«ΟΙ ΑΔΙΚΟΠΝΙΓΜΕΝΟΙ»
Α’ Μελωδικές προσεγγίσεις γεγονότων
Κάποιο σαββατόβραδο του περασμένου καλοκαιριού στην κεντρική πλατεία της Ζαγοράς, ένα αξιοπρόσεχτο ρεμπέτικο σχήμα απέδιδε, άγνωστα κυρίως, τραγούδια σε πιστές, στο ύφος της εποχής τους, εκτελέσεις, που προκαλούσαν άμεσα το ενδιαφέρον του ακροατή, όπως άλλωστε και το ρεπερτόριο του συγκροτήματος.
Η επιλογή λησμονημένων τραγουδιών, πολλά από τα οποία αναφέρονταν σε πραγματικές καταστάσεις και γεγονότα του καιρού τους, με τους δημιουργούς τους να ενεργούν ως ρεπόρτερ, καταγράφοντας έμμετρα και μελωδικά την επικαιρότητα, οπωσδήποτε κεντρίζει περισσότερο την προσοχή.
Ετούτες οι, ειδησεογραφικού χαρακτήρα, συνθέσεις, εκούσια ή ακούσια παρουσιάζουν συνήθως και κοινωνικές προεκτάσεις, με την επισήμανση καίριων αιτιάσεων, ως αποτυπώσεις της ενδιαφέρουσας πολυποίκιλης καθημερινότητας.
Απότοκη αυτών των στοιχείων υπήρξε και η εμπλοκή των μηχανισμών της λογοκρισίας, με τη συνακόλουθη απαγόρευση τραγουδιών εξ ‘ αιτίας του «ενοχλητικού» τους περιεχομένου, σε εποχές που δεν υπήρχε η απόλυτη ελευθερία του λόγου.
Ενα τέτοιο τραγούδι που ακούστηκε ανάμεσα στ’ άλλα εκείνη τη βραδιά, ήταν και το «Οι αδικοπνιγμένοι» του Κώστα Ρούκουνα, ενός αρκετά γνωστού ρεμπέτη συνθέτη από τη Σάμο, ο οποίος συνδύαζε αρμονικά το ρεμπέτικο με το νησιώτικο (θαλασσινό-δημοτικό) ύφος κι επιπλέον διέθετε μια από τις μελωδικότερες φωνές της εποχής του.
Το συγκεκριμένο τραγούδι αναφέρεται σε πραγματικό γεγονός, ένα ναυάγιο που συνέβη έπειτα από σύγκρουση δύο σκαφών, έξω από το λιμάνι του Πειραιά, στα χρόνια της Δικτατορίας του Μεταξά. Ενημερωμένα τα μέλη του συγκροτήματος για το ρεπερτόριό τους,πληροφόρησαν τους παρευρισκόμενους για το συγκεκριμένο γεγονός, επισημαίνοντας την απαγόρευση του δίσκου έπειτα από αίτημα πλοιοκτήτριας εταιρίας επειδή θίγονταν το προφίλ της με την εκτέλεση του τραγουδιού, μιας και δικό της πλοίο είχε εμπλακεί στο τραγικό συμβάν.
Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό συρτό με στίχους που περιγράφουν το ναυάγιο με παραστατικότητα και λιτότητα, χάρη στον απλό, ανεπιτήδευτο και άμεσο λόγο του ασπούδαχτου δημιουργού.
Παρατίθεται στο διαδίκτυο, τόσο στην αυθεντική -απαγορευμένη- εκτέλεση του Ρούκουνα, όσο και σε νεότερες, πιστές επανεκτελέσεις:
«Οι αδικοπνιγμένοι»
Δύο καπετάνιοι κάνανε μεγάλη απροσεξία και τόσος κόσμος πνίγηκε χωρίς καμίαν αιτία.
Κοσμάκη δώστε προσοχή κι ακούστε τα χαμπάρια απέξω από τον Πειραιά τράκαραν δύο καράβια.
Το ένα η Ανάστασις, το άλλο το Ύδράκι απέναντι στου Παρλαμά σκόρπισαν το φαρμάκι.
Σκεφτείτε τώρα βρε παιδιά με κλάματα να κράξουν γυναίκες, άνδρες και παιδιά σώστε μας να φωνάζουν.
