Του Κων. Απ. Σουλιώτη, επ. λυκειάρχη
Η Θεσσαλία κατοικείται από αρχαιότατων χρόνων. Πρώτοι κάτοικοι της Θεσσαλίας ήταν οι Πελασγοί από τους οποίους η χώρα αυτή ονομαζόταν Πελασγία ή Πελασγικόν Άργος.
Με την εμφάνιση αργότερα των Ελληνικών φύλων (Αιολείς, Ίωνες, Αχαιοί, Δωριείς) ένα μέρος από τους Πελασγούς διασκορπίστηκε στον υπόλοιπο Ελ- λαδικό χώρο, ενώ οι περισσότεροι αναμείχτηκαν και απορροφήθηκαν από τα ορμητικότερα και ακμαιότερα αυτά ελληνικά φύλα.
Ο ιστορικός Ηρόδοτος ονομάζει τη Θεσσαλία Αιολίδα, γιατί, όπως λέγει, την άνω θεσσαλική πεδιάδα, τη σημερινή δηλαδή Καρδίτσα, Φαρσάλων και Δομοκού κατοικούσαν Αιολείς, οι οποίοι αργότερα μετακινήθηκαν και πέρασαν στη Λέσβο και στα απέναντι Μικρασιατικά παράλια, τα οποία ονομάστηκαν «Αιολική γη».
Πελασγικά φύλα που κατοικούσαν στη Θεσσαλία ήταν οι Περραιβοί, οι Αινιάτες, οι Αίμονες, οι Φλεγύες, οι Μινύες, οι Λαπίθες, οι Κένταυροι, οι Δόλοπες, οι Μυρμιδόνες, οι Μάγνητες, οι Αθαμάνες, οι Αχαιοί, οι Φθίοι και οι Έλληνες.
Η Θεσσαλία, από διάφορους αρχαίους συγγραφείς και μάλιστα αρχαιότερους του Ηροδότου, αναφέρεται και με τα ονόματα Αιμονία, Πυρραία, Πανδώρα και Νασσωνίς. Τα ονόματα αυτά είναι σχετικά με τις μυθολογικές και προϊστορικές διηγήσεις και παραδόσεις για τη Θεσσαλία, αφού είναι γνωστό ότι την προϊστορία της καλύπτει πλήθος μύθων και θρύλων (ο Όλυμπος ως ενδιαίτημα του δωδεκαθέου, ο Δευκαλίων και η σύζυγός του Πύρρα, η αργοναυτική εκστρατεία του Ιάσονος, η Θέτις και ο γιος της Αχιλλέας κ.ά.).
Εξήντα χρόνια μετά τον Τρωικό πόλεμο (1020 π.Χ.), όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης (Α’ 12), οι Θεσσαλοί ή Πετθαλοί ή Φετταλο, μια μεγάλη πολεμική φυλή, που κατοικούσε στη Θεσπρωτία της Ηπείρου, κατέβηκε στη Θεσσαλία και υπέταξε τη χώρα. Προ των επιδρομών των Θεσσαλών και την είσοδό τους στη Θεσσαλία πολλοί από τους παλιούς κατοίκους της εγκατέλειψαν τον τόπο τους. Όσοι, όμως, παρέμειναν υποτάχτηκαν και έγιναν δούλοι των κατακτητών, οι γνωστοί μας από την ιστορία Πενέσται ή Θετταλοοικέται (Ηροδ. Ζ’ 176). Οι Θεσσαλοί – εισβολείς υπέταξαν όλους σχεδόν όσους κατοικούσαν στην κοιλάδα μεταξύ Όθρυος, Οίτης και Μαλιακού κόλπου, καθώς και την μεσόγειο χώρα την Πίνδο και τον Όλυμπο, υποτάσσοντας και τα γειτονικά Ηπειρωτικά και Μακεδονικά φύλα.
