Του Κων. Απ. Σουλιώτη, Επ. λυκειάρχη
Η « εύανδρος Ήπειρος» υπήρξε, από τους αρχαιοτάτους χρόνους, η περιοχή της χώρας μας των μεγάλων ηρώων της πατρίδας μας, των ανθρώπων των γραμμάτων, των τεχνών, του πολιτισμού και των μεγάλων εθνικών ευεργετών. Οι Ηπειρώτες, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα, πρόσφεραν και προσφέρουν στην πατρίδα μας ολόκληρη τη ζωή τους κρατώντας την στα πόδια της σε καιρούς αιχμηρούς. Ας δούμε τι θα ήταν η Αθήνα, η πρωτεύουσα της χώρας μας, και όχι μόνον, μετά την απελευθέρωση της από τον Τουρκικό ζυγό, εάν οι μεγάλοι Ηπειρώτες Εθνικοί Ευεργέτες δεν προσέφεραν την αγάπη τους και τον ιδρώτα τους. Ας θυμηθούμε τις προσφορές του Γεωργίου Αβέρωφ. Θα γίνονταν οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώνες το 1896 στην Αθήνα χωρίς τις προσφορές του Αβέρωφ ή θα κερδίζαμε τον πόλεμο χωρίς το ιστορικό θωρηκτό Αβέρωφ; Θα είχε η Αθήνα το Ζάππειο χωρίς τις δωρεές των αδελφών Ζάππα ή την Ακαδημία των Επιστημών χωρίς τις προσφορές των αδελφών Σίνα; Τα Γιάννενα θα είχαν τα μεγάλα τους εκπαιδευτήρια χωρίς τις προσφορές των αδελφών Ζωσιμά; Ας θυμηθούμε τι προσέφεραν στο Έθνος και στην Ορθοδοξία –μέχρι και σήμερα προσφέρουν– τα Εκκλησιαστικά Εκπαιδευτήρια των αδελφών Ριζάρη. Και για να μην μακρηγορούμε, ας θυμηθούμε τις προσφορές των άλλων Ηπειρωτών μεγάλων ευεργετών του Έθνους Στουρνάρη, Αρσάκη, Βαρβάκη, Τοσίτσα, Σταύρου, Καπλάνη, Γενναδίου, Ψαλίδα, Δούκα, Ανθρακίτη, Φωτιάδη, Δομπόλη, Μπάγκα, Χρηστάκη Ζωγράφου και πολλών άλλων.
Στο σημερινό μας άρθρο θα αναφερθούμε, με συντομία, στο έργο και τις προσφορές, του μεγάλου εθνικού ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου, δεδομένου ότι αφενός μεν μεγάλωσα σε ένα μικρό χωριό του νομού Καρδίτσας, το οποίο, μαζί με όλη την ευρύτερη περιοχή, ευεργετήθηκε από τις δραστηριότητες και τις προσφορές του προοδευτικού αυτού ανδρός και αφετέρου ως διδάσκων καθηγητής, για μια 3ετία, στο περίφημο Ζωγράφειο Λύκειο Κωνσταντινουπόλεως είχα την ευκαιρία να μάθω και να βιώσω άμεσα τα αποτελέσματα του οράματος του μεγάλου αυτού Εθνικού Ευεργέτη.
Ο Χρηστάκης Ζωγράφος γεννήθηκε το 1820 στο χωριό Καστοράτι του Αργυροκάστρου της ενωμένης τότε Ηπείρου. Σε μικρή ηλικία έφυγε από το χωριό του και πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Η επιχειρηματικότητά του εκεί ήταν πολύ δημιουργική και αποδοτική. Έγινε, σε μικρό χρονικό διάστημα, ένας από τους πιο σημαντικούς οικονομικούς παράγοντες με τις πολύ πετυχημένες τραπεζικές επιχειρήσεις του, δανειοδοτώντας μάλιστα πολλές φορές και την τούρκικη κυβέρνηση και μάλιστα υπήρξε ο ιδιαίτερος δανειστής -τραπεζίτης του Σουλτάνου Μουράτ Β΄.