–Αχ τι άδικο κακό ήταν αυτό!
Ετσι τους ήτανε γραφτό άδικα να πνιγούνε κι όσοι τους περιμένανε στα μαύρα να ντυθούνε».
Ο συνθέτης – στιχουργός φαίνεται πως γνωρίζει όλες τις λεπτομέρειες του συμβάντος, μέσα από την πλουσιότατη ειδησεογραφία, αφού επρόκειτο για μια συγκλονιστική τραγωδία με πολυάριθμες απώλειες. Αποτελούσε για πολλές μέρες το πρώτο θέμα των συζητήσεων στον Πειραιά, έως ότου δοθούν επαρκείς εξηγήσεις μέσω των καταθέσεων των εμπλεκόμενων αλλά και την πραγματογνωμοσύνη στο ίδιο το βυθισθέν σκάφος.
Η απόδοση ευθυνών και στους δύο καπεταναίους από τις αρμόδιες αρχές, είναι γνωστή στον Ρούκουνα που την καταθέτει στο πρώτο δίστιχο. Κατόπιν ζητάει την προσοχή του κόσμου για το τραγικό γεγονός του οποίου δίνει επιγραμματικά τα απαιτούμενα στοιχεία: τόπο ναυαγίου και ονόματα σκαφών.
Η δραματική αναφορά με τις σπαραχτικές κραυγές των ναυαγών που ζητούσαν βοήθεια είναι ακριβέστατη, όπως καταγράφεται στα ρεπορτάζ των εφημερίδων της εποχής, αφού ακούγονταν καθαρά ως την Πειραϊκή ακτή (κέντρο Παρλαμά). Τέλος επισημαίνεται το πέρα για πέρα «άδικο κακό» τόσο για τους απωλεσθέντες όσο και για τους συγγενείς τους που απρόσμενα θα πενθοφορούσαν.
Το τραγούδι πρέπει να συντέθηκε και γραμμοφωνήθηκε αμέσως μετά το γεγονός, το οποίο συνέβη στις 1/8/1937. Ακόμη πιο άμεσα φαίνεται πως κινήθηκαν οι διαδικασίες απαγόρευσής του,-και κατάσχεσης των δίσκων- έπειτα από το αίτημα της θιγόμενης εταιρίας.
Ο ερευνητής του ρεμπέτικου τραγουδιού Κώστας Βλησίδης στη μελέτη του:
«Το ρεμπέτικο στη δεκαετία του 1930 και ο Μεταξάς, μέσα από γραπτές συγχρονικές πηγές» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Όψεις του ρεμπέτικου», Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2004, αναφέρεται μεταξύ των άλλων παρεμβάσεων της λογοκρισίας και στη μεμονωμένη περίπτωση απαγόρευσης του παραπάνω τραγουδιού βάσει της 12/1937 αστυνομικής διάταξης που εξέδωσε την υπ. αρ. 65911 σχετική απόφαση, καταχωρώντας τη δημοσίευση της εφ.Θάρρος στις 28/8/37: «Υπό της αστυνομίας κατεσχέθησαν αι πλάκες γραμμοφώνου οι αδικοπνιγμένοι, αίτινες αναφέρονται εις τας περιστάσεις του ναυαγίου του Σαρωνικού»(σελ. 36).
Δηλαδή προτού ακόμη συμπληρωθεί ένας μήνας από το τραγικό συμβάν, το τραγούδι συντέθηκε, γραμμοφωνήθηκε, κυκλοφόρησε και αποσύρθηκε, καθώς τεκμαίρεται από την ανακοίνωση του τύπου ότι στις 28/8/ είχαν ολοκληρωθεί η κατάσχεση των δίσκων.
Η επικαιρότητα και η σοβαρότητα του απρόσμενου, δραματικού γεγονότος προκάλεσε την εν θερμώ έμπνευση του Κ. Ρούκουνα -και με προεξοφλημένη την εμπορική επιτυχία, ακριβώς λόγω αυτών των στοιχείων. Μολοταύτα το ίδιο άμεση υπήρξε και η κινητοποίηση των μηχανισμών απαγόρευσης σε μια περίοδο εντελώς αρνητική για την ελεύθερη έκφραση κάθε μορφής.
