Οι οδοδείκτες του ηρωισμού

Της Δωροθέας Πέρπερα, υπεύθυνης ΚΔΑΠ «Δήμητρα kids»

Σε μια κοινωνία στην οποία επικρατούν ο ατομισμός, η θεοποίηση του χρήματος, ο φανατισμός, ο δογματισμός, η ιδιοτέλεια, το ατομικό συμφέρον, η εκμετάλλευση, η βία, το έγκλημα και ο πλήρης αποπροσανατολισμός και η σύγχυση των αξιών στα άτομα και κυρίως στους νέους ανθρώπους, έχουμε ως ενήλικες το χρέος να δημιουργήσουμε την κατάλληλη εκπαιδευτική ατμόσφαιρα, ώστε να εμπνευστούν και να επηρεαστούν τα παιδιά μας προς την ηθική ανάπτυξη. Δύσκολο εγχείρημα όχι όμως ανέφικτο.

Οι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί που εργάζονται με παιδιά και εφήβους εκτιμούν ότι η με­λέτη των ηρωικών προτύπων μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στη συναισθη­ματική και ηθική ανάπτυξη των παιδιών. Σύμφωνα με τον Erikson, Αμερικανό αναπτυξιακό ψυχολόγο και ψυχαναλυτή, ένας ήρωας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μελέτη περίπτωσης (case study) για την εξέταση του συγκεκριμένου συ­στήματος ηθικών αξιών και πεποιθήσεων που εκπροσωπεί, όπως ο αλτρουισμός, η τιμιότητα, η γενναιοψυ­χία, η μεγαλοψυχία και, με τον τρόπο αυτό, να επηρεάσει την ηθική σκέψη των παιδιών. Αυτό συμβαίνει, γιατί τα παι­διά αντιλαμβάνονται πιο εύκολα τους ήρωες ως πιθανά τους πρότυπα και παρακινούνται να ταυτιστούν με κάποια από αυτά, καθώς τα παιδιά απορ­ροφούν εύκολα ό,τι θαυμάζουν κι ό,τι τα εντυπωσιάζει (Πλατσίδου καθηγήτρια στο Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας).

Είναι σκόπιμο να αναρωτηθούμε αν, παρά τις ποικίλες και ενίοτε αποκλίνουσες σημασιακές αποχρώσεις της λέξης, υπάρχει μια ομάδα τυπικών στοιχείων που συνιστούν τον πυρήνα της ηρωικής υπόστασης. Στην έννοια του ήρωα ερευνητές στο χώρο της ψυχολογίας και της εκπαίδευσης αποδίδουν τα παρακάτω προσωπικά χαρακτηριστικά: Ο ήρωας διακατέχεται από μια αίσθηση γενικά αποδεκτής ηθικής, τόσο βαθιά ριζωμένης μέσα του που συχνά, προκειμένου να εφαρμοστεί, υπερβαίνει τα όρια του προσωπικού του συμφέροντος. Ο κώδικας συμπεριφοράς που υιοθετεί αντανακλά τις πιο υψηλές προσδοκίες που μπορεί να έχει κανείς από το ανθρώπινο είδος. Δεν ανέχεται την αδικία. Μένει σταθερός στις δεσμεύσεις που αναλαμβάνει προς τους άλλους. Είναι ικανός να παίρνει σωστές αποφάσεις ισορροπώντας ανάμεσα στο κόστος και τις συνέπειες των πράξεών του. Με τις ιδιότητές του αυτές ο ήρωας μπορεί να λειτουργήσει ως εμπνευστής και καθοδηγητής για τα άτομα και την κοινωνία.

Ο ηρωισμός όμως, κατά τον Σαράντο Καργάκο, είναι μια ιδιότητα που έχει αποδοθεί σήμερα, στις περισσότερες περιπτώσεις, σε λάθος πρόσωπα. Είναι ακόμη μια αρετή, για την οποία μιλάμε όλο και λιγότερο, διακατεχόμενοι από κάποιο πλέγμα ενοχής. Ίσως, όμως, και γιατί θεωρείται ιδιότητα «ξεπερασμένη», «ανεδαφική», «επικίνδυνη» -ιδίως αυτό. Ίσως γιατί αυτοί που τη διαθέτουν γίνονται ενοχλητικοί σ’ αυτούς που δεν την διαθέτουν. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο προβάλλονται καθημερινά κοινά και κενά «πρότυπα» ηρώων, βολικά, ακίνδυνα και εξυπηρετικά. Πρέπει να ξαναβρούμε τα σωστά μέτρα, για να μετράμε πιο σωστά τα ηθικά μεγέθη. Γιατί ήρωας είναι εκείνος, που ξέροντας την αδυναμία του, διαλέγει να θυσιαστεί για το καλό της πατρίδας και των συνανθρώπων του, αντί να τραπεί σε φυγή, για να σωθεί ο ίδιος. Ο ηρωισμός, τελικά, δεν είναι τίποτε άλλο από την επιβολή και τη νίκη της συνείδησης πάνω στη φωνή του ενστίκτου. Η συνείδηση είναι που προστάζει τον άνθρωπο ν’ ακολουθήσει μια ανώτερη ηθική συμπεριφορά, που θα ωφελήσει περισσότερο τους άλλους παρά τον ίδιο.

