Του Κώστα Πώποτα*
«Το πρώτο που να κάνουμε,
να σκοτώσουμε όλους τους δικηγόρους»
Σαίξπηρ, Ερρίκος ο VI,
Μέρος 2, Πράξη IV, Σκηνή 2.
Να ευχαριστήσω καταρχάς τον παλιό πρόεδρο του Δικηγορικού Συλλόγου Βόλου, Α. Βολιώτη και τη Βάσω Σαμακοβλή που άνοιξαν την κατάλληλη στιγμή τη συζήτηση στο επίπεδο της ελληνικής επαρχίας για τους κινδύνους που απειλούν τη δομή ή και τα ίδια τα νομικά επαγγέλματα. Συνήθως αυτού του είδους η συζήτηση περιορίζεται στους πανεπιστημιακούς κύκλους ή στη σφαίρα των διεθνών ενώσεων δικηγορικών ή άλλων νομικών κύκλων. Δράττομαι έτσι της ευκαιρίας να προσθέσω και εγώ στον προβληματισμό για τις συνέπειες της χρήσης νέων τεχνολογιών ως υποκατάστατα νομικών υπηρεσιών.
Βέβαια ο υπέρμετρος θόρυβος που έχει πρόσφατα δημιουργηθεί γύρω από το Blockchain και την τεχνητή νοημοσύνη στο Δίκαιο οφείλεται σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό σε φαινόμενα μόδας και την αναζήτηση ύλης σε επίπεδο συμβούλων εταιρειών, πάνω στα οποία ακλουθούν ρηχές αναλύσεις σε δημοσιογραφικό επίπεδο, παρά σε ουσιαστική και σε βάθος ανάλυση του προβλήματος. Και ως συνήθως η μελλοντολογία είναι ασφαλής χώρος ενασχόλησης, διότι οι ενδεχόμενες ανακρίβειες ενός ρεπορτάζ δεν θα αποκαλυφθούν παρά στο απώτερο μέλλον οψέποτε. Καλώς λοιπόν ο «Τ» θέτει σε ορθό επαγγελματικό πλαίσιο τη συζήτηση.
Δεν είναι η πρώτη φορά βεβαίως που η μελλοντολογία επικεντρώνει στις «αρνητικές επιπτώσεις» των νέων τεχνολογιών για τα νομικά επαγγέλματα. Πριν 30 χρόνια η ίδια συζήτηση αναπτυσσόταν γύρω από τα expert systems και τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, παρόλα ταύτα οι δικηγόροι αυξήθηκαν και πληθύνθηκαν και απέκτησαν νέους τομείς δράσης χάρη στις νέες τεχνολογίες.
Όσον αφορά στα νομικά επαγγέλματα, ήδη από το 2015 μια μελέτη της Altman Weil, εταιρείας συμβούλων ειδικευμένων στην υποστήριξη δικηγορικών εταιρειών, έσπειρε ανησυχίες για τις συνέπειες με βάση την αίσθηση που επικρατούσε σε 320 νομικά γραφεία http://www.altmanweil.com/dir_docs/resource/1c789ef2-5cff-463a-863a-2248d23882a7_document.pdf). Όμως ως οφείλει στον εαυτό του ο νομικός χώρος ο αντίλογος ήλθε από τις ίδιες τις δικηγορικές εταιρείες οι οποίες εξήγησαν το πώς προσαρμόζονται στις εξελίξεις. Διότι όντως οι επιπτώσεις θα αφορούν περισσότερο στους χώρους δικηγορικής ύλης που ξεπερνούν τον μέσο πολίτη και συναλλασσόμενο και σχετίζονται περισσότερο με «μεγάλους» πελάτες και τις συναλλαγές που ούτως η άλλως επιδιώκουν να εκφεύγουν του κλασικού νομικού ελέγχου και να καταφεύγουν σε εναλλακτική επίλυση των διαφορών συνήθως μέσω διαιτησίας.
Για να ξαναπιάσουμε όμως το νήμα του Blockchain χρήσιμο είναι να καταλάβει ο μέσος πολίτης για τι μιλάμε. Η συγκεκριμένη τεχνολογία δεν δημιουργήθηκε ούτε προκειμένου να εξυπηρετήσει νομικές εφαρμογές, ούτε κυρίως επιδίωξε να υπαχθεί σε δικαιική ρύθμιση, το αντίθετο μάλιστα.
