Του Χρήστου Μηλίτση
Μέσα στο δωδεκαήμερο γιορτάσι, λίγες μέρες μετά τα Χριστούγεννα έρχεται και η Πρωτοχρονιά. Είναι η πρώτη γιορτή του καινούργιου χρόνου, που τόσο την περιμένουμε όλοι μας και ιδίως τα παιδιά. Περιμένουν τον Αη – Βασίλη, για να τα φέρει τα δώρα τους. Τον φαντάζονται, έτσι τα διηγήθηκε η γιαγιά, γέρο, ασπρομάλλη με πυκνοδασομένη κατάλευκη γενειάδα, με το χιονισμένο δισάκι ακουμπισμένο στη γεροντική ράχη του γεμάτο από δώρα. Ξεκίνησε από την Καισάρεια για να μας φέρει την ευτυχία, τα δώρα, τη χαρά. Αν και γέρος, όπως τον θέλει η παράδοση, ενώ ο Μ. Βασίλειος αποδήμησε εις Κύριον νεότατος σε ηλικία 49 ετών, βαδίζει βιαστικά στα τελευταία ψυχοραγίσματα του χρόνου του παλιού. Βιάζεται να φθάσει γρήγορα σε κάθε πόλη σε κάθε χωριό για να ξαλαφρώσει από το βάρος το σακούλι του και να μας φέρει τον καινούργιο χρόνο. Ξέρει πως οι άνθρωποι τον περιμένουν παντού με ανοιχτή καρδιά. Τον περιμένει κάθε χριστιανός να ζεσταθεί με τον ανασασμό του. Έρχεται μέσα στη καρδιά του χειμώνα, μέσα στη πιο ψυχρότερη εποχή, να μας ζεστάνει με τα γλυκά του, και τα πολλά δώρα του. O Αη – Βασίλης είναι ο πανανθρώπινος Άγιος. O γέρος με τ’ άσπρα γένια του, τις βαριές γυαλιστερές μπότες, τη βαριά χειμωνιάτικη αρματωσιά του και προ παντός την πλούσια και απέραντη παιδική καρδιά. Δεν ξεχωρίζει φυλή, σύνορα και έθνη. Ξεκινά από τη μακρινή Ανατολή, η από τις χιονοσκέπαστες χώρες του βοριά και σε μια νύχτα, μέσα στους πάγους και στα χιόνια, περνά από τα σπίτια όλου του κόσμου κατεβαίνει από την καμινάδα και αφήνει τα δώρα του μέσα στις κάλτσες που είναι κρεμασμένες στο τζάκι Μεγάλη είναι η αγάπη που νοιώθουν τα παιδιά για τον γέρο Αη – Βασίλη, γι’ αυτό την παραμονή, την τελευταία νύχτα του χρόνου που φεύγει, πριν έρθει η μέρα της Πρωτοχρονιάς, τρέχουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, Ξαναζωντανεύοντας, έτσι ένα πανάρχαιο έθιμο. Αρχή Μηνιά κι’ αρχή χρονιά, ψιλή μου δεντρολιβανιά, κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ Άγιο Θρόνος. Και τελείωναν με την ευχή. Καλή χρονιά. Λεφτά κυρά. Έπαιρναν τα φιλοδωρήματα και κτύπαγαν τη διπλανή πόρτα, με το ξύλο που κρατούσαν για να φυλαχτούν από τα σκυλιά, που ήταν κι’ αυτά ανάστατα τη μεγάλη και Άγια αυτή νύχτα.
