Μία άλλη Αγία Σοφία, της Τραπεζούντας, έγινε τέμενος
Οσο ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν συνεχίζει τις προκλητικές του παρεμβάσεις σε βάρος της χώρας μας, τόσο ενεργοποιούν, πεισματικά, την ερευνητική μας διάθεση να εξετάσουμε θέματα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Αποτέλεσμα να αποκαλύπτουμε και άλλες πτυχές του κακόβουλου σχεδίου των γειτόνων μας, που στο εγγύς παρελθόν σημάδεψαν τις σχέσεις μας, που συνεχίζονται να βρίσκονται σε ένταση.
Μια ενδιαφέρουσα είδηση ήρθε πρόσφατα στο φως της δημοσιότητας, που βάζει στο στόχαστρο αντιχριστιανικές ενέργειες της Τουρκίας, σε βάρος του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, επιβεβαιώνοντας το ανθελληνικό μένος, που κρατά χρόνια. Το γεγονός που παρουσιάζουμε σημειώθηκε στο εγγύς παρελθόν και αφορά στον Ιερό Ναό της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας, που είχε την ίδια μοίρα με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης και μετατράπηκε σε τέμενος.
Το 1936 δύο κορυφαίοι επιστήμονες ο Τάμπλοτ Ράις και Γκαμπριέλ Μιγέ, με αντικείμενο τη βυζαντινή τέχνη, εξέδωσαν ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, το οποίο άπτεται της δικής μας Μικρασιατικής Κληρονομιάς, με τίτλο «Η Βυζαντινή ζωγραφική στην Τραπεζούντα». Από δημοσιεύματα και κριτικές αυτού του βιβλίου, αντλήσαμε πληροφορίες για την Αγία Σοφία της πόλης του Πόντου. Υπάρχουν όμως και πιο πρόσφατες πληροφορίες, που καταγράφηκαν στα ημερολόγια φοιτητών, που επισκέφθηκαν την Τραπεζούντα το 1960 καθώς και το βιβλίο: «Ο Ναός της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας», που εκδόθηκε το 1968 από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Ετσι συγκεντρώσαμε επαρκή στοιχεία για να στοιχειοθετήσουμε την ιστορικότητα του θέματος που παρουσιάζουμε.
Το 1960 ομάδα φοιτητών από το Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου της Σκωτίας, με επικεφαλής τον καθηγητή Ρίτσαρντ Κλογκ, αγιογράφο και συντηρητή εικόνων, επισκέφθηκαν την Τραπεζούντα, καλεσμένη από την Τουρκική Αρχαιολογία. Η αφήγηση των φοιτητών για την ιστορικότητα της Μονής και όσα γεγονότα συντελέστηκαν μας συγκινεί και ενδυναμώνει την πίστη μας, με το σκεπτικό πως ο Χριστιανισμός και η Ορθοδοξία έχουν μια γενικευμένη παρουσία και εκτός Ελλάδας, που πρεσβεύουν τη δόξα του Σωτήρα μας Ιησού. Ο σκοπός της επίσκεψης των φοιτητών με επικεφαλής τον καθηγητή τους ήταν διττός, παροχή εκπαίδευσης στους φοιτητές και τη συντήρηση των αγιογραφιών του ιστορικού Ναού Αγίας Σοφίας, σύμφωνα με σύμβαση που υπέγραψαν με την Αρχαιολογία της πόλης.