Ο Χρηστάκης Ζωγράφος έδειξε εξαιρετικό ενδιαφέρον για τα θέματα των γραμμάτων και της εν γένει Παιδείας στις αλύτρωτες περιοχές, κυρίως της Κωνσταντινούπολης και της Ηπείρου. Συγκεκριμένα, στην Κωνσταντινούπολη, με δικές του χρηματοδοτήσεις, ιδρύθηκε και λειτούργησε εξαιρετικά ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Θεσπίστηκε το Ζωγράφειο διαγώνισμα του Συλλόγου αυτού, το οποίο συνέβαλε ιδιαίτερα στη λαογραφική Ελληνική έρευνα και την ενίσχυση Ελλήνων σπουδαστών. Ίδρυσε επίσης στην Κωνσταντινούπολη το λαμπρό Ζωγράφειο Λύκειο (στο οποίο υπηρέτησα δύο χρόνια 1961-63), το οποίο λειτουργεί και προσφέρει ελληνισμό και χριστιανισμό μέχρι και σήμερα. Ενίσχυσε ακόμη ο Ζωγράφος οικονομικά πολλά αγαθοεργά ιδρύματα στην Κωνσταντινούπολη (Σχολεία, Νοσοκομεία, Ορφανοτροφεία, Ιερούς Ναούς και πολλά άλλα).
Το σημαντικότερο, όμως, έργο του Ζωγράφου στην Κωνσταντινούπολη υπήρξε η ίδρυση της Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης. Δεν πρόκειται για κάποιο οικοδόμημα που στέγαζε βιβλιοθήκη, αλλά για σειρά έκδοσης αρχαίων συγγραφέων, οι οποίες εκδόσεις έγιναν από τον φιλολογικό Σύλλογο με εξ ολοκλήρου χρηματοδότηση του Χρηστάκη Ζωγράφου. Πραγματοποιήθηκε έτσι το μεγάλο όνειρο και η μεγάλη προσδοκία των μεγάλων λογίων του Έθνους μας Αδαμάντιου Κοραή, Νεοφύτου Δούκα και πολλών άλλων, γιατί πίστευαν οι λόγιοι της εποχής εκείνης, ότι με την έκδοση των αρχαίων συγγραφέων θα άρχιζε ο φωτισμός του υπόδουλου Γένους μας, όπως και έγινε.
Στο χωριό του Καστοράτι ο Χρηστάκης Ζωγράφος, με δικές του δαπάνες, ίδρυσε δυο διδασκαλεία, ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο. Τα διδασκαλεία αυτά του Ζωγράφου, μαζί με τα Ζαρίφεια διδασκαλεία της Φιλιππουπόλεως, ήταν τα πρώτα που ιδρύθηκαν και λειτούργησαν στην τότε Οθωμανική αυτοκρατορία με σκοπό να μορφώνουν και να καταρτίζουν παιδαγωγικά τις δασκάλες και τους δασκάλους, οι οποίοι θα διδάσκουν σε Ελληνικά σχολεία. Για την ίδρυση και λειτουργία των διδασκαλείων αυτών συγκροτήθηκε ειδική επιτροπή στον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως, υπεύθυνη για τη κατάρτιση των κανονισμών ίδρυσης και λειτουργίας των διδασκαλείων. Τα δυο διδασκαλεία στο Καστοράτι άρχισαν τη λειτουργία τους το σχολικό έτος 1872 – 73. ΟΧρηστάκης Ζωγράφος, εκτός από τα χρήματα που διέθετε για τη λειτουργία και τη συντήρηση των διδασκαλείων και την πληρωμή των διευθυντών, του διδακτικού και υπηρετικού προσωπικού, ανέλαβε με δικές του δαπάνες (υποτροφίες) την εκπαίδευση 30 σπουδαστών και σπουδαστριών, τρείς από κάθεΕκκλησιαστική περιφέρεια της ενιαίας τότε Ηπείρου, οι οποίοι, μετά την αποφοίτησή τους, ήταν υποχρεωμένοι να διδάξουν, ως έμμισθοι, για μια 5ετία τουλάχιστον, σε διάφορα Σχολεία, κυρίως της Ηπείρου. Υπήρχαν βέβαια και οι ιδιοσυντήρητοι σπουδαστές, οι οποίοι, μετά την αποφοίτηση τους δεν ήταν υποχρεωμένοι να υπηρετήσουν και να διδάξουν σε σχολεία της Ηπείρου, αλλά σε οποιαδήποτε περιοχή της Ελλάδας υπήρχε ανάγκη διορισμού δασκάλων. Κατά κοινή ομολογία τα Ζωγράφεια διδασκαλεία με τους αποφοίτους τους κάλυψαν τα κενά Σχολείων κυρίως της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας κ.α.και πρόσφεραν ανυπολόγιστες, για την εποχή εκείνη, υπηρεσίες στο Γένος μας.