Πάρα πολλά είναι τα έθιμα που αναβιώνουν τις μέρες αυτές. Τα χαρτιά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, δίνουν και παίρνουν. Λέγεται ότι ο Μ. Βασίλειος είναι ο προστάτης της τράπουλας, μια μικρασιατική παράδοση αναφέρει πως ο Άγιος εμφανίστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, κέρδισε ένα Τούρκο έφορο στα χαρτιά και έτσι έσωσε τις περιουσίες των συμπατριωτών του. Περιμένοντας τον καινούργιο χρόνο, σε πολλά σπίτια το χαρτοπαίγνιο παίρνει οικογενειακό χαρακτήρα. Εν τω μεταξύ, οι γυναίκες στο διάστημα αυτό έχουν ετοιμάσει τα πάντα, βασιλοκουλούρες, μηλόπιτες, πρόσφορα και γλυκά, ακόμα και τηγανίτες για τα βαφτιστικά τους που τις προσφέρουν με ζάχαρη, ή μέλι. Πριν έρθει ο καινούργιος χρόνος έχυναν το νερό, που είχαν στο σπίτι τους, για να μην το βρει ο καινούριος χρόνος και έτρεχαν στις βρύσες του χωριού να φέρουν φρέσκο και άκριτο, (αμίλητο). Αλείφανε τους κρουνούς της βρύσης με λίπα και βούτυρο. Έχυναν γάλα και έριχναν στο νερό σπόρους από δημητριακά και άλλα όσπρια και έλεγαν την ευχή. (’Όπως τρέχει το νερό, έτσι να μας τρέχουν τ’ αγαθά). Και ονομάτιζαν το σιτάρι, το καλαμπόκι, το γάλα το βούτυρο τα σταφύλια. το κρασί κ.λπ. Γέμιζαν τη βαρέλα με νερό από τη βρύση και γύριζαν σπίτι, χωρίς να μιλήσουν όποιον και αν συναντούσαν στο δρόμο τους. Έφερναν το νερό αμίλητο μέχρι το σπίτι και ράντιζαν μ’ αυτό όλα τα δωμάτια του σπιτιού, ακόμα και το στάβλο. Ένα από τα έθιμα της πρωτοχρονιάς είναι και το ποδαρικό. Αυτή τη μέρα προσέχουν πολύ ποίος θα τους κάνει ποδαρικό, ποίος δηλαδή θα πάει πρώτος στο σπίτι να τους επισκεφθεί γι ’αυτό θέλοντας να αποτρέψουν τυχόν ανεπιθύμητη επίσκεψη κάποιου “γρουσούζη,” παίρνουν ένα μικρό αγόρι, του οποίου και οι δυο γονείς βρίσκονται στη ζωή, το βάζουν να πατήσει με το δεξί πόδι στο κατώφλι του σπιτιού τους, του δίνουν φιλοδωρήματα πιστεύοντας έτσι πως θα αποτρέψουν κάθε βάσκανη ενέργεια και στη συνέχεια σκορπίζουν στο σπίτι φύλλα ελιάς και σπάζουν ένα ρόδι που είναι σύμβολο πλούτου και γονιμότητας- για γούρι-όπως μας αφηγείται και το παρακάτω ποίημα.
Βάζω το πόδι το δεξί κι’ όλα δεξιά να πάνε.
Και σαν το ρόδι μ’ αγαθά το σπίτι να γεμίσει.
Όποιος εξωσπιτικός ερχόταν να τους επισκεφτεί τον έβαζαν υποχρεωτικά να πατήσει πάνω σε σιδηρικό ή σε πέτρα, για να είναι γεροί στο σπίτι σαν το σίδηρο ή την πέτρα. Ήθελαν αυτός που θα πρωτομπεί στο σπίτι να είναι καλός άνθρωπος και τυχερός για να τους φέρει γούρι. Ή οικοδέσποινα αν είναι γυναίκα τη βάζει να καθίσει κάτω σταυροπόδι για να κλωσούν καλά οι κλώσες τα αβγά. Της δίνει αλάτι να το πετάξει στη φωτιά λέγοντας, «όπως πετάγεται το αλάτι, έτσι να πεταχτεί και να αυξηθεί το βιος, τα αρνιά και τα κατσίκια και της προσφέρει γλυκά. Ο καινούργιος χρόνος δεν άρχιζε για τους παλιούς στις 12 η ώρα τα μεσάνυχτα, όπως γίνεται σήμερα, αλλά με το πρώτο φως της μέρας που συνέπιπτε με το σχόλασμα της θείας λειτουργίας. Τότε άρχιζαν τα χειροφιλήματα και οι ευχές. Χρόνια πολλά. Καλή Χρονιά. Όταν γύριζαν οικογενειακώς στο σπίτι, γιατί όλοι μικροί μεγάλοι πήγαιναν στην εκκλησιά, ήταν έθιμο, ο πρώτος που θα περνούσε τη πόρτα να πατούσε με το δεξί πόδι στο κατώφλι, γιατί έτσι θα πήγαιναν όλα δεξιά (καλά). Αν δεν γινότανε το σπάσιμο του ροδιού με αγόρι, όπως προαναφέραμε, έσπαζε ο πατέρας το ρόδι στο κατώφλι λέγοντας «όπως σκορπάει το ρόδι τα σπυριά, έτσι να σκορπάνε, να αυγαταίνουν δηλαδή τα γεννήματα του σπιτιού. Στο μεσημεριανό πρωτοχρονιάτικο τραπέζι, πρώτα απ’ όλα η βασιλόπιτα. Η μητέρα, είχε βάλει όλο το μεράκι να τη φράξει και να την πετύχει στο ψήσιμο. Έβαζε, σύμφωνα πάντα με το έθιμο, μέσα στο ζυμάρι, Χρήματα (κέρματα), κλαρί, άχυρο, κλίμα, και διάφορα άλλα δείγματα σπόρων από προϊόντα που είχαν σχέση με την εργασία τους και την καθημερινή τους ζωή. Aπό το τραπέζι δεν έλειπαν φυσικά η κότα, η γαλοπούλα το χοιρινό κρέας, τα φρούτα και το κρασί. Μετά το αβασιλιάτικο τραπέζι άρχιζαν οι επισκέψεις, που τελείωναν αργά το βράδυ
