή (Αλεξάνδρειας -1907).
Εορταστικές δημοσιεύσεις
Οι ημερομηνίες των δημοσιεύσεων συμπίπτουν με τις ημέρες των εορτών και ακριβέστερα -σε ό,τι αφορά τις εφημερίδες- με εκείνη της γιορτής κατά την οποία διαδραματίζεται η ιστορία του διηγήματος, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Τα δύο διηγήματα «των Φώτων» δημοσιεύονται την ημέρα της εορτής, όπως και τα 4 της Πρωτοχρονιάς. Τα αμιγώς Χριστουγεννιάτικα είναι όλα στις 25/12 (με μία εξαίρεση στις 24/12 και άλλη μία στις 26/12),ενώ κάποια πιο εκτενή δημοσιεύονται σε συνέχειες στις 25, 26 και 27 του μήνα. Στα τέσσερα διηγήματα που εντάσσονται στην ευρύτερη περίοδο των εορτών δημοσιεύονται και αυτά πάλι σε εόρτιες ημέρες (3 τα Χριστούγεννα, ένα την Πρωτοχρονιά).
Στα δημοσιευμένα, σε περιοδικά της εποχής, τέσσερα διηγήματα, τα τρία βρίσκονται σε εορταστικά κι επίκαιρα τεύχη τους. Υπάρχει όμως και μία κραυγαλέα εξαίρεση: το μοναδικό Χριστουγεννιάτικο διήγημα που παρουσιάζεται σε ημερομηνία εκτός εορτών και όχι ιδιαίτερα κοντά σε αυτές, «Η Συντέκνισσα», στο τεύχος της 15ης Νοεμβρίου του 1903 του περ. Παναθήναια.
Συνέχειες και παύσεις
Από τα 1887 έως και το 1896 (2) ο Παπαδιαμάντης δημοσιεύει για μία δεκαετία, ανελλιπώς Χριστουγεννιάτικα διηγήματα κατά την περίοδο των εορτών, συχνά περισσότερα από ένα: 1888 -89 δύο, 1891-92 τρία, 1893- 94 πάλι τρία, 1895-96 δύο. Ακολουθεί η δίχρονη συγγραφική του απουσία (3) κι επανέρχεται με εορταστικό διήγημα την Πρωτοχρονιά του 1899.
Στην πρώτη αυτή περίοδο καταγράφονται δεκαέξι τίτλοι:
1.Το Χριστόψωμο: Εφημερίς 26/12/1887
2. Υπηρέτρα: Εφημερίς 25/12/1888
3. Ο Σημαδιακός: Εφημερίς 6/1/1889
4. Η Σταχτομαζόχτρα: Εφημερίς 25/12/1889
5. Η Χτυπημένη: Αττικόν Μουσείον, Χριστούγεννα 1890
6. Ο Πολιτισμός εις το χωριόν: Εφημερίς 25/12/1891
7. Ο Αμερικάνος: Αστυ, 25/12/1891
8. Στο Χριστό στο Κάστρο: Εστία α’ εξάμηνο 1892 τεύχη 1 και 2
9. Οι ελαφροΐσκιωτοι: Ακρόπολις 25-27/12/1892
10. Την Κοκκώνας το σπίτι: Ακρόπολις 25/12/1893
11. Τα συχαρίκια: Ακρόπολις 1/1/1894
12. Φώτα – Ολόφωτα: Ακρόπολις 6/1/1894
13. Η Γλυκοφιλούσα: Ακρόπολις 26-27/12/1894
14. Φιλόστοργοι: Χρ. Ακρόπολις 25/12/1895
15. Ο έρωτας στα χιόνια: Ακρόπολις 1/1/1896
16. Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη: Χριστ. Ακρόπολις 1896.
Ως εδώ παρατηρείται συνεχής παρουσία του συγγραφέα με εορταστικά χριστουγεννιάτικα διηγήματα, με τον αριθμό τους να καλύπτει το 60% περίπου της συνολικής δημιουργίας για αυτήν την ενότητα διηγημάτων.