Είναι άγνωστο μάλιστα ποιος δημιούργησε την τεχνολογία αυτή. Το μόνο που ξέρουμε χονδρικά είναι ότι δέκα σχεδόν χρόνια πριν, στις 9 Ιανουαρίου 2009, κάποιος ονόματι Satoshi Nakamoto – ο οποίος αποδείχτηκε ψευδώνυμος στη συνέχεια! – επέλεξε τον Hal Finney για να ξεκινήσει την εφαρμογή Bitcoin – μάλιστα δύο χρόνια αργότερα αποχώρησε από την εξέλιξή του προς γενική έκπληξη. Εκτοτε η τεχνολογία αυτή ανοίχτηκε και σε άλλες χρήσεις, ακόμη και διαβόητων κρυπτογραφημένων δικτύων που συγκάλυπταν εγκληματικές δραστηριότητες όπως το Silk Road.
Συν τω χρόνω έγινε κατανοητό ότι η τεχνολογία Βlockchain, η οποία αποτελούσε τη βάση του Bitcoin και στη συνέχεια πολλών άλλων κρυπτονομισμάτων, μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για εφαρμογές πιστοποιημένων συναλλαγών ή εξελικτικών εκφάνσεων μορφοποιημένης πληροφορίας.
Είναι κατουσία μια τεχνολογία καταγραφών, αποκεντρωμένη και κατανεμημένη σε μεγάλο αριθμό υπολογιστών που συμμετέχουν σε ασφαλή δικτύωση. Σε απλά ελληνικά είναι ένα μεγάλο κατάστιχο, στο οποίο μπορούν να έχουν ασφαλή πρόσβαση οι πιστοποιημένοι χρήστες οι οποίοι και συνολικά εγγυώνται την εγκυρότητα μιας συναλλαγής και εγκρίνουν την κάθε μεταβολή χωρίς ένα κεντρικό φορέα ο οποίος επιβλέπει τη λειτουργία. Κάθε εγγραφή είναι μοναδική και αναλλοίωτη, ενώ οι προσωπικές πληροφορίες για τον «ιδιοκτήτη» του στοιχείου που καταγράφεται συγκαλύπτεται από την ηλεκτρονική υπογραφή που υποχρεωτικά ταυτοποιεί τη συναλλαγή. Όταν οι διαδικασίες εγγραφής της συναλλαγής και πιστοποίησης ολοκληρωθούν και η συναλλαγή ενταχθεί σε ένα μπλοκ και το μπλοκ ενσωματωθεί στην αλυσίδα συνόλων μπλοκ, η συναλλαγή είναι ορατή από τον κοινό θνητό που διαθέτει υπολογιστή και ξέρει πού θα βρει τη σχετική πληροφορία (δείτε π.χ. https://www.blockchain.com/btc/blocks ) – μάλιστα μπορεί κάποιος να εγγραφεί για να λαμβάνει ενημερώσεις όπως από π.χ. το Tweeter. Η δε ασφάλεια και αυθεντικότητα της πληροφορίας έγκειται στον μεγάλο αριθμό κατανεμημένων αντιγράφων που καθιστούν αδύνατη την αλλοίωση ή πλαστοποίηση της εγγραφής.
Για να επανέλθουμε όμως στα νομικά επαγγέλματα, τα ιδιωτικά οιονεί συμφωνικά που εδράζονται σε τεχνολογίες Βlockchain και τα οποία κατά δημοσιογραφική ορολογία αποκαλούνται «έξυπνα συμβόλαια» δεν είναι ούτε έξυπνα, ούτε συμβόλαια κατά τον δικαιικό ορισμό (δεν το λέω εγώ αυτό, το λέει η Deloitte). Κατά τον πρώτο αφορισμό είναι απλώς μηχανικά επαναλαμβανόμενα πρότυπα – άρα μη έξυπνα – και βεβαίως διόλου καινοφανή – χιλιάδες ιδιωτικά συμφωνητικά συντάσσονται κάθε μέρα χωρίς συνδρομή δικηγόρων ή συμβολαιογράφων και απασχολούν τον νομικό κόσμο μόνο όταν δημιουργηθούν προβλήματα στις σχέσεις των συναλλασσομένων – πράγμα που θα συνεχίσει να γίνεται και στην επικράτεια του Βlockchain. Από την άλλη η δεσμευτική κατά νόμο ισχύ τους ποικίλλει ανάλογα με το νομικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται – κάτι που εδώ και αιώνες είναι σε γνώση εκείνων που ειδικεύονται στο forumshopping – την άγρα εκτελεστότητας και αρμοδιότητας δωσιδικίας για προφανείς λόγους. Εκείνο που αποτελεί προστιθέμενη αξία με την τεχνολογία αυτή είναι η δυναμική ενσωμάτωση της πρόβλεψης μεταβαλλόμενων όρων οι οποίοι επιφέρουν αυτόματο μεταβατικό καθορισμό ρητρών της σύμβασης – αλλά και εκεί θα θυμίσω τις escrow συμβάσεις. Από την άλλη το Blockchain λειτουργεί εκεί που απλοποιείται και ενσωματώνεται στην εφαρμογή ο τίτλος όπως στην περίπτωση του άυλου χρήματος. Είναι πολύ δυσκολότερο να συγχρονιστεί η εφαρμογή με την εκτελεστότητα σε περιπτώσεις εμπραγμάτων αγαθών τα οποία είναι από τη φύση τους αποχωρισμένα από την ψηφιακή απεικόνισή τους. Ενδεικτικά ο Ααρών Ράιτ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Καρντόζο και ειδικός σε θέματα Blockchain εκφράζει επιφυλάξεις για τον τομέα αυτό (δείτε και την εκτίμηση του Πανεπιστημίου για τα έξυπνα συμβόλαια: https://cardozo.yu.edu/sites/default/files/Smart%20Contracts%20Report%20%232_0.pdf).