Αρχαιοτάτη παράδοση αναφέρει ότι τον 7ο π.Χ. αιώνα ο γενάρχης της ισχυρής οικογένειας της Λάρισας Αλναδών Αλεύας ο Πυρρός (- ξανθός) έκανε επισήμως την πολιτική – διοικητική διαίρεση της Θεσσαλίας σε τμήματα, τα οποία ονομάζονταν τετραρχίες ή μοίρες. Αυτά ήταν τα εξής:
1. ΠΕΛΑΣΓΙΩΤΙΣ. Στα όριά της περιλαμβανόταν το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής που σήμερα καλύπτουν, οι νομοί Λάρισας και Μαγνησίας. Πρωτεύουσά της ήταν η Λάρισα και σπουδαιότερες πόλεις οι Φερές, η Ιωλκός, η Γυρτώνη (- Μπάκραινα), οι Αμφανές, οι Παγασές, η Σκοτούσα, η Κρανώνα, το Αρμένιο, το Φάκιο, η Ελάτεια, η Φάλαινα, η Άργισσα κ.ά.
2. ΕΣΤΙΑΙΩΤΙΣ ή ΙΣΤΙΑΙΩΤΙΣ. Είχε πρωτεύουσα την Τρίκκη (=Τρίκαλα) με σπουδαιότερες πόλεις το Αιγίνιο, την Παλιά, τους Γόμφους (= ραψίστα), τη Φήκη, την Οιχαλία, την Φαρκαδόνα (- Τσιότι), την Ολαοσσώνα (=Ελασσόνα), τους Γόνους, τους Σταγούς (=Καλαμπάκα), την Ιθώμη κ.ά.
3. ΦΘΙΩΤΙΣ. Κατείχε την νοτιοανατολική περιοχή της Θεσσαλίας. Σπουδαιότερες πόλεις της ήταν η Φάρσαλος, οι Φθιώτιδες Θήβες (=Νέα Αγχίαλος), η Πύρασσοι, η Φυλάκη, η Αλός (- Αλμυρός), ο Πτελεός, οι Θαυμακοί, οι Ξυνίες και μετά το 189 π.Χ. συμπεριελήφθη και η Λαμία.
4. ΘΕΣΣΑΛΙΩΤΙΣ. «Η βορειοανατολικώς της Φθιώτιδος περιοχή, χωριζομένη προς βορράν από της Πελασγιώτιδος διά λοφοσειράς, προς δυσμάς από της Εστιαιώτιδος διά του Πηνειού, προς ανατολάς από της Φθιώτιδος διά του άνω ρου του Ενιπέως και προς νότον από τας υπώρειας των Αγράφων. Κατά τους αρχαιοτέρους χρόνους εκαλείτο Αιολίς, επειδή κατωκείτο υπό Αιολέων με πρωτεύουσα την Άρνη, η οποία μετωνομάσθη εις Κιέριον ή Πιέριον, όταν ολόκληρη η περιοχή ωνομάσθη Θεσσαλιώτις υπό των νέων κατακτητών Θεσσαλών».
Σπουδαιότερες πόλεις αναφέρονται από τον Όμηρο και άλλους αρχαίους συγγραφείς το Τιτάνιον, το Αστέριον, το Ορμένιον, το Φύλλον, η Πρόερνα, οι Ίχνες, το Ευύδριον και η Μητρόπολις. Στη Θεσσαλιώτιδα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του γεωγράφου Στράβωνα, τα προς δυσμάς και ανατολάς σύνορά της μεταβάλλονται κατά τις διάφορες εποχές της αρχαιότητας. Έτσι η περιοχή των στενών της Πόρτας (- Πύλη Τρικάλων) και πριν υποταχθεί στην Εστιαιώτιδα, ανήκε στη Θεσσαλιώτιδα, καθώς και η περιοχή των Φαρσάλων, του Κρόκιου πεδίου μαζί με τις πόλεις της Ιτώνου και της Αλού αποσπάστηκαν από τη Φθιώτιδα και ενσωματώθηκαν στη Θεσσαλιώτιδα.
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα υπήρχε και η ονομαστή Υπέρεια Κρήνη. Σε μικρή απόσταση και πάνω από αυτή ήταν η αρχαία Ομηρική πόλη Ορμίνιο, της οποίας σώζονται ερείπια μέχρι σήμερα (μεταξύ Φαρσάλων και Παλαμά). Το Ορμίνιο έλαβε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο με αρχηγό τον Ευρύπυλο.
Το όνομα της Θεσσαλιώτιδος διατηρείται και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στον τίτλο της Ιεράς Μητροπόλεως Καρδίτσας, η οποία τιτλοφορείται: «Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφαρσάλων».
