Από την ανυπαρξία στην επιδημία και μετά στην πανδημία: Το χρονολόγιο της εξάπλωσης του κορωνοϊού – Η Απαρχή
Του Κωνσταντίνου Μαυριά, Βιολόγου – κατόχου MSc Μοριακής Ιατρικής από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Sheffield
Στις 29 Δεκεμβρίου του 2019, τέσσερις πολίτες εμφανίστηκαν σε ένα νοσοκομείο της επαρχίας Γουχάν στην Κίνα. Όλοι υπέφεραν από πνευμονία και όλοι εργάζονταν στην ίδια υπαίθρια αγορά όπου πωλείται κρέας από ψάρια, θαλασσινά, μικρά και μεγάλα θηλαστικά, πτηνά, ερπετά. Εκεί μπορεί κανείς να βρει σφαγμένα και ζωντανά ζώα προς πώληση αλλά και μαγειρεμένο, έτοιμο προς κατανάλωση, φαγητό το οποίο σερβίρεται είτε «στο χέρι» είτε δίνεται «πακέτο» για το σπίτι. Αυτή η σύμπτωση ήταν αρκετά παράξενη έτσι ώστε να προκαλέσει το ενδιαφέρον των τοπικών επαγγελματιών υγείας και δύο μέρες μετά οι κινέζικες αρχές ενημέρωσαν τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κοντολογίς ΠΟΥ, για έναν νέο ιό ο οποίος ενδεχομένως προκαλούσε σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα, επρόκειτο για τον κορωνοϊό. Παραπλανητικές ειδήσεις ξεκίνησαν να διαδίδονται αμέσως. Από την αρχή υπήρξε μια προσπάθεια, ως αντίδοτο στην παραπληροφόρηση και στις ακρότητες, από τον ΠΟΥ και την επιστημονική κοινότητα για συνεχή, έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση και εφησυχασμό των απλών πολιτών αλλά και του επιχειρηματικού κόσμου. Όμως, αρχικά κάνεις δεν γνώριζε πάρα πολλά ουσιαστικά πράγματα για αυτή τη νέα απειλή.
Καταρχήν, ο ιός αποκαλούνταν από πολλούς «ιός της Γουχάν» επειδή εκεί εντοπίστηκε πρώτα. Αλλά, δεδομένου ότι, πλέον, η επιστημονική κοινότητα δεν δίνει επίσημα ονόματα βασισμένα σε ονόματα από μέρη, ανθρώπους ή ζώα, ο ιός δεν είχε επίσημο όνομα στις αρχές του 2020. Παρολαυτά, υπήρχαν επιστήμονες που τον αποκαλούσαν 2019-nCoV, συντομογραφικό του «2019 νέος κορωνοϊός». Αυτή η πρόχειρη ονομασία που του δόθηκε στην αρχή προδίδει το γεγονός ότι ο ιός είχε ταυτοποιηθεί ως ένα μέλος μιας μεγάλης οικογένειας ιών, των κορωνοϊών. Αυτοί οι ιοί ονομάζονται έτσι γιατί έχουν δομές στην επιφάνειά τους οι οποίες μοιάζουν με τα μυτερά άκρα μιας βασιλικής κορώνας και εντοπίζονται συχνά σε πληθυσμούς ανθρώπων και ζώων όπου προκαλούν, κυρίως, μη απειλητικές μολύνσεις για την ζωή του πληττόμενου οργανισμού. Για παράδειγμα, κάποιοι ιοί που ανήκουν στην προαναφερθείσα οικογένεια προκαλούν το κοινό κρυολόγημα. Εντούτοις, κάποιες πιο σοβαρές ασθένειες που προκαλούνται από κορωνοϊούς εμφανίστηκαν στην Κίνα, το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο ΣΟΑΣ ή αλλιώς SARS, και στην Μέση Ανατολή, το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής ΑΣΜΑ ή αλλιώς MERS, το 2002 και το 2012 αντίστοιχα.
Στη συνέχεια, οι κινέζοι επιστήμονες αφού ανακάλυψαν με μεγάλη ταχύτητα όλη την αλληλουχία του γονιδιώματος του νέου κορωνοϊού την μοιράστηκαν μέσα στο πρώτο μισό του Ιανουαρίου του 2020 με όλο τον υπόλοιπο κόσμο γρήγορα και αυτό είναι προς τιμήν τους. Έτσι, έγινε γνωστό ότι ο ιός αυτός είναι ένας διαφορετικός ιός από τους ιούς που προκαλούν SARS ή MERS. Παρολαυτά, κάποια από τα συμπτώματα της ασθένειας που προκαλεί μοιάζουν με αυτά των παραπάνω ασθενειών. Παραδείγματος χάριν, ο νέος κορωνοϊός προκαλεί πυρετό και ξηρό βήχα.
