Του Ακη Καλαμαρά, υπ. διδάκτορα Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, [email protected]
Την τελευταία δεκαετία η ελληνική κοινωνία αλλά και ο κόσμος, έχουν εισέλθει σε μια μακρά περίοδο αλλεπάλληλων κρίσεων. Κρίση οικονομική, πολιτική, γεωστρατηγική, κλιματική, προσφυγική – μεταναστευτική και πιο πρόσφατη η κρίση της δημόσιας υγείας με την πανδημία του COVID-19. Μετά την οικονομική κατάρρευση, άνοιξε διεθνώς η συζήτηση για το πώς οι εθνικές οικονομίες μπορούν να θωρακιστούν έναντι μελλοντικών κρίσεων. Παράλληλα, η συζήτηση αφορά και την θέσπιση μηχανισμών που θα κάνουν τις κοινωνίες πιο ανθεκτικές για τη αντιμετώπιση ευρύτερων κρίσεων και αλλαγών.
Στις μέρες μας, εμπεδώνεται η πεποίθηση πως η αβεβαιότητα τείνει να εξελιχθεί σε μια νέα πραγματικότητα. Παραμένουμε, όμως, ακόμη ανοχύρωτοι απέναντι στις απροσδόκητες αλλαγές που ανατρέπουν την καθημερινότητα μας και τους μελλοντικούς σχεδιασμούς ατομικά και συλλογικά.
Θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων πως στις αρχές του 2020 θα ξεσπούσε μια πανδημία με πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις; Προφανώς και όχι. Γνωρίζαμε όμως πως οι πανδημίες εμφανίζονταν απροειδοποίητα σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Επίσης, είχαμε διαπιστώσει την ανάγκη περαιτέρω ενίσχυσης των συστημάτων υγείας λόγω και της αύξησης της γήρανσης του πληθυσμού. Η αγωνία των νεοφιλελεύθερων σχετικά με το «άνοιγμα» της αγοράς της υγείας μέσω της συστηματικής απαξίωσης των δημόσιων συστημάτων, πρόδιδε πως ο συγκεκριμένος τομέας θα ήταν μια ευκαιρία κερδοφορίας και συσσώρευσης κεφαλαίου τα επόμενα πολλά χρόνια.
Είναι αδήριτη ανάγκη λοιπόν, να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε με όρους μέλλοντος. Από την καθημερινότητα μας μέχρι και όταν καταστρώνουμε τα επιχειρηματικά μας σχέδια. Κυρίως, όμως, οφείλουμε να εκσυγχρονίσουμε τον τρόπο λειτουργίας του ελληνικού κράτους.
Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, η Προοπτική Διερεύνηση (Foresight), αποτελεί μια συμμετοχική μέθοδο σχεδιασμού πολιτικής, έχοντας ως στόχο τη διερεύνηση των μελλοντικών κοινωνικών, τεχνολογικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών και πολιτικών εξελίξεων και έρχεται να συμβάλει στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση βιώσιμων πολιτικών με όρους κοινωνικής ευημερίας και οικονομικής ανάπτυξης.
Στόχος της Προοπτικής Διερεύνησης δεν είναι να προβλέψουμε το μέλλον, αλλά να ανακαλύψουμε τις πιθανότητες πολλών διαφορετικών εκδοχών του μέλλοντος ώστε να λαμβάνουμε όσο το δυνατόν πιο ορθές αποφάσεις σήμερα. Η Προοπτική Διερεύνηση ως εκ τούτου, στηρίζεται σε δύο προϋποθέσεις. Στο ότι δεν υπάρχει ένα μοναδικό μέλλον, αλλά πολλέςπιθανέςεκδοχές του, και στο ότι σήμερα είναι δυνατόν να κάνουμε επιλογές που επηρεάζουν τις μελλοντικές εξελίξεις.
