ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Το «Ρέκβιεμ» της Αχμάτοβα

το-ρέκβιεμ-της-αχμάτοβα-610761

Του Γιάννη Ν. Καλαντζή

yanniskalan47@gmail.com

Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου της «Ελπίδα στα χρόνια της απελπισίας», στο οποίο η Ναντιέζντα Μαντελστάμ ξετυλίγει το συγκλονιστικό χρονικό της σύλληψης (1934) μέχρι το θάνατο (1938) του συζύγου της Οσιπ, ενός από τους μεγαλύτερους Ρώσους ποιητές του 20ού αι., περιλαμβάνεταικαι πολυσέλιδο ευρετήριο ονομάτων. Ξεχωρίζουν σε αυτό διάφοροιλογοτέχνες, αλλά και πολιτικοί και μυστικοίκρατικοί υπάλληλοι,οι οποίοιέζησαν στα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης και υποστήριξαν, οι περισσότεροι, τους μεγάλους διωγμούς, που οργάνωσε ο δικτάτορας Στάλιν. Στο ευρετήριο περιλαμβάνεται και το όνομα της Αννας Αντρέγεβνα Αχμάτοβα (1889-1966), της κορυφαίας Ρωσίδας ποιήτριας, η οποία γεννήθηκε στην Οδησσό και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στο Λένινγκραντ.

Στίχοι της Αχμάτοβα δημοσιεύτηκαν πρώτη φορά το 1911 και κέρδισαν αμέσως την αναγνώριση. Το μακροσκελές ποίημά της «Ρέκβιεμ», ένας θρήνος για τον άνδρα της και το γιο της και όλα τα θύματα του Στάλιν, ο εβδομηντάχρονος, σήμερα, συνθέτης Χάρης Βρόντος το μετέτρεψε σε μονόπρακτη όπερα δωματίου, επιτυχημένη δημιουργία, που περιλαμβάνεται στις παραστάσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και μπορεί να απολαύσει το ελληνικό κοινό από τις 14 Μαρτίου τρ.έ. στην Εναλλακτική Σκηνή, μια πλατφόρμα ολοκληρωμένη και οργανωμένη streaming προβολών.

Το «Ποίημα χωρίς ήρωα», μια αξιοπρόσεκτη απόπειρα να φωτίσει το πεπρωμένο της Ρωσίας στο δεύτερο μισό του 20ού αι., δημοσιεύτηκε με περικοπές στη σοβιετική συλλογή των ποιημάτων της «Το κύλισμα του χρόνου» (Μόσχα, 1965). Πληρέστερη συλλογή των έργων της κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια του σοβιετικού καθεστώτος στο εξωτερικό, μια δίτομη έκδοση με επιμέλεια των Στρούβε και Φιλίποφ (Ουάσινγκτον, 1968).

Η Αννα Αχμάτοβα έγινε μια από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του κινήματος των ακμεϊστών, με το οποίο συνδέθηκε και ο Μαντελστάμ. Οι ακμεϊστές υπήρξαν μέλη της αποκαλούμενης «Συντεχνίας των Ποιητών», η οποία ιδρύθηκε το 1912 από τον Νικολάι Γκομιλιόφ (σύζυγος της Αννας από το 1910) και τον Σεργκέι Γκοροντέτσκι. Σκοπός τους ήταν να αποκαταστήσουν την αυτονομία της ποιητικής γλώσσας, απέρριπταν τον μυστικισμό και αναζητούσαν την ακρίβεια και τη σαφήνεια στη χρήση των λέξεων. Η Αχμάτοβα και ο Μαντελστάμ υπήρξαν οι επιφανέστεροι των ακμεϊστών, οι οποίοι λειτούργησαν ως οργανωμένη ομάδα ως το 1914.

Ο ακμεϊστής ποιητής Νικολάι Στεπάνοβιτς Γκουμιλιόφ γεννήθηκε το 1886 και πριν από τον Α΄ Π.Π. ταξίδεψε στην Αβυσσηνία (σημερινή Αιθιοπία). Η αφηγηματική και λυρική του ποίηση και οι ιστορίες του επηρεάστηκαν από τα ταξίδια του, τις διακεκριμένες υπηρεσίες που προσέφερε στη διάρκεια του πολέμου και τα φιλομοναρχικά του πιστεύω. Μετά την Επανάσταση έκανε μεταφράσεις για τον εκδοτικό οίκο «Γκόρκι-Παγκόσμια Λογοτεχνία» και δίδασκε ποίηση σε λογοτεχνικά στούντιο. Εκτελέστηκε τον Αύγουστο του 1921, αφού ομολόγησε υπερήφανα την ανάμειξή του στη λεγόμενη συνωμοσία του Ταγκάντσεφ, μια μάλλον συγκεχυμένη συνωμοσία κατά των μπολσεβίκων.