Η πλειοψηφία των ειδικών από την αρχή θεώρησαν πως ο ιός μεταπήδησε από κάποιο ζώο ή ζώα στον άνθρωπο, δηλαδή ότι είναι μια ζωονόσος. Οι ιοί έχουν «ιδιαίτερες προτιμήσεις» όσον αφορά το τι μολύνουν. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει, για να μπουν στα κύτταρα του ξενιστή και άρα να τα μολύνουν, να ταιριάξει κάποια εξωτερική τους δομή με κάποιο κομμάτι της κυτταρικής μεμβράνης, δηλαδή με τμήμα της εξωτερικής επιφάνειας του κυττάρου. Το προαναφερθέν ταίριασμα, όμως, είναι δύσκολο γιατί είναι σαν να προσπαθεί κανείς να βρει το κλειδί για μια περίπλοκη κλειδαριά τυχαία τραβώντας κλειδιά μέσα από ένα σάκο που περιέχει εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια κλειδιά. Πολύ σπάνια, μπορεί ο ιός να σταθεί τυχερός και να βρεθεί σε ένα νέο είδος ξενιστή μέσα στον οποίο θα μεταλλαχτεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί σταθερά να τον μολύνει και να προκαλεί, ενδεχομένως, ασθένεια. Οι ιοί που προκαλούν τις ασθένειες SARS, MERS και ο νέος κορωνοϊός θεωρήθηκαν πως προέρχονται από την νυχτερίδα. Αυτό που προτάθηκε είναι πως και οι τρεις ιοί ακολούθησαν διαφορετικά μονοπάτια για να φτάσουν τελικά να μολύνουν τον άνθρωπο. Πριν την εμφάνιση του νέου ιού, ήταν γνωστό ότι ο ιός που προκαλεί SARS μεταδόθηκε στον άνθρωπο από την ασιατική μοσχογαλή και ότι ο ιός που προκαλεί MERS μεταδόθηκε από την αραβική καμήλα. Ιϊκά σωματίδια έφτασαν στο εσωτερικό του σώματος ανθρώπων που πιθανώς ήρθαν σε κοντινή επαφή με τα συγκεκριμένα ζώα είτε γιατί τα φρόντιζαν είτε γιατί κατανάλωναν τα ίδια ή τα προϊόντα τους. Δεν ήταν γνωστό στα πρώτα στάδια της εξάπλωσης του κορωνοϊού το ποιό είδος μετέδωσε τον νέο ιό στον άνθρωπο.
Μέχρι το τέλος Ιανουαρίου, η επεξεργασία των στοιχείων που δημοσίευσαν οι κινέζοι επιστήμονες δεν βρίσκονταν σε προχωρημένο στάδιο. Κάποιες δημοσιευμένες επιστημονικές απόψεις πάνω στο ποιό ζώο μετέδωσε την ασθένεια πρότειναν κάποιο είδος φιδιού, μια ιδέα που έχει κάποια βάση μιας και στην υπαίθρια αγορά από την οποία θεωρήθηκε πως ξεκίνησε το πρόβλημα πωλούνται φίδια. Αλλά, οι κορωνοϊοί βρίσκονται κυρίως στα θηλαστικά και στα πτηνά ενώ ένα φίδι-ξενιστής θα ήταν κάτι πάρα πολύ ασυνήθιστο. Και τα στοιχεία που αξιοποιεί η πλευρά που έκανε την πρόταση πως το φίδι είναι ο ενδιάμεσος ξενιστής είναι αδύναμα. Εξάλλου, ακόμη και από τόσο νωρίς, είχαν ήδη διατυπωθεί αμφιβολίες πως η αγορά είναι, πραγματικά, το αρχικό επίκεντρο της εξάπλωσης του κορωνοϊού. Τότε, η «μετάδοση στην αγορά» παρέμενε η βασική θεωρία καθώς και οι τέσσερις ασθενείς στους οποίους ανακαλύφθηκε δούλευαν εκεί, παρόλο που αναλύθηκαν, αργότερα, παλιότερα δείγματα ασθενών που δεν είχαν σχέση με την αγορά και βρέθηκαν κάποια από αυτά θετικά.