Αν δοθεί τέτοια εννοιολόγηση στον ηρωισμό, εξυπακούεται πως οι ήρωες δεν εμφανίζονται μόνο στα πεδία των μαχών, τονίζει ο Έλληνας φιλόλογος, αλλά στα πεδία μάχης της καθημερινής ζωής[…]. Αποτελεί ηρωισμό το να θέλει κανείς να σπάσει τον πάγο της μοναξιάς, τον κλοιό του φανατισμού, ν’ αντισταθεί στη λύσσα των συμφερόντων, να φυτέψει ακόμη κι ένα δέντρο, την ώρα που τα δάση μας πυρπολούνται και τα χωράφια μας δενδροκομούνται. Ήρωες είναι και αυτοί που σε κάποια φάση της ζωής τους προτιμούν ν’ αδικηθούν από το ν’ αδικήσουν.

Γενικά οι ήρωες ξεχωρίζουν από τους άλλους ανθρώπους από το ότι έχουν περισσότερο ανεπτυγμένο το αίσθημα της προσωπικής ευθύνης, το πνεύμα της αυτοθυσίας και περισσότερο εδραία την πίστη σε κάποια ιδανικά. Ήρωες είναι και οι αθεράπευτοι ιδεολόγοι, που μέσα σ’ έναν υλιστικό κόσμο εξακολουθούν να έχουν ιδανικά και να προσπαθούν να τα υπηρετήσουν. Αυτοί που τολμούν μπροστά στο κύμα της διαφθοράς να υψώσουν το ανάστημα τους και να πληρώσουν για τις αμαρτίες των άλλων. Ήρωες είναι αυτοί που τολμούν να μη συμφωνούν με όλα, ν’ αμφιβάλλουν για τις έτοιμες αλήθειες, που μάχονται εκείνους που έχουν πάντα δίκιο. Γιατί πάντα δίκιο έχουν οι δυνατοί.

Οι νέοι που παλεύουν αναμετρώντας τις δυνάμεις τους απέναντι σε μια εχθρική κοινωνία, που περιφρονούν τους ψεύτικους παραδείσους των ναρκωτικών, που αντιδρούν στις διαφόρων ειδών προπαγάνδες, είναι κι αυτοί ήρωες. Ήρωες είναι κι αυτοί που τολμούν να μην κάνουν αυτό που κάνουν όλοι, που προτιμούν να ζήσουν μόνοι παρά να ζήσουν, όπως όλοι. Επίσης, ήρωες είναι αυτοί που αγοράζουν βιβλία, αντί για παπούτσια «σινιέ», αυτοί που ακόμη βλέπουν όνειρα και το φεγγάρι τις νύχτες κι αυτοί που τολμούν να βγουν στο δρόμο, όταν ακούσουν μια φωνή που ζητάει βοήθεια. Γιατί, σε τελευταία ανάλυση, ο ηρωισμός του καθενός είναι η ανθρωπιά του (Σαράντος Καργάκος «Προβληματισμοί: ένας διάλογος με τους νέους»).

Σήμερα τα παιδιά έχουν ανάγκη περισσότερο από ποτέ τα υγιή ηθικά και κοινωνικά πρότυπα, έχουν ανάγκη να στοχεύουν ψηλά και να ονειρεύονται. Θα πρέπει κι εμείς να τους στηρίζουμε σ’ αυτό όσο πιο πολύ μπορούμε! Μια κατάλληλη εκπαιδευτική ατμόσφαιρα που μπορεί λοιπόν να δημιουργήσει ο παιδαγωγός ή ο γονιός προκειμένου να υιοθετήσουν ήδη από νωρίς τα παιδιά σωστές κοινωνικές συμπεριφορές και οι ίδιοι να γίνουν οδοδείκτες της συνεργασίας, της σωστής ηγε­σίας, της ακεραιότητας και της ευαισθησίας στις ανάγκες των άλλων είναι η προβολή ηρωικών προτύπων. Ακριβώς επειδή ζούμε σε μια αντιηρωική εποχή, είναι ιδιαιτέρως πολύτιμο να αναζητούμε μέσα μας οι γονείς τον ήρωα, ώστε να μη χάσουμε τη δική μας ξεχωριστή, ηρωική, παθιασμένη στάση. Οι παιδαγωγοί από την άλλη μπορούν μέσα από συνοπτικές βιογραφίες ηρωικών προσωπικοτήτων και σπουδαίων και καταξιωμένων ανθρώπων για το κοινωνικό τους έργο ή για την προσφορά τους στα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες να δίνουν τα παιδιά ηρωικά σημεία αναφοράς για να πορεύονται μέσα στον κυκεώνα της ζωής.

Μ’ αυτόν τον τρόπο, με τη με­λέτη των ηρωικών προτύπων, τα παιδιά μας θα έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να εκδηλώσουν στο μέλλον επιθυμητές κοινωνικές συμπεριφορές, όπως συνεργασία, δημοκρατικότητα, σωστή ηγε­σία, ακεραιότητα, ηθική και κοινωνική ευαισθησία, να χτίσουν έναν δυνατό χαρακτήρα και να πρωταγωνιστήσουν στο μέλλον στον επαγγελματικό και κοινωνικό στίβο.