Από το 1899 έως το 1907 ο Παπαδιαμάντης δημοσιεύει ακόμη δέκα Χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Στην περίοδο αυτή όμως – σε αντίθεση με την προηγούμενη – παρατηρείται μια ανομοιογένεια στις κατ’ έτος δημοσιεύσεις. Η επανεκκίνηση του το 1899 περιορίζεται μόνο σε ένα εορταστικό πρωτοχρονιάτικο έργο, για να έρθει το επόμενο πέντε χρόνια αργότερα και σε ημερομηνία εκτός εορτών – η μοναδική περίπτωση που αναφέραμε. Το διάστημα Πρωτοχρονιά 1899 – Νοέμβριος 1903 αποτελεί το μεγαλύτερο κενό σε ό,τι αφορά τα εορταστικά Χριστουγεννιάτικα διηγήματα: Ετούτη, την κάποιας διάρκειας, απουσία διαδέχεται μία τριπλή, ταυτόχρονη δημοσίευση ισάριθμων διηγημάτων σε τρείς διαφορετικές εφημερίδες, τα Χριστούγεννα του 1904, μοναδική επίσης περίπτωση. Την επόμενη χρονιά (1905) δημοσιεύεται το ανεύρετο(4), έως πριν λίγα χρόνια, διήγημα Το Γιαλόξυλο (εφ. Πατρίς) και ακολουθεί τον άλλο χρόνο τετραπλή δημοσίευση επίκαιρων εορταστικών διηγημάτων: δύο τα Χριστούγεννα και δύο με την έλευση του χρόνου. Ετούτη όμως είναι και η τελευταία παρουσία του Παπαδιαμάντη, όσο ζούσε, με Χριστουγεννιάτικα διηγήματα, αφού ως το τέλος της ζωής του δεν δημοσίευσε άλλο και μόνο ένα μισοτελειωμένο βρέθηκε στα κατάλοιπά του. Φαίνεται πως θέλησε ο σκιαθίτης συγγραφέας να ολοκληρώσει με πανηγυρικό τρόπο την ενότητα των αγαπημένων του εορταστικών, χριστουγεννιάτικων διηγημάτων.
Αναλυτικά τα διηγήματα της περιόδου 1899-1907:
1.Γουτού-Γουπατού: Ακρόπολις 1/1/1899
2.Η Συντέκνισσα: περ. Παναθήναια, τεύχος 15ης Νοεμβρίου 1903.
3.Η Ντελησυφέρω: Μεταρρύθμισις 25/12/1904.
4.Τ’ Μπουφ΄ του π΄λι: Σκριπ 25/12/1904.
5.Ο Χαραμάδος: Αστυ 25/12/1904.
6.Το Γιαλόξυλο: Πατρίς 25/12/1905.
7.Ανθός του γιαλού: Εστία 24/12/1906.
8.Το κρυφό Μανδράκι: Αλήθεια 25/12/1906.
9.Τα Λιμανάκια: περ. Νέα Ζωή (Αλεξάνδρειας) Ιανουάριος 1907.
10.Τα πτερόεντα δώρα: Αλήθεια 1/1/1907.
Η ανομοιογένεια στις κατ’ έτος δημοσιεύσεις είναι εμφανής, όπως και οι διαφορετικές εφημερίδες, καθώς μόνο σε μια δημοσιεύονται δύο διηγήματα.
Τα μη εορταστικά (Χριστουγεννιάτικα)
Ο Παπαδιαμάντης όμως δημοσίευσε σε ημερομηνίες εορτών, από το 1891 και μετά, διηγήματα που όχι μόνο δεν έχουν επίκαιρη θεματολογία αλλά ούτε και απλά ημερολογιακή ταύτιση ή κάποια έστω κι επιγραμματική, εορταστική νύξη. Από τα δέκα συνολικά διηγήματα αυτής της κατηγορίας, τα εφτά εντάσσονται στη δεύτερη περίοδο της εορταστικής διηγηματογραφίας του σκιαθίτη συγγραφέα δηλαδή από το 1899 και δώθε (ως το 1906), γεγονός που ίσως καταδείχνει την συρρίκνωση των βιωματικών του καταθέσεων και αναμνήσεων ως αφηγηματικού υλικού. Αυτά, κατά τις δημοσιεύσεις τους, άλλοτε συνυπάρχουν, στην ίδια περίοδο εορτών, με αμιγώς εορταστικά (1890-91, 1894-95, 1896-97, 1904-05 και 1906-07) κι άλλοτε πάλι μόνα τους καλύπτουν την «εορταστική» παρουσία του Παπαδιαμάντη. Το τελευταίο συμβαίνει τρείς συνεχείς φορές -τις δύο με δύο διηγήματα- από το 1899 ως το 1901 δηλαδή μέσα στην περίοδο 1899-1903 όπου ο λογοτέχνης δεν παρουσιάζει κανένα εορταστικό, χριστουγεννιάτικο διήγημα.
Από αυτά τα διηγήματα, που απλά δημοσιεύονται στις εορτές των Χριστουγέννων, ξεχωρίζουμε τρία στα οποία παρατηρείται κάποια ημερολογιακή προσέγγιση στις υποθέσεις τους, δίχως βέβαια να υπάρξει η ελάχιστη εορταστική μνεία.
