Του π. Γεώργιου Δ. Γεωργιάδη
Σε αρκετά σημεία στην Αγία Γραφή αναφέρεται ο «διάβολος» και ο «δαίμων». Ποιες είναι όμως αυτές οι προσωποποιήσεις και τι υπαινίσσονται; Στην εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς Μπριτάννικα» (ΠLB, τ. 19 σελ. 338 & 464) τονίζεται οτι η λέξη «δαίμων» χρησιμοποιήθηκε με την σημασία των πονηρών πνευμάτων και των διαβόλων, μόνον μετά την επικράτηση του (ενός και μοναδικού) Θεού των χριστιανών. Φυσικά αυτή η επικράτηση έγινε μετά τόν 1ον αιώνα, συνεπώς όποτε προ του 100 μ.Χ. συναντούμε αυτές τίς λέξεις (διάβολος & δαίμων) ας γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούνταν με διαφορετική σημασία από αυτήν που αντιλαμβανόμαστε σήμερα.
Επειδή τα 27 βιβλία της Καινής Διαθήκης δεν εγράφησαν ελάχιστα μετά την Ανάληψη τού Κυρίου αλλά πολλές δεκαετίες μετά, γι’ αυτό συνήθως όπου απαντώνται σ’ αυτήν οι δύο όροι, έχουν την σημερινή σημασία. Ούτως, δεν θα ασχοληθούμε πολύ με την Κ.Δ.. Αξίζει όμως να σημειώσουμε οτι ο Ιησούς αποκαλεί τόν Ιούδα «διάβολο» (Ιωάννου, ΣΤ΄ 70). Όμως η «ΠLB» (τ. 20, σ. 461) πολύ σωστά επισημαίνει οτι «διάβολος» ετυμολογικά είναι ο «συκοφάντης, εχθρός, κακολόγος, η τάση για διαβολή». Στό Δανιήλ Ι΄ 13, βλέπουμε σε υποσημείωση (Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, σ. 1455) να λέει ότι «αρχάγγελοι» είναι εκείνα τα πνεύματα που μάχονται με το μέρος διαφόρων εθνών, ενώ για τους ισραηλίτες αρχάγγελός τους ήταν ο Μιχαήλ. Υπ’ αυτό το σκεπτικό ο διάβολος που αναφέρεται στην επιστολή Ιούδα (στ.9) ήταν κάποια αλλοεθνή στρατεύματα που προσπαθούσαν να υφαρπάξουν το σώμα του νεκρού Μωυσέως.
Κοιτάξτε και το εδάφιον Α΄ Τιμ. Γ΄, 11 που λέει: «γυναίκας ωσαύτως σεμνάς, μη διαβόλους, νηφαλίους, πιστάς εν πάσι» που ο Παναγιώτης Τρεμπέλας ερμηνεύει το «μη διαβόλους» με 8 λέξεις ως: «ελεύθεραι από το αμάρτημα της κακολογίας και διαβολής». Ομοίως στο Τίτον Β΄ 3, ορίζει να έχουμε «πρεσβύτιδας … μη διαβόλους», το οποίον το ερμηνεύει «να έχουμε γυναίκες … αι οποίαι δεν θα έχουν το πάθος της διαβολής και της κατακρίσεως». Πιστεύω ότι αυτές οι δύο αναφορές κλονίζουν αρκούντως τις αυθαίρετες κι απαξιωτικές ερμηνείες που δόθηκαν υπό τινών εις βάρος των γυναικών.
Αλλά και σχετικά με την άλλη λέξη «δαίμων», ας ανατρέξουμε στό Πράξεις ΙΖ΄18 που ο Τρεμπέλας το: «ξένων δαιμονίων» το ερμηνεύει «ξένων θεοτήτων». Παρομοίως στό Α΄ Κορ. Ι΄ 21 ο Παύλος λέγει «ου δύνασθε ποτήριον Κυρίου πίνειν καί ποτήριον δαιμονίων» που ερμηνεύει ως: «Δεν μπορείτε να πίνετε συγχρόνως και το ποτήριον της θείας Ευχαριστίας, και το ποτήριον των σπονδών που προσφέρονται στά είδωλα». Συνεπώς, ο τόσο ενήμερος λόγιος γνωρίζει ότι «δαιμόνια» είναι είδωλα ή θεότητες. Και «είδωλο» στην πραγματικότητα δεν ήταν απαραιτήτως «αγάλματα» αλλά κάποια ιδέα ή έννοια («ΠLB» τ.22 σ.435). Σε παλαιότερο άρθρο μου αναφέρω ότι με την λέξη «θε(σ)ός» οι αρχαίοι εννοούσαν κάποιον προϋπάρξαντα πολύ επιτυχημένο κυβερνήτη ή πνευματικόν άνθρωπο, όλοι τους θνητοί. Η Αθηνά γιά παράδειγμα (σύμφωνα με τόν ευημερισμό) πρόκειται γιά υπαρκτό πρόσωπο, κόρη τού Πάλλαντος και πριγκίπισσα στην Σαμοθράκη, η οποία έδωσε το ξόανο παλλάδιον στον Δάρδανο περί το 1870 π.Χ.