Ο Γάλλος φιλόσοφος, Gaston Berger (1896-1960), έχει θεωρηθεί ο πνευματικός πατέρας της Προοπτικής Διερεύνησης από μια αρχική δημοσίευση του το 1957 στην οποία περιέγραψε τις βασικές αρχές της. Ο Berger υπήρξε μαθητής του φιλόσοφου Maurice Blondel (1861- 1949), ο οποίος θεωρούσε ότι το μέλλον θα μπορούσε να κατασκευαστεί από στοιχεία που μεταφέρθηκαν από το παρελθόν. Σύμφωνα με τον Blondel, «το μέλλον δεν προβλέπεται, αλλά δημιουργείται» και «το μέλλον είναι ο λόγος ύπαρξης του παρόντος».
Η κυβέρνηση της Φινλανδίας με αφορμή την οικονομική ύφεση που βίωσε στις αρχές της δεκαετίας του 1990,θέσπισε μόνιμη επιτροπή Προοπτικής Διερεύνησης στο φιλανδικό κοινοβούλιο. Σκοπός της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας ήταν να αναβαθμιστεί ο διάλογος για την διερεύνηση των βέλτιστων αναπτυξιακών επιλογών, και οι όποιες αποφάσεις να αποκτήσουν νομοθετική ισχύ. Ο θεσμός της Προοπτικής Διερεύνησης έχει διαδοθεί σχεδόν σε όλες τις πτυχές της φιλανδικής ζωής. Στην ανώτατη εκπαίδευση έχουν σχεδιαστεί προγράμματα σπουδών με περιεχόμενο την Προοπτική Διερεύνηση και έχουν ιδρυθεί ερευνητικά εργαστήρια που θεραπεύουν το συγκεκριμένο επιστημονικό αντικείμενο. Αυτοδιοικητικοί φορείς έχουν ενσωματώσει στον τρόπο λειτουργίας τους μεθόδους Προοπτικής Διερεύνησης.Το γραφείο Πρωθυπουργού της Φιλανδίας έχει υπό την ευθύνη του τον συντονισμό των τμημάτων Προοπτικής Διερεύνησης του κάθε υπουργείου. Τέλος, σε τακτά χρονικά διαστήματα διοργανώνονται ανοιχτές συζητήσεις με συλλογικούς φορείς και την κοινωνία των πολιτών, και έχει δημιουργηθεί μια μόνιμη διαδικτυακή πλατφόρμα που καθιστά την Προοπτική Διερεύνηση υπόθεση της φιλανδικής κοινωνίας συνολικά.
Επίσης, αξίζει να αναφέρουμε πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στη νέα της σύνθεση έχει προβλέψει χαρτοφυλάκιο Προοπτικής Διερεύνησης υπό την εποπτεία του Σλοβάκου αντιπροέδρου Μάρος Σέφτσοβιτς.
Οι εν εξελίξει κρίσεις, που αφορούν τα εθνικά ζητήματα, τις προσφυγικές και μεταναστευτικές μετακινήσεις και την δημόσια υγεία απαιτούν αρχικά να τις αντιμετωπίσουμε άμεσα. Αλλά ταυτόχρονα να μας αφυπνίσουν ώστε να προετοιμαστούμε για τις επόμενες, και να δράσουμε αποφασιστικά για την αποφυγή της διαφαινόμενης ύφεσης που απειλεί εκ νέου την οικονομία μας. Η ελληνική πολιτεία, αντλώντας διεθνή παραδείγματα και εμπειρίες Προοπτικής Διερεύνησης, επιβάλλεται να αρχίσει το συντομότερο να ενσωματώνει σε όλη τη κρατική δομή τους ανάλογους μηχανισμούς.
Προφανώς, όπως περιγράψαμε παραπάνω, η Προοπτική Διερεύνηση δεν αποτελεί αποκλειστικά εργαλείο αντιμετώπισης κρίσεων, αλλά πρωτίστως μια συλλογική αντίληψη για το σχεδιασμό του μέλλοντος και την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας.
