Tης Ναυσικάς Καψαλά, βιολόγου και αφηγήτριας, Δρ. Ε.Κ.Π.Α. στη Διδακτική της Βιολογία
Ηρθε στις ζωές μας ο νέος κορονοϊός (Covid-19)και τα άλλαξε όλα. Ποιος περίμενε ότι για σχεδόν τρεις μήνες κάθε απόγευμα θα στηνόμασταν μπροστά στις οθόνες μας για να ακούσουμειατρικά ανακοινωθέντα. Ποιος περίμενε ότι όλη η ανθρωπότητα θα αγωνιούσε να ολοκληρωθεί και να πετύχει η δουλειά των βιοεπιστημόνων. Ποιος περίμενε ότι στο καθημερινό μας λεξιλόγιο θα έμπαιναν λέξεις όπως «ασυμπτωματικός φορέας», «χρόνος επώασης», «καραντίνα» και «δείκτης μεταδοτικότητας Ro».
Οι αντιδράσεις των ανθρώπων στη νέα αυτή κατάσταση ποικίλουν. Οι περισσότεροι κατανοώντας την κατάσταση και δείχνοντας εμπιστοσύνη στις αρχές συμμορφώθηκαν με τις κρατικές οδηγίες. Άλλοι φτιάξανε και πιστέψανε μύθους και σενάρια συνομωσίας μη δίνοντας καμία σημασία στις οδηγίες. Άλλοι πάλι, βρέθηκαν κάπου στη μέση δυσκολευόμενοι να κατανοήσουν ακριβώς τί συμβαίνει, και μη γνωρίζονταςτί να πιστέψουν.
Όταν η καραντίνα και η ακινητοποίηση των πάντων πέρασε, ήρθε η ώρα της «ατομικής ευθύνης». Η καθημερινή ζωή άρχισε να κυλάει ξανά με νέα δεδομένα. Οι άνθρωποι πηγαίνουν στο χώρο εργασίας τους, συναντούν συναδέλφους και φίλους, μα καλούνται να τηρούν αποστάσεις, να αποφεύγουν το συνωστισμό και να χειρίζονται σωστά μάσκα και γάντια. Οδηγίες περίπλοκες και δύσκολες στην εφαρμογή. Ειδικά όταν έχεις απέναντί σου ανθρώπους που φαίνεται να σφύζουν από υγεία. Ειδικά όταν εσύ νιώθεις γερός σαν ταύρος.
Το πώς αντιμετωπίζει ο κάθε άνθρωπος την κατάσταση σχετίζεται άμεσα με το κατά πόσο την κατανοεί. Και όντως δεν είναι διόλου εύκολο να κατανοήσειςτο πώς γίνεται να κάνεις κάποιον κοντινόσου να νοσήσειμολονότι ο ίδιος νιώθεις υγιής. Ούτε το πώς γίνεται να κολλήσειςτον ιό από απόστασηενός μέτρου. Ούτε το ότι σε διαφορετικούς οργανισμούς ο ίδιος ιός μπορεί να έχει διαφορετικές επιπτώσεις. Όλα αυτά είναι δύσκολο να τα κατανοήσει κανείς εκτός αν έχει λάβει επαρκή βιολογική παιδεία.
Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικός είναι ο βιολογικός γραμματισμός. Η βιολογία είναι η επιστήμη που μελετά τη ζωή. Μελετά τα έμβια όντα, τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις και τις αλληλεπιδράσεις τους με το περιβάλλον τους και τα άβια στοιχεία του, ξεκινώντας από μοριακό επίπεδο έως και το επίπεδο ολόκληρων οικοσυστημάτων.Οι γνώσεις που προσφέρει η επιστήμη της βιολογίας είναι πολύτιμες για την κατανόηση, την ερμηνεία και την ανάλυση πολλών σημαντικών τομέων της καθημερινότητας όπως η υγεία, το περιβάλλον, η έρευνα και η βιώσιμη ανάπτυξη. Βιολογικές γνώσεις είναι αναγκαίες σε όλους τους πολίτες ώστε να μπορούν να λάβουν ενημερωμένες αποφάσεις σε θέματα προσωπικά (π.χ. εάν θα καταναλώσουν ένα συμπλήρωμα διατροφής), οικογενειακά (π.χ. εάν θα κρατήσουν τα βλαστοκύτταρα του νεογέννητου παιδιού τους,αλλά ακόμη και το όφελος του εμβολιαστικού προγράμματος για αυτό), πολιτικά (π.χ. εάν θα εναντιωθούν στην περιβαλλοντική υποβάθμιση της περιοχής τους), κοινωνικά (π.χ. αντιμετώπιση κοινωνικών φαινομένων όπως ο ρατσισμός).
Η βιολογία διδάσκεται στο σχολείο. Η σχολική βιολογία περιλαμβάνει γνώσεις πολύτιμες για κάθε άνθρωπο όπως τί είναι μικρόβιο και πώς κληρονομούνται τα χαρακτηριστικά, και απαντά σε ερωτήματα ουσιώδη για την καθημερινή ζωή όπως τί σχέση έχει η κατάχρηση αντιβιοτικών με τα ανθεκτικά στελέχη βακτηρίων, και γιατί εκτός από ανθυγιεινή είναι και ενεργειακή σπατάλη για τον πλανήτη η καθημερινή κατανάλωση κρέατος.