Καλύτερη κατάληξη είχε ο γιος τους Λεβ Νικολάγιεβιτς Γκουμιλιόφ (1912-1992). Ο ιστορικός και ανατολιστής Λεβ συνελήφθη πρώτη φορά το 1934, μετά τη δολοφονία του Κίροφ και ξανά το 1937. Στη διάρκεια του πολέμου αφέθηκε ελεύθερος και εστάλη στο μέτωπο. Το 1949 συνελήφθη και πάλι και απελευθερώθηκε το 1956.

Ο γάμος της Αχμάτοβα με τον Γκουμιλιόφ κατέληξε σε διαζύγιο, όπως έγινε και με τον δεύτερο με τον Β.Κ. Σιλέικο, έναν ασσυριολόγο. Ο τρίτος της σύζυγος, ο Ν.Ν. Πούνιν συνελήφθη τη δεκαετία του ’30. Η ίδια η Αννα δεν συνελήφθη ποτέ, αλλά ένα μεγάλο διάστημα (1926-1940) δεν δημοσίευσε σχεδόν τίποτα και, όπως ο Μαντελστάμ, ήταν στην ουσία προγραμμένη.

Το 1946 επικρίθηκε έντονα, ως πόρνη και καλόγρια ταυτόχρονα, από τον Αντρέι Ζντάνοφ, τον τοποτηρητή του Στάλιν σε πολιτιστικά θέματα και διώχθηκε από την Ενωση Σοβιετικών Συγγραφέων. Εξαιτίας των φοβερών πιέσεων και απειλών ως αντίποινα εις βάρος του γιου της, έγραψε μερικά, επαινετικά για τον Στάλιν, ποιήματα. Μετά το περίφημο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ και την αποκάλυψη των εγκλημάτων του Στάλιν από τον Χρουτσόφ το 1956, όταν ο Λεβ και εκατομμύρια άλλοι απελευθερώθηκαν από τα στρατόπεδα καταναγκαστικών έργων, τα Γκουλάγκ, η Αννα άρχισε πάλι να δημοσιεύει έργα της και γρήγορα κέρδισε την αναγνώριση της νέας γενιάς.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της, η Αχμάτοβα έλαβε την άδεια να ταξιδέψει στο εξωτερικό – πρώτη φορά μετά την Επανάσταση. Το 1964, στα 75 της χρόνια, πήγε στη Σικελία, όπου έλαβε το λογοτεχνικό βραβείο Ταορμίνα. Το 1965 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της Οξφόρδης καικατά την επιστροφή της στη Ρωσία, επισκέφθηκε τη Γαλλία και την Ιταλία. Όπως διευκρινίζει στις σύντομες αναμνήσεις της για τον Μαντελστάμ, που δημοσιεύτηκαν το 1965 στο αλμανάκ «Αέρινοι δρόμοι» με εκδότη τον Ρόμαν Γκρίνμπεργκ, η στενή φιλία μαζί του βασίστηκε στην αμοιβαία τους προσέγγιση.

Ιδού μερικοί στίχοι από το «Ρέκβιεμ» της Αννας Αχμάτοβα:

«Ετσι κι αλλιώς θα ρθείς, γιατί όχι τώρα;,

σε καρτερώ κι ας είναι δύσκολο πολύ.

Τα φώτα έσβησα κι η πόρτα είναι ανοιχτή

να μπεις εσύ, απλός και σπάνιος, σα θαύμα.

Οποια μορφή σ’ αρέσει πάρε για να ’ρθεις.

Βλήμα φαρμακερό και σκότωσέ με,

ή λεπίδα ύπουλη ληστή,

ή του τύφου την ανάσα,

ή σαν παραμύθι που ’χεις σκαρφιστεί

γνωστό μέχρι αηδίας.

Σε όλους από χρόνια

για να μπορέσω πια να δω

το γαλάζιο καπέλο στην αυλή

και το χλωμό από τον τρόμο πρόσωπο του θυρωρού.

Όλα αδιάφορα μου είναι. Κυλάει αφρίζοντας ο Γιενισέι

κι αστέρι πολικό στο βάθος αχνοφέγγει

κι η λάμψη η γλυκιά από τα γαλάζια μάτια

την φρίκη τη στερνή να σβήσει».

Οσον αφορά στο«έγκλημα» του Ο.Μαντελστάμ, η αιτία να συλληφθεί και να δολοφονηθεί στα Γκουλάγκ, ήταν ένα σατυρικό ποίημά του για τα μουστάκια του Στάλιν. Το διάβασε σε στενό κύκλο «ομοτέχνων» και κάποιος από αυτούς τον πρόδωσε. Ο χαφιές δεν αποκαλύφθηκε ποτέ!

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου