Γράφει ο Κώστας Λιάπης
Γνωστός ο παροιμιακός πλούτος και στη χώρα μας που, σαν απόσταγμα λαϊκής σοφίας και εμπειρίας εκφράζει επιγραμματικά κοινές αλήθειες για τη ζωή, πορισμένες μέσα από μακραίωνη παρατήρηση βιωμάτων και φαινομένων της καθημέρας, σχετίζεται και με την εξάρτηση των ανθρώπων από τη φύση και ιδιαίτερα από τα καιρικά στοιχεία και φαινόμενα. Γεγονός που φυσικά ισχύει περισσότερο στις ομάδες του πληθυσμού που η ζωή τους έχει μεγαλύτερη εξάρτηση με τούτα τα φυσικά φαινόμενα, και κυρίως τα ονομαζόμενα μετεωρολογικά.
Αγρότες, ποιμένες, ψαράδες και ναυτικοί και οι περισσότεροι παλιοί κάτοικοι των χωριών του Πηλίου – πριν η μετεωρολογία εξελιχθεί σε επιστήμη κι αρχίσει να δίνει στους ανθρώπους τα πολύτιμα φώτα της σ’ επίπεδο πρόγνωσης των καιρικών φαινομένων – ήταν πάντα εξαρτημένοι τόσο οι ίδιοι όσο και τα ζωντανά τους, το υπαίθριο βιος τους κι όλη γενικότερα η προκοπή τους κι όχι σπάνια και η ίδια η ζωή τους από τούτα τα φαινόμενα και ιδιαίτερα βέβαια τα πιο δυσμενή για την όλη βιωτή τους. Με τον καιρό μάλιστα η βιωμένη λαϊκή εμπειρία γύρω απ’ αυτά κωδικοποιήθηκε στις τέσσερις εποχές αλλά και στους δώδεκα μήνες του χρόνου.
Ο πιο πλούσιος σε μετεωρολογική παροιμιακή απόδοση και σοδειά και στο Πήλιο είναι αναμφισβήτητα ο μήνας Μάρτης, που μπαίνει από σήμερα και πάλι στη ζωή μας, γεγονός ευεξήγητο αφού ο ίδιος, όντας στο μεταίχμιο χειμώνα – καλοκαιριού, ξαφνιάζει με τις ξαφνικές και αλλοπρόσαλλες καιρικές μεταβολές του – εξ’ ου και Πεντάγνωμος – όπως αυτές επισημαίνονται και από τη γνωστή στο πανελλήνιο παροιμία «Μάρτης είναι, χάδια κάν’, πότε κλαίει πότε γελάει».
Το ευμετάβλητο, όμως, του μαρτιάτικου καιρού, με τη θερμοκρασία της ίδιας μέρας να είναι στο πρώτο μισό της παγερή και στο άλλονα θυμίζει καλοκαίρι, αποτυπώνεται στο Πήλιο και με τούτη τη γνωστή παροιμία, όπως αυτή ακούγεται κάτω από την επίδραση της πηλιορείτικης ντοπιολαλιάς: «Η Μάρτ’ς ως του γιόμα του ψουφάει κι ως του βράδ’ του βρουμάει».
Μπορεί όμως να συμβεί και το αντίθετο με τα καιρικά του φαινόμενα. Λόγω απότομης πτώσης της θερμοκρασίας να «ρίξει» χιόνι τη νύχτα και το επόμενο πρωί να βγει ο ήλιος και να το λιώσει. Είναι γνωστό και στο Πήλιο το παρακάτω λαϊκό τετράστιχο, όπου οι εφήμερες και πλανερές υποσχέσεις εκείνων που σκορπίζουν ταξίματα χωρίς αντίκρισμα, παρομοιάζονται με το μαρτιάτικο χιόνι
«Τα λό’ια (λόγια) σ’ είνι ψεύτικα σαν του Μαρτιού του χιόν’, όπου του ρίχν’ απού βραδί κι του προυί του λιών’».
Το εύκολο λιώσιμο των μαρτιάτικων χιονιών, όπως και των φλεβαριάτικων – αντίθετα μ’ εκείνα του Δεκέμβρη και του Γενάρη – φυσικά δικαιολογείται, αφού το Μάρτη οι μέρες «ξανοίγουν», ο ήλιος παραμένει περισσότερες ώρες στον ελληνικό ουρανό και οι θερμοί νότιοι άνεμοι, που είναι «φονιάδες» για τα χιόνια και τους πάγους, φυσούν συχνότερα. Το παρατήρησε κι αυτό ο λαός μας κι έπλασε τη γνωστή στο Πήλιο παροιμία:
«Τ’ Αντριά (Δεκέμβρη) τα χιόνια σίδιρα, του Γιναριού λιθάρια ( ή τσιλίκια) του Φλιβαριού κι του Μαρτιού σάπια σαν κουλουκύθια».
Σάπια – ξεσάπια, ωστόσο, τα μαρτιάτικα χιόνια, επειδή συνοδεύονται από υπό το μηδέν θερμοκρασίες είναι κατά κανόνα καταστροφικά για τις τρυφερές καλλιέργειες, για τα πρώιμα ανθισμένα καρποφόρα και κυρίως τα εσπεριδοειδή και κυρίως για τα καλλιεργούμενα σε ημιορεινά εδάφη πηλιορείτικα ελαιόδεντρα, που διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο να «καούν» έστω και από μια σύντομη παγωνιά. Κάτι που δεν θα συνέβαινε με τα γεναριάτικα χιόνια. Και να πώς αποτυπώνεται παροιμιακά τούτος ο κίνδυνος: «Του χιόν’ τ’ Γιναριού κουπριά, τ’ Μαρτιού φουτχιά».
Κι είναι πολύ πιθανά το Μάρτη στο Πήλιο (και όχι μόνο) τα όψιμα χειμωνιάτικα αγριοκαίρια, ακόμα και τα τσουχτερά κρύα του. Κι είναι απόλυτα δικαιολογημένη η παροιμιακή παραίνεση: «Ξύλα φύλαγι του Μάρτ’, να μη γκάψεις τα παλούκια».
Εξ αιτίας μάλιστα της δρυμύτητας του μαρτιάτικου κρύου και της συνακόλουθης έλλειψης στα παλιά πηλιορείτικα νοικοκυριά, με τους άκαιρα εφησυχασμένους φαμελίτες, όχι μόνο τα των καυσόξυλων αλλά και των άλλων σπιτικών εφοδίων, ο Μάρτης απόκτησε και στο Πήλιο τα παρακάτω μειωτικά παροιμιακά παρατσούκλια:«Μάρτ’ς, γδάρτ’ς, παλουκουκάφτ’ς, σχιζουπλαστ’ράς, τιναχτουσακ’λάς, ουρθουχέστ’ς