Του Γεωργίου Ι. Σούρλα*, πρ. Υπουργού – Αντιπροέδρου της Βουλής
Η ταφή των νεκρών, και μάλιστα των πολεμιστών, δεν αποτελεί για τους Έλληνες μία απλή υποχρέωση, μία τυπική διαδικασία τακτοποίησης των σορών. Αποτελεί εσωτερική ανάγκη, θρησκευτική υποχρέωση, εθνική επιταγή και ιερό καθήκον.
Η περισυλλογή των οστών των 7976 πεσόντων κατά το έπος 1940 -41, που παραμένουν άταφοι στη Β. Ήπειρο, αποτελεί κανόνα προερχόμενο από τα βάθη της ελληνικής ιστορικής διαδρομής. Η «αναίρεση» των νεκρών από τα πεδία των μαχών για να ενταφιασθούν ήταν «τοις Ελλήσι κοινών νομίμων», και μάλιστα επιβαλλόταν ανακωχή μεταξύ των εμπολέμων για την εκτέλεση του ιερού αυτού καθήκοντος.
Τα πρώτα δείγματα για τη στάση απέναντι στους νεκρούς τα αντλούμε από δύο μεγαλειώδεις εκφάνσεις του ενιαίου ελληνικού πολιτισμού, τη μινωική και τη μυκηναϊκή εποχή. Τα ταφικά αρχαιολογικά ευρήματα είναι αρκετά, για να μας προσφέρουν μία εικόνα για τη σημασία που δινόταν στις επικήδειες τελετές. Ιδιαιτέρως κατά τη μυκηναϊκή περίοδο (1600-1100π.Χ.) τα ευρήματα από τις ανασκαφές αποδεικνύουν ότι είχαν ήδη διαμορφωθεί υψηλού πολιτιστικού επιπέδου ταφικά έθιμα.
Οι θολωτοί τάφοι που βρέθηκαν στην περιοχή των Μυκηνών αποτελούν αδιάψευστες μάρτυρες μίας συγκεκριμένης στάσης ζωής των ανθρώπων απέναντι στους νεκρούς. Ήδη τα ταφικά ευρήματα από το Σέσκλο και το Διμήνι της Μαγνησίας αποπνέουν μια ευαίσθητη και τρυφερή σχέση των ζωντανών με τους νεκρούς, καθώς αυτοί απετίθεντο στοργικά στην αγκαλιά της μάνας γης.
Ο Όμηρος αφιερώνει στην Ιλιάδα μία ολόκληρη ραψωδία – Μάχη επί Πατρόκλω – στη διεκδίκηση του σώματος του νεκρού Πάτροκλου μεταξύ των Αχαιών και των Τρώων, ενώ την τελευταία ραψωδία του ίδιου έπους αφιερώνει στην ταφή του Έκτορα. Ο υπέργηρος βασιλιάς Πρίαμος, τραγικός πατέρας, δεν διστάζει να εγκαταλείψει την ασφάλεια των ανακτόρων του, για να προσπέσει ικέτης στα πόδια του Αχιλλέα, προκειμένου να μπορέσει να θάψει το παιδί του, όπως υπαγορεύουν τα πανάρχαια έθιμα των Τρώων.
Οι Αθηναίοι επιτελούσαν με μεγάλη αυστηρότητα το χρέος τους προς τους νεκρούς και γι’ αυτό εκαυχώντο. Από αυτό το αττικό φρόνημα είναι προφανές ότι εμπνεύστηκε ο Σοφοκλής το δράμα της Αντιγόνης, έργο που χαρακτηρίσθηκε από τα τελειότερα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Έτσι αποκτούν νόημα τα λόγια της Αντιγόνης, όταν ενημερώνει με ιδιαίτερο πάθος την αδελφή της, ότι δεν θα υπακούσει στο διάταγμα του Κρέοντα, που απαγόρευε την απόδοση επιτάφιων τιμών στον νεκρό Πολυνείκη. Και όταν η Αντιγόνη συνελήφθη από τον φύλακα να προσφέρει τις οφειλόμενες τιμές στον αδελφό της και προσάχθηκε στον Κρέοντα, υπερασπίστηκε με γενναιότητα την πράξη της με το επιχείρημα ότι απέναντι στη σκοπιμότητα του διατάγματος οι υποχρεωτικές εντάφιες προσφορές υπερβαίνουν κάθε πολιτική σκοπιμότητα.
Ο Σοφοκλής στην «Αντιγόνη» καταδεικνύει το ιστορικό βάθος των ταφικών εθίμων και τη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων ότι ο νεκρός πρέπει να προσεγγίζεται με ευλάβεια, ανεξαρτήτως του ποιος είναι και των πεπραγμένων του στη ζωή. Αλλά και ο Ευριπίδης στην τραγωδία «Ικέτιδες» αναφέρεται στην ταφή των νεκρών μαχητών. Διεκτραγωδεί την απαγόρευση της ταφής επτά νεκρών Αργείων λοχαγών από τον βασιλιά των Θηβών Κρέοντα και επαινεί την απόφαση του Θησέα να κηρύξει πόλεμο στη Θήβα, μετά την άρνηση του Κρέοντα να παραδώσει τα άψυχα σώματα στις μητέρες τους.
Ο Ξενοφών στα «Ελληνικά» του (1,7,31-34) μας πληροφορεί ότι το 406 π.Χ. οι Αθηναίοι στρατηγοί στη ναυμαχία των Αργινουσών, οι πιο έμπειροι της πόλε- ως, παρά την ένδοξη νίκη κατά των Λακεδαιμονίων καταδικάστηκαν σε θάνατο, επειδή παρέλειψαν να περιμαζέψουν τους νεκρούς. Για την παράλειψη αυτού του καθήκοντος τους τιμωρήθηκαν με ομαδική εκτέλεση, παρόλο που, όπως υποστήριξαν, εμπόδιο για την ολοκλήρωση της περισυλλογής των νεκρών και των ναυαγών ήταν η σφοδρή θαλασσοταραχή.
Ο Περικλής εκφώνησε δύο Επιταφίους λόγους: το 441 π.Χ. προς τιμήν των νεκρών της εκστρατείας των Αθηνών κατά της Σάμου και το 431 π.Χ. για τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου. Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφέραμε, έστω και ακροθιγώς, τις επιτάφιες σκηνές, που κοσμούσαν τα υψηλής ποιότητος, αττικά αγγεία.
Από τη συνοπτική αυτή ιστορική αναδρομή προκύπτει σαφώς ότι οι παραδό- σεις μας απαιτούν τη φροντίδα και τον σεβασμό μας στους νεκρούς, την ταφή τους σε κάθε περίπτωση και αντί πάσης θυσίας.
Οι ήρωες του έπους του 1940 περιμένουν εμείς οι επιγενόμενοι να κάνουμε το καθήκον μας. Να ανταποκριθούμε στις θρησκευτικές, εθιμικές και εθνικές μας υποχρεώσεις, όπως το επιτάσσει η ιστορική μας κληρονομιά, να θυμηθούμε το: «Νεκρούς θάπτειν, νεκρόν μη υβρίζειν».
*Επίτιμος Πρόεδρος της Ένωσης Συγγενών Πεσόντων του Έπους 1940 – 41