Ο Ναός είναι ένα από τα ωραιότερα μνημεία της Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής, που τόσο η εξωτερική του εμφάνιση, όσο και ο εσωτερικός διάκοσμος αποτυπώνουν στίγμα αξιόλογου μουσειακού και λειτουργικού μνημείου, απαράμιλλης αρχιτεκτονικής τέχνης. Σταυροειδής Βασιλική μετά τρούλου, με τέσσερις τοξωτές εισόδους στα τέσσερα άκρα του κτίσματος, μέσα σε μια μεγάλη περιοχή με δέντρα, φυτά και λουλούδια, φαντάζει πανέμορφο οικοδόμημα, με ιερό χριστιανικό κύρος, που δεσμεύει τις πρώτες εντυπώσεις των επισκεπτών. Εισερχόμενοι στο εσωτερικό οι πρώτες καλές εντυπώσεις μετατρέπονται σε θαυμασμό, όταν οι επισκέπτες παρατηρούν τις περίφημες αγιογραφίες του 13ου αιώνα, αξιοκρατικό δείγμα ιστορικότητας και ευλάβειας.
Οι αγιογραφίες αυτές είχαν καλυφθεί με μια στρώση γύψου και ασβέστη όταν η Εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί το 1573, πάνω από εκατό χρόνια μετά την κατάκτηση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, το 1461, από τους Οθωμανούς, το τελευταίο τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που έπεσε στους Τούρκους. Πρώτα ο καθαρισμός και η συντήρηση των τοιχογραφιών συντελέστηκε, όταν ο Ναός ήταν ακόμη τζαμί και την όλη προσπάθεια, που χρηματοδοτούσε το Ιδρυμα Ράσελ, σκωτσέζικο Φιλανθρωπικό Ιδρυμα, στήριζε ο διοικητής της περιοχής, παρά τις διαφωνίες του μουφτή της Τραπεζούντας, που ισχυριζόταν ότι από τη στιγμή που ένα κτίριο χρησιμοποιούνταν ως τέμενος δεν ήταν δυνατόν να έχει άλλη χρήση. Ωστόσο μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ηςΜαΐου του 1960 απομακρύνθηκε από το αξίωμά του, για να μείνει ελεύθερο το πεδίο των εργασιών ανακαίνισης του Ναού και συντήρησης των αγιογραφιών.
Το έργο ξεκίνησε με επιβλέποντα τον Τάλμπτο Ράις και τη συνδρομή Βρετανών μελετητών, που βοήθησαν τον επιβλέποντα, ο οποίος προσέλαβε Τούρκους τεχνίτες και εργάτες, για την κατασκευή του έργου. Παρά την εντατική εργασία το έργο κράτησε πέντε χρόνια από το 1957 έως το 1962. Χαρακτηριστικός ο λόγος εντυπώσεων του επιβλέποντα και μεγάλου επιστήμονα Τάλμπτο Ράις για την παραμονή και το έργο που επιτέλεσε στα έργα της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας: «Ηταν συναρπαστικό να βλέπεις τμήμα τοιχογραφίας να αποκαλύπτεται, έπειτα από κοπιώδη εργασία με οδοντική σφήνα, κάτι που ανθρώπινο μάτι δεν είχε ξαναδεί τα προηγούμενα τετρακόσια χρόνια…». Με τον λόγο του δημιουργού που ομολογεί ενθουσιασμό και ικανοποίηση για το έργο στην Αγία Σοφία της Τραπεζούντας και έμμεσα εκφράζει φιλελληνικά αισθήματα αγάπης για τον ελληνικό πολιτισμό και την ορθοδοξία, κλείνουμε το σημείωμά μας. Εχω την πεποίθηση πως ικανοποιεί και το δικό μας συναίσθημα, γιατί γίνεται λόγος για γεγονότα των αλησμόνητων πατρίδων της Μικράς Ασίας, τους Ελληνες του Πόντου αυτή τη φορά.
Η χρονική συγκυρία παρουσίασης αυτού του σημειώματος το καθιστά επετειακό και επίκαιρο, αφού το έτος που πρόσφατα υποδεχθήκαμε, το 2022, γιορτάζουμε τα 100 χρόνια της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1922-2022), που προξένησε το δράμα της προσφυγιάς, το ξεκλήρισμα των προγόνων μας με τα δυσάρεστα παρεπόμενα που ακολούθησαν.
Του Τάκη Παντελόπουλου