Δεν είναι όμως σίγουρο ότι το Blockchain θα έχει τελικώς τόσο δραματικές συνέπειες, όσο του έχουν καταλογίσει. Πριν απ’ όλα για να μπορέσουν οι εφαρμογές έξυπνων συμβάσεων Blockchain να αποκτήσουν εκτελεστότητα, θα πρέπει να ενσωματωθούν στα εκάστοτε νομικά συστήματα (για να μην πιάσουμε το ζήτημα της διασυνοριακής λειτουργίας). Θα πρέπει επομένως να θεσπισθούν νομοθετικά νέες προϋποθέσεις χρήσης και να εφευρεθούν νέοι τρόποι δικαστικού ελέγχου. Και κυρίως να αρθεί η κεντρική αντίφαση μεταξύ των υποχρεώσεων δημοσιότητας που απαιτεί το δίκαιο και της «κρυψίνοιας» που το Blockchain έχει ως κεντρική λειτουργική του διάσταση. Το σίγουρο κατ’ εμέ είναι ότι, αντίθετα από τι επισείεται ως κίνδυνος, οι νέες τεχνολογικές εκφάνσεις και θα ενισχύσουν τα νομικά επαγγέλματα – σε βάρος ίσως κάποιων «παρα-νομικών» υπηρεσιών υποστήριξης – και ότι οι νέες γενιές νομικών θα επιβιώνουν χάρη στην ειδίκευσή τους στα ιδιαίτερα ζητήματα που θα αναφύονται από τη χρήση νέων τεχνολογιών. Επιπλέον παραδοσιακές συνταγές επίλυσης διαφορών, ιδίως με τον θεσμό της διαιτησίας, θα βρουν νέες εφαρμογές, καθώς η συνθετότητα των νέων προβλημάτων θα απαιτήσει ειδικευμένο χειρισμό και ακριβοπληρωμένες νομικές υπηρεσίες. Πέρα δηλαδή από τους κινδύνους θα πρέπει να προετοιμάσουν οι Δικηγορικοί Σύλλογοι την αξιοποίηση των ευκαιριών – ακόμη κι αν επαπειλείται μια UBERοποίηση των νομικών υπηρεσιών όπως στην περίπτωση του Lexoo, νομικής εταιρείας με ριζοσπαστική προσέγγιση.
Στην κατεύθυνση αυτή κατατείνει άλλωστε και η σχετική έκθεση της υπηρεσίας μελετών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του 2017 http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2017/581948/EPRS_IDA(2017)581948_EN.pdf.
Ας επικεντρώσουμε λοιπόν στις ευχές για το νέο έτος με τη σιγουριά ότι οι Δικηγορικοί Σύλλογοι θα προετοιμάσουν και παρακολουθήσουν κατάλληλα τη μετεξέλιξη του δικηγορικού επαγγέλματος.
*Ο Κώστας Πώποτας, δικηγόρος σε αναστολή, είναι επιστήμονας νομικής πληροφορικής (LL.M. byresearchandthesis, Advanced Information Technology and Law, The Queen’s University of Belfast), παλιός ερευνητής στο πρόγραμμα ΝΝΟΜΟS του ΑΠΘ.