Επιπροσθέτως, πρέπει να ξεκαθαριστεί πως από την αρχή η κύρια μέριμνα της επιστημονικής κοινότητας ήταν να κατανοηθεί η συμπεριφορά του ιού μέσα στον άνθρωπο. Παρεμπιπτόντως, ήδη μέχρι το τέλος Ιανουαρίου είχαν αναφερθεί πάνω από 4500 επιβεβαιωμένα κρούσματα, τα περισσότερα από αυτά εντός της ηπειρωτικής Κίνας ενώ ήδη είχαν εμφανιστεί κρούσματα σε γειτονικές ασιατικές χώρες αλλά και σε χώρες όπως η Αυστραλία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Μέχρι τέλος Ιανουαρίου επίσης δεν υπήρχε ξεκάθαρη εικόνα όσον αφορά την συχνότητα με την οποία προέκυπταν βαριά περιστατικά μέσα από το σύνολο των περιστατικών. Βέβαια, ούτε και ο τρόπος μετάδοσης είχε γίνει πολύ κατανοητός. Εκείνη τη εποχή υπολογιζόταν μαθηματικά πώς κάθε άτομο που είχε κολλήσει τον κορωνοϊό θα τον μετέδιδε σε 1,4 με 2,5 άτομα. Περίπου σε αυτά τα επίπεδα μεταδοτικότητας κινήθηκαν άλλες πιο σοβαρές ασθένειες όπως ο αιμορραγικός πυρετός έμπολα και η ισπανική γρίπη καθώς και η λιγότερο απειλητική εποχιακή γρίπη. Η μεταδοτικότητα, όμως, δεν ρίχνει φώς στο πόσο επικίνδυνη είναι μια ασθένεια για την ζωή ενός ασθενούς. Εξάλλου, η μεταδοτικότητα του αιμορραγικού πυρετού στις ΗΠΑ δεν είναι ίδια με την μεταδοτικότητα του στην Δυτική Αφρική. Αυτό συμβαίνει γιατί ο ρυθμός μετάδοσης αλλάζει ανάλογα με την κοινωνία στην οποία θα βρεθεί ο ιός μιας και ο ρυθμός επηρεάζεται από την συμπεριφορά των ανθρώπων αλλά και την υποδομή υγείας. Πρέπει να προστεθεί εδώ πως στο Μεξικό το 2003 υπήρξε ένα ξέσπασμα επιπεφυκίτιδας το οποίο έλαβε μεγάλες διαστάσεις εντός της χώρας αλλά έμεινε άγνωστο εκτός χώρας. Το συγκεκριμένο παράδειγμα δείχνει πως δεν αρκεί να γνωρίζουμε την μεταδοτικότητα μιας ασθένειας για να θεωρηθεί επικίνδυνη καθώς η επιπεφυκίτιδα στο Μεξικό το 2003 διαδόθηκε τάχιστα αλλά δεν απείλησε ζωές κι έτσι δεν έγινε παγκοσμίως διαδεδομένο νέο. Κοντά στο τέλος Ιανουαρίου, οι ειδικοί υπολόγιζαν το ποσοστό θνητότητας στο 3%, κάτι το οποίο προοιώνιζε μαζί με την υψηλή μεταδοτικότητα το τι θα ακολουθούσε. Φυσικά, το ποσοστό της θνητότητας αναμενόταν να μειωθεί καθώς ένα μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας θεωρούσε πως ο πραγματικός αριθμός του συνόλου των κρουσμάτων ήταν πολύ υψηλότερος. Παρόλο που το ποσοστό θνητότητας υπολογίστηκε υψηλότερο από αυτό της γρίπης, ήταν χαμηλότερο από αυτό των ασθενειών SARS και MERS.
Η Κίνα προσπάθησε με διάφορα μέτρα, όπως η ακύρωση της κινέζικης Πρωτοχρονιάς, να περιορίσει την διάδοση του κορωνοϊού. Το ίδιο προσπάθησαν να κάνουν κι άλλες χώρες απομονώνοντας τα επιβεβαιωμένα κρούσματα. Με την ώθηση που έδωσε η γρήγορη απελευθέρωση του αλληλουχίας του γονιδιώματος, οι επιστήμονες παγκοσμίως ξεκίνησαν την ανάπτυξη τεστ μεγάλης ακρίβειας και εμβολίων.
Τέλος, οι ειδικοί ζητούσαν, από τους πολίτες να μην πανικοβάλλονται και να λάβουν μέτρα αυτοπροστασίας που είναι τα ίδια τα οποία τους προστατεύουν ενάντια στην γρίπη, δηλαδή κυρίως, αυστηρή τήρηση των κανόνων υγιεινής. Εικαζόταν από νωρίς ότι η ασθένεια μεταδίδεται μέσω των σταγονιδίων της αναπνοής, έτσι παροτρύνονταν όσοι ήταν άρρωστοι να μένουν στα σπίτια τους. Στις παροτρύνσεις εντάσσονταν και η ανοσοποίηση ενάντια στην εποχιακή γρίπη μέσω εμβολιασμού γιατί ακόμα τα κρούσματα και οι θάνατοι της εποχιακής γρίπης έδειχναν ότι η γρίπη αποτελούσε πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα ενώ τουλάχιστον η ανοσοποίηση ενάντια στην γρίπη μπορούσε να ελαφρύνει τον φόρτο του συστήματος υγείας της εκάστοτε χώρας σε περίπτωση που η εξάπλωση του κορωνοϊού κατέληγε σε πανδημία. Κάτι το οποίο συνέβη τελικά.