Κι όμως η Βιολογία στο ελληνικό σχολείο συνεχώς υποβαθμίζεται. Στην υποχρεωτική εκπαίδευση, βιολογικά θέματα συζητούνται στις τελευταίες τάξεις τουΔημοτικού στα πλαίσια του μαθήματος «Φυσικά» και στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου στο εβδομαδιαία μονόωρο πια μάθημα της Βιολογίας. Πριν λίγες μέρες, αποφασίστηκε το μάθημα να γίνει μονόωρο και στο Εσπερινό Γυμνάσιο. Δεν χρειάζεται να αναλυθεί τί σημαίνει μονόωρο μάθημα, πόσο εύκολα χάνεται με πιθανές εκδρομές, εορτές και λοιπές σχολικές εκδηλώσεις,ότιεκπαιδευτικοί και μαθητές δεν προλαβαίνουν να αναπτύξουν την πολύτιμη ουσιαστική σχέση που απαιτείται για την ανταλλαγή ιδεών και την παραγωγική έκβαση του μαθήματος. Όσον αφορά στο Λύκειο, το 2019 καταργήθηκε το μάθημα της Βιολογίας Γενικής Παιδείας της Γ΄ Λυκείου.
Δυστυχώς, όπως διαπιστώνει η Πανελλήνια Ένωση Βιοεπιστημόνων σε πρόσφατη ανακοίνωσή της, ο λόγος για όλες αυτές τις περικοπές δεν είναι ούτε επιστημονικός ούτε παιδαγωγικός μα λογιστικός στα σχολεία υπάρχει μεγάλη έλλειψη βιολόγωνκαι με τη μείωση των ωρών το μάθημα μπορεί να καλυφθεί από λιγότερους καθηγητές βιολογίας και έτσι αποφεύγονται διορισμοί. Το αποτέλεσμα είναι ότι στα ημερήσια γυμνάσια της Ελλάδας η βιολογία διδάσκεται λιγότερες ώρες(μόνο τρεις – μία ώρα εβδομαδιαία σε κάθε τάξη του Γυμνασίου) από τα αντίστοιχα σχολεία όλου του πλανήτη π.χ. στην Γαλλία, την Κροατία και το Ουζμπεκιστάν προβλέπονται έξι ώρεςαντίστοιχα.Όπως έχει διαπιστωθεί προσφάτως από τους εκπροσώπους των ελληνικών επιστημονικών ενώσεων φυσικών επιστημών, η διδασκαλία όχι μόνο της βιολογίας μα όλων των φυσικών επιστημών στην Ελλάδα, έχει περιέλθει σε οριακή κατάσταση τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτική άποψη.
Η υποβάθμιση της επιστήμης στο σχολείο έχει σαν αποτέλεσμα οι πολίτες να μην μπορούν να εξηγήσουν ορισμένα φαινόμενα του φυσικού κόσμου και να μην μπορούν να καταλάβουν ούτε τους επιστήμονες που δίνουν εξηγήσεις για αυτά. Όταν κάποιος δεν μπορεί να καταλάβει κάτι, τείνει να το φοβάται, και στη συνέχεια να το υποτιμά, ή να αδιαφορεί για αυτό, ή ακόμα χειρότερα να το δαιμονοποιεί. Η υποτίμηση της επιστήμης σε μία κοινωνία μόνο αρνητικά αποτελέσματα μπορεί να επιφέρει τόσο στη δημόσια υγεία όσο και στο περιβάλλον.
Πολλά από αυτά τα ζούμε ήδη, όπως για παράδειγμα το αντι-εμβολιαστικό κίνημα και η επακόλουθη επανεμφάνισημολυσματικών ασθενειών, που θεωρούνταν έως σήμερα εξαλειμμένες στο σύγχρονο κόσμο ή η κλιματική αλλαγή που έχει ήδη ξεκινήσει.
Η υποβάθμιση της επιστήμης και η επακόλουθη αδιαφορία των πολιτών συνδέεται άρρηκτα με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος.Την αλόγιστη σπατάλη νερού και φυσικών πόρων, τα προβλήματα στη διαχείριση αποβλήτων:την εξάπλωση των χωματερών, την καύση σκουπιδιών, την παραγωγή αέριων ρύπων,το μπάζωμα των ρεμάτων, τη χρήση πλαστικών, και άλλα πολλά.
Η κλιματική αλλαγή είναι ήδη γεγονός. Όπως έγραψε η φίλη και συνάδελφος Γιούλη Κυριαζή εάν δεν αλλάξουμε συμπεριφορά και συνήθειες άμεσα, τοκοντινό μας μέλλονπροβλέπεται δυσοίωνο. Ο εγκλεισμός θα είναι η νέα μας πραγματικότητα αφού οι συνθήκες στους εξωτερικούς χώρους θα είναι τουλάχιστον δυσάρεστες, τα τρόφιμα θα λιγοστέψουν, η οικονομία και η κοινωνία θα αλλάξουν. Ίσως τότε να θυμηθούμε τον εγκλεισμό που ζήσαμε τώρα και να ευχόμαστε να είχαμε πάρει το μάθημά μας και να εμπιστευόμασταν τους επιστήμονες λίγο παραπάνω.
Η γνώση είναι δύναμη. Είναι υποχρέωση της πολιτείας να προσφέρει επαρκείς επιστημονικές γνώσεις στους πολίτες της. Ακολουθώντας και το παράδειγμα των άλλων κρατών στις μέρες μας θα πρέπει να ενισχύεται η επιστημονική εκπαίδευση και όχι να αποδυναμώνεται. Διότι με την ενημερωμένη και υπεύθυνη συμπεριφορά όλων μας κάθε πρόβλημα, από την πανδημία του κορονοϊού έως και την κλιματική αλλαγή, μπορεί να αντιμετωπιστεί και γιατί όχι, να επιλυθεί.