Οι αδικοπνιγμένοι αποτελούν μια σχετικά άγνωστη, όσο και χαρακτηριστική περίπτωση εφαρμογής της λογοκρισίας, όχι για πολιτικούς – ιδεολογικούς λόγους, του καθεστώτος Μεταξά.
Β΄ Ενα απρόσμενο ναυάγιο
Καλή αφορμή αποτέλεσε το παραπάνω τραγούδι για τη διερεύνηση του συμβάντος στο οποίο αναφέρεται. Προσέδωσε άλλωστε επιπλέον δημοσιότητα στο τραγικό ναυάγιο που απασχόλησε τότε έντονα την κοινή γνώμη κι ακόμη προκάλεσε και την απαγόρευσή του προκειμένου ν’ αποσιωπηθεί -όσο αυτό ήταν δυνατό- το οδυνηρό γεγονός.
Ο σημαντικός αριθμός θυμάτων συντελεί ένα επιπρόσθετο λόγο μνημόνευσης, αφού πρόκειται για ιδιαίτερα σοβαρό περιστατικό στην καταγραφή των ναυαγίων. Στους στίχους του τραγουδιού όμως δεν σημειώνεται κάποιος χρονικός προσδιορισμός του γεγονότος κι από τα στοιχεία της απαγόρευσης μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να πλησιάσουμε.
Με δεδομένα τα ονόματα των σκαφών που ενεπλάκησαν στη σύγκρουση ανατρέξαμε στον α’ τόμο του έργου «Τα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες 1900-1950» του απόστρατου ναυάρχου λιμενικού Χρήστου Ντούνη, όπου και υπάρχει λιτή αναφορά για το πετρελαιοκίνητο Ανάστασις, το οποίο και βυθίστηκε όταν συγκρούστηκε με το ευκρινώς μεγαλύτερο ατμόπλοιο Ύδρα: «Το πετρελαιοκίνητο επιβατηγό Ανάστασις τις πρωινές ώρες της 1ης Αυγούστου του 1937 συγκρούστηκε με το επιβατηγό ατμόπλοιο Ύδρα που έβγαινε από την είσοδο του λιμένα. Η σύγκρουση ήταν μοιραία για το Ανάστασις που βυθίστηκε παρασύροντας στο βυθό 25 επιβάτες που προέρχονταν από τη Σουβάλα της Αίγινας με προορισμό τον Πειραιά». (σελ.134)
Η σύντομη αναφορά δεν επεκτείνεται σε περισσότερες λεπτομέρειες, δίνει όμως το έναυσμα, με αφετηρία την ημερομηνία για περαιτέρω διερεύνηση.
Πράγματι στις βολιώτικες εφημερίδες Θεσσαλία και Ταχυδρόμος, το τραγικό γεγονός καλύπτεται στις 3/8/37 με εκτενέστατα ρεπορτάζ – ανταποκρίσεις από την Αθήνα, ενώ και για τουλάχιστον δύο – τρεις εβδομάδες οι εξελίξεις απασχολούν, σχεδόν καθημερινά την ειδησεογραφία.
Ανακρίσεις, κατεθέσεις, αναπαραστάσεις, προσπάθειες εντοπισμού και ανέλκυσης του βυθισθέντος πλοίου, απόδοση ευθυνών, ανεύρεση πνιγμένων κι ένα σωρό άλλες πληροφορίες σχετικές με το συμβάν απαντώνται στις στήλες του τοπικού τύπου, καταδείχνοντας τη σοβαρότητα του τραγικού ναυαγίου.