Στο πρώτο διήγημα της κατηγορίας, Ο Πανταρώτας, σε κάποιο από τα επεισόδια του ομώνυμου ήρωα που περιγράφονται, αναφέρεται: «Ητο κατά τας τελευταίας ημέρας του έτους 1870» (Απαντα εκδ. Δόμος, τόμος Β, σελ. 149).
-Στο Το ενιαύσιον θύμα,η ψαράδικη εξόρμηση πραγματοποιήθηκε προς τα τέλη Δεκεμβρίου: «Και μιαν Δευτέραν φθίνοντος Δεκεμβρίου…»,δίχως να σημειώνεται ακριβής ημερομηνία ή κάτι σχετικό με τις εορτές των Χριστουγέννων.
-Στο «Οι ναυαγοσώσται»,σημειώνεται αόριστα ότι ήταν Δεκέμβριος.
Αναλυτικά τα μη εορταστικά (χριστουγεννιάτικα) διηγήματα.
1.Ο Πανταρώτας: Ακρόπολις 6/1/1891.
2.Πατέρα στο σπίτι: Ακρόπολις 1/1/1895.
3.Ερως – Ηρως: Ακρόπολις 1/1/1897.
4.Το ενιαύσιον θύμα : Αστυ 25/12/1897
5.Αμαρτίας Φάντασμα: Αστυ 1/1/1900.
6.Ο Γείτονας με το λαγούτο: Σκριπ 25/12/1900.
7.Η Φαρμακολύτρια: Παναθήναια 31/12/1900
8.Οι ναυαγοσώσται: Παναθήναια 31/12/1901
9.Ο χορός εις του κ. Περιάνδρου: Σκριπ 4/1/1905
10.Η Μακρακιστίνα: Νέον Αστυ 25/12/1906.
Τα έντυπα των δημοσιεύσεων: Ακρόπολις 3, Αστυ, Σκριπ από 2, περ. Παναθήναια 2, Νέον Άστυ 1. Κι εδώ υπερτερούν ελαφρώς τα Σκιαθίτικα των Αθηναϊκών (6 με 4).
Πιστεύω πως δόθηκε μια λεπτομερής παρουσίαση του συνόλου των εορταστικών Χριστουγεννιάτικων (Πρωτοχρονιάς – Φώτων) διηγημάτων του Αλ. Παπαδιαμάντη με ορισμένες απαραίτητες επισημάνσεις.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Η Μ. Θεοδοσοπούλου στο δοκίμιό της «Το εορταστικό διήγημα», εφ. Καθημερινή, 24/12/2000 επισημαίνει την μικρή αναλογία των εορταστικών ως προς το σύνολο των διηγημάτων του συγγραφέα αν και πρόκειται για τα πλέον δημοσιευμένα. Τα χριστουγεννιάτικα τα υπολογίζει σε 15 έως το πολύ 19, σύμφωνα με τις διάφορες ομοιοθεματικές συλλογές που έχουν εκδοθεί.
(2) Η Μ. Θεοδοσοπούλου ( οπ.π) επισημαίνει τη συνέπεια του Παπαδιαμάντη ως προς τις δημοσιεύσεις εορταστικών διηγημάτων την περίοδο 1887-1896, όπως και την αραίωσή τους τα επόμενα χρόνια.
(3) Από την Πρωτοχρονιά του 1897 που δημοσιεύει ο Παπαδιαμάντης στην εφ. Ακρόπολις το μη επίκαιρο Ερως – Ηρως, ως την Πρωτοχρονιά πάλι του 1899 που επανέρχεται στη ίδια εφημερίδα με το επίκαιρο Γουτού – Γουπατού δεν καταχωρεί πουθενά πρωτότυπο διήγημα. Η συγγραφική του παρουσία περιορίζεται μόνο σε τρία άρθρα ενώ πιθανότατα απασχολήθηκε και με μεταφράσεις ξενόγλωσσων έργων, όπως φαίνεται στις υπ. αρ. 188 και 189 επιστολές (28/2 και 2/3/1898 αντίστοιχα) του γραμματέα της Ακροπόλεως, Αν. Σπανόπουλου προς τον ίδιο. (Αλληλογραφία, εκδ. Δόμος, σελ. 150).
(4) Το διήγημα εντόπισε ο καθηγητής Β.Φρ. Τωμαδάκης και το αναδημοσίευσε στο περ. Παρνασσός, τόμος ΜΘ, 2007.