Στην Παλαιά Διαθήκη τα πράγματα είναι πιό απλά. Η λέξη «διάβολος» ναι μέν συχνά μεταφράστηκε ως Σατανάς. Πρέπει όμως να εμείνουμε σε κάποια σημεία: Στο Εσθήρ Ζ΄ 4 ερμηνεύεται ως «δυστυχία» ή ως «εχθρός των Ιουδαίων» (Η΄ 1). Ομοίως και στό 1ον Μακκαβαίων Α΄ 36.
Όμως με τον όρο «δαίμων» τα πράγματα στην Π.Δ. είναι πολύ ξεδιαλυντικά. Στο Τωβίτ (Γ΄8 & 17) μεταφράζεται ως «πνεύμα» ή «κακό πνεύμα» (ΣΤ΄7). Στόν 90ον ψαλμό («από δαιμονίου μεσημβρινού») ως «πανούκλα», ενώ την φράση «Ότι πάντες οι θεοί των εθνών δαιμόνια» τού 95ου ψαλμού, η Βιβλική Εταιρεία την μεταφράζει «Όλοι οι θεοί των λαών είναι είδωλα» (σελ. 869) και είπαμε τι σήμαινε είδωλα. Στον Ησαΐα (ΙΓ΄ 21) που λέει «δαιμόνια εκεί ορχήσονται», μεταφράζεται (σελ. 1208) ως «Μόνο θηρία τής ερημιάς θα ’χουν εκεί φωλιές». Πάλι στον Ησαΐα (ΞΕ΄ 11) που λέει μεταξύ άλλων «ετοιμάζοντες τω δαίμονι τράπεζαν», όλος ο στίχος ερμηνεύεται «Εσάς … που για τον Γαδ προετοιμάζετε τραπέζι, και για να προσφέρετε σπονδές στον Μενί γεμίζετε τα κύπελλα…». Ο Γαδ ήταν σημιτική θεότητα ανάλογη με την ελληνική Τύχη (Fortuna).
Ναι μεν, όντως υπάρχουν άγγελοι και πνεύματα τού κακού όπως λέει η Εκκλησία. Όμως ο «Δαίμων» στην πραγματικότητα πρόκειται για κάτι διαφορετικό, το οποίο αλλοιώθηκε κατά τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους. Ας θυμηθούμε τον αρχαίο Αγαθοδαίμονα. Δαίμων είναι η Δύναμη που μοιράζει κάτι, κατανέμει. Προέρχεται από το ρήμα «δαίομαι» (όχι με -ε) που σημαίνει «μοιράζω, χωρίζω». Δαίμων σε κάποιους αρχαίους συγγραφείς είναι ο «έμπειρος, ο γνώστης» και συνδέεται με την λέξη «δαήμων». Δαίμων είναι συνώνυμο τού «θεός», με την διαφορά ότι αποδίδεται σε μη καταληπτή υπέρτατη κι απρόσωπη Δύναμη (ενώ ο [αρχαίος] «θεός» είναι κάτι εύκολα αντιληπτό κι έχει πρόσωπο). Όλα αυτά είχαν οδηγήσει στην αντίληψη ότι κάθε άνθρωπος συνοδεύεται από έναν τουλάχιστον Δαίμονα ο οποίος του συμπαρίσταται και σ’ αυτόν απέδιδαν τίς όποιες ευτυχείς εκβάσεις της ζωής τού ανθρώπου. Εξ ου η λέξη «ευδαίμων». Θυμηθείτε τον Γαδ που αναφέραμε στον Ησαΐα. Παράλληλα υπήρχε και ο προσωπικός «γενέθλιος δαίμων» που μάς φυλάσσει. Ανάλογός του ήταν ο Genius των ρωμαίων. Με τον Χριστιανισμό διαμορφώθηκε μια αρνητική αντίληψη για τους δαίμονες.
Κλείνουμε κάνοντας προτροπή στα παιδιά να κάνουν αυτό που δεν κάναμε εμείς: Να εμπλουτίσουν το ελληνικό λεξιλόγιό τους. Εκατοντάδες λέξεις που μας φαίνονται ως αυτονόητες, στην πραγματικότητα έχουν άλλο νόημα και βαθύτητα. Έτσι, ας δούμε σε ελληνο-ελληνικό λεξικό («ΠLB» τ. 19 σ. 464) τι σήμαινε «δαίμων»:
1. αυτός που έχει θεϊκή υπόσταση και ιδιότητες.
2. η θεία δύναμη, το θείον.
3. η τύχη, η μοίρα τού κάθε ανθρώπου.
4. άνθρωπος που έγινε θεός μετά θάνατον.
5. «κατά δαίμονα»: κατά τύχη, συμπτωματικά.
Προσέξτε ειδικά το (4ον). Επειδή οι πρωτοχριστιανοί ως paganii που ήσαν πρότερα, γνώριζαν ότι οι θεοί δεν ήσαν πνεύματα αλλά ιστορικά πρόσωπα (αργότερα αυτό λησμονήθηκε), η αποστροφή προς τούς εγκαταλειπόμενους θεούς οδήγησε η λέξη «δαίμων» τελικά να σημαίνει «είδωλα ή θεοί-διάβολοι».