Η μνημονική ναυαγιαίρεση παρουσίαζε σπουδαίο ενδιαφέρον. Ας πάρουμε τα γεγονότα με τη σειρά: Στις δέκα το βράδυ την Κυριακή 1 Αυγούστου (κι όχι πρωινές ώρες όπως αναφέρεται στα «Ναυάγια…») το πετρελαιοκίνητο επιβατικό Ανάστασις με κυβερνήτη τον ιδιοκτήτη του Χ.Λεούση από την Αίγινα, επέστρεφε στον Πειραιά με συνολικά 65-70 επιβαίνοντες από τη Σουβάλα (Βαθύ) της Αίγινας. Επρόκειτο για ξύλινο σκάφος με κατάστρωμα, περίπου σαν τις βενζίνες του Βόλου, όπως τεκμαίρεται από τις σχετικές περιγραφές και πιθανότατα να μετέφερε αριθμό επιβατών μεγαλύτερο του επιτρεπόμενου -ανάμεσα τους και πολλά παιδιά. Κ
οντοζύγωνε στην είσοδο του λιμανιού του Πειραιά, όταν εκείνη την ώρα εξέρχονταν το α/π Ύδρα, γνωστότερο ως Υδράκι (για να διακρίνεται από άλλα συνώνυμα μεγαλύτερα πλοία της ακτοπλοϊας) που εκτελούσε το δρομολόγιο του Αργοσαρωνικού, πλέοντας όπως σημειώνεται « κατ’ ευθείαν δια το Λεωνίδιο.
Και οι δύο καπεταναίοι αρχικά συνεννοήθηκαν με τους προβλεπόμενους συριγμούς, ότι πλέουν κανονικά δεξιά και ήδη η απόστασή τους δεν ήταν πάρα λίγες εκατοντάδες μέτρα. Ξαφνικά κι ενώ τα δύο πλεούμενα είχαν ζυγώσει αρκετά (κάπου στα 50 μέτρα) ο πορείες τους διαφοροποιήθηκαν με αποτέλεσμα αυτές να διασταυρωθούν και να επέλθει η μοιραία σύγκρουση, καθώς δεν υπήρχε χρόνος για χειρισμό αποφυγής, παρά τη σχετική προσπάθεια που επιχειρήθηκε την τελευταία στιγμή.
Το μικρό πετρελαιοκίνητο με «χαίνον ρήγμα» στο πρωραίο τμήμα του, βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά, συμπαρασύροντας αρκετούς από τους επιβαίνοντες στο βυθό. Το γεγονός, λόγω της μικρής απόστασης -μόνο 300 μέτρα- από την είσοδο του πειραιώτικου λιμανιού έγινε αντιληπτό από τους θαμώνες του κατάμεστου γνωστού κέντρου του Παρλαμά – και των άλλων μαγαζιών της περιοχής, που υπήρξαν αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες της τραγωδίας…
Το τι έγινε μετά τη σύγκρουση δεν περιγράφεται: « Οι γόοι και οι κοπετοί» των ναυαγών που επιζητούσαν απεγνώσμενα βοήθεια ακούγονταν δυνατά, προκαλώντας και στους έξω αισθήματα οδύνης και αγωνίας, όπως ακριβώς λέει και στο τραγούδι του ο Ρούκουνας. Αμέσως μετά το συμβάν το α/π Ύδρα καθαίρεσε τις σωσίβιες λέμβους του για να παράσχει κάθε δυνατή βοήθεια, ενώ πρώτη έσπευσε στον τόπο του ναυαγίου και η βενζινάκατος του Παρλαμά για να συνδράμει.
Οργανώθηκε άμεσα συντονισμένη προσπάθεια εντοπισμού και περισυλλογής επιζώντων, όπου συμμετείχαν ρυμουλκά του λιμένος Πειραιώς, η Ευκαιρία του πολεμικού Ναυτικού, άλλα πετρελαιοκίνητα των τοπικών γραμμών, ακόμη και αλιευτικά σκάφη.
Παρόλα αυτά οι απώλειες με την πρώτη καταμέτρηση υπήρξαν τραγικές: εντοπίστηκαν εννέα νεκροί ενώ αγνοούνταν τουλάχιστον ακόμη δώδεκα, αφού δεν ήταν γνωστός ο ακριβής αριθμός των επιβαινόντων. Στα ναυτικά χρονικά του Πειραιά καταγράφονταν μια από τις σοβαρότερες όσο και απρόσμενες τραγωδίες που συνέβη κυριολεκτικά στα καλά καθούμενα προκαλώντας εύλογα -αναπάντητα προς το παρόν- ερωτήματα για τις αιτίες και τις συνθήκες του ναυαγίου.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ….
Ατμόπλοιο Υδρα (Υδράκι) που συγκρούστηκε με το Ανάστασις