Ένα άλλο μεγάλο έργο προσφοράς του Χρηστάκη Ζωγράφου ήταν και η αγορά του τσιφλικιού στη Θεσσαλία, στην περιοχή της Καρδίτσας. Το τσιφλίκι αυτό ήταν του Αλή Πασά των Ιωαννίνων και του γιού του Βελή Πασά. Το 1822, με το θάνατο του Βελή, το τσιφλίκι περιήλθε στην κυριότητα της Βελιδέ Χανούμ, μητέρα του Βελή, η οποία το 1867 το πούλησε στον πλούσιο Δερβίς Μεχμέτ Αλή Βέη. Το 1876 το τσιφλίκι αυτό το αγόρασε ο Χρηστάκης Ζωγράφος. Στο τσιφλίκι Ζωγράφου εργάζονταν οι ντόπιοι κάτοικοι των χωριών που ήταν μέσα στα όρια της δικαιοδοσίας του τσιφλικιού. Σ΄ αυτούς ο Ζωγράφος τους παραχωρούσε κτήματα, ζεύγη βοδιών, άροτρα κ.λπ. για την καλλιέργεια των χωραφιών με την υποχρέωση τους να δίνουν το 1/3 της παραγωγής στον ιδιοκτήτη και τα 2/3 να τα κρατούν οι ίδιοι (το λεγόμενο τριτάρ’ κο). Ένα άλλο μέρος των κτημάτων του τσιφλικιού καλλιεργούσαν οι λεγόμενοι κολλήγοι ή κουλουκτσήδες, οι οποίοι ήταν αναπόσπαστο μέρος του τσιφλικιού και είχε δικαίωμα ο τσιφλικάς να τους πουλήσει μαζί με το κτήμα και να περιέλθουν στα χέρια άλλου τσιφλικά. Οι κολλήγοι ή κουλουκτσήδες ήσαν Έλληνες, Αλβανοί, Βούλγαροι και άλλοι Βαλκάνιοι, οι οποίοι εργάζονταν ολημερίς και διέμεναν σε μακρόστενα χαμηλά σπιτάκια χωρισμένα σε μικροδωμάτια, ιδιοκτησίας του τσιφλικά. Εκτός από τα σπιτάκια ο Ζωγράφος, για τους εργαζόμενους, είχε και φούρνους, καφεπαντοπωλεία, φαρμακείο και γιατρό. Είχε ακόμη και ξεχωριστά νεκροταφεία για τους Αλβανούς και Βουλγάρους κολλήγους.
Συνεργάτες, λοιπόν, πρώτα και κληρονόμοι μετά του Χρηστάκη Ζωγράφου ήταν τα δύο του παιδιά Γεώργιος και Σόλων. Και οι δύο συνέβαλαν αποφασιστικά στην προώθηση και ανάπτυξη της γεωργίας στη Θεσσαλία, και όχι μόνον. Εφάρμοσαν τη μηχανική καλλιέργεια των χωραφιών και χιλιάδες στρέμματα γης τα έκαναν πρότυπα διαφόρων καλλιεργειών. Οι κυριότερες καλλιέργειες ήταν όλα τα είδη δημητριακών, το ρύζι και τα τεύτλα (κοκκινογούλια τα έλεγαν), τα οποία καλλιεργούσαν για τηνπαρασκευή ζάχαρης, στο εργοστάσιο ζαχάρεως που είχε δημιουργήσει στην περιοχή ο Χρηστάκης Ζωγράφος.
Για την εφαρμογή της μηχανικής καλλιέργειας προσέλαβαν στην υπηρεσία τους δύο γεωπόνους – τον Παναγιώτη Γεννάδιο, το γιο του μεγάλου δασκάλου του Γένους μας Γεωργίου Γενναδίου, ο οποίος σπούδασε τη Γεωπονία στην Αμερική. Ο Γεννάδιος εισήγαγε πρώτος, με τη βοήθεια και του άλλου γεωπόνου Λέοντος Γερασίμου, στη Θεσσαλία τα σιδεράλετρα, τα ατμάλετρα, τις θεριστικές μηχανές και τα εκκοκκιστήρια του καλαμποκιού. Οι δύο γεωπόνοι στην περιοχή του Μουζακίου και των γύρω χωριών εισήγαγαν στη Θεσσαλία τη σηροτροφία (μεταξοσκώληκες) καλλιεργώντας -εμφυτεύοντας σε πολλά στρέμματα της περιοχής πλήθος δέντρων (μουριές). Με τη σηροτροφία ασχολούνταν οι κάτοικοι της περιοχής μέχρι το 1940.
Έργο κεφαλαιώδους σημασίας για την οικονομία της χώρας αλλά και των κατοίκων της περιοχής Μουζακίου, υπήρξε και το ΖΑΧΑΡΟΥΡΓΕΙΟ που ίδρυσαν οι Ζωγράφοι το 1887 και πλουτίστηκε με κατάλληλα και σύγχρονα της εποχής μηχανήματα. Το εργοστάσιο αρχικά δούλεψε πολύ αποδοτικά και οι εξαγωγές του σε κύβους ζάχαρης υπήρξαν μεγάλες. Ιδίως στην Αγγλία. Δυστυχώς όμως, η βιομηχανία αυτή δε βρήκε τη συμπαράσταση του επιχειρηματικού κόσμου της χώρας και μετά από λίγα χρόνια λειτουργίας έκλεισε(1910). Από το κράτος έγινε προσπάθεια προστασίας αυτής της βιομηχανίας, η οποία ήταν και η μοναδική στην Ελλάδα. Η προσπάθεια αυτή του κράτους απέδωσε προσωρινά, γιατί θεσπίστηκε το διεθνές μονοπώλιο της ζάχαρης και το εργοστάσιο του Ζωγράφου απαλλοτριώθηκε υποχρεωτικά από το δημόσιο με νόμο, γιατί απαγορεύτηκε η παραγωγή ζάχαρης στην Ελλάδα. Το 1902 οι αδελφοί Ζωγράφοι, Σόλων και Γεώργιος, έγραψαν βιβλίο με τίτλο «Το εν Θεσσαλία ζαχαροποιείον», στο οποίο αναφέρονται λεπτομερώς στην ίδρυση και λειτουργία αυτής της βιομηχανίας του. Το κτίριο, ερειπωμένο πια σήμερα, είναι γνωστό ως «Ζωγραφειά». Η πολιτεία ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε για την επαναλειτουργία του εργοστασίου. Μια μόνο προσπάθεια έγινε το 1989 από τον βουλευτή τότε ΚαρδίτσαςΣέφη Αναστασάκο, ο οποίος υπέβαλε αίτημα στη Βουλή των Ελλήνων, χωρίς κανένα θετικό αποτέλεσμα.
Αυτός υπήρξε, με λίγα λόγια, ο βίος, η πολιτεία και η προσφορά της οικογένειας του Χρηστάκη Ζωγράφου. Κατά κοινή πάντως ομολογία υπήρξαν ακραιφνείς πατριώτες, που αναλώθηκαν για το καλό και την προκοπή της χώρας μας και του Ελληνισμού. Δίκαια η νεότερη ιστορία τους κατατάσσει μεταξύ των μεγάλων Εθνικών Ευεργετών.Ο Γεώργιος μάλιστα υπήρξε και σε πέντε ελληνικές κυβερνήσεις υπουργός Εξωτερικών και διοικητής της Β. Ηπείρου.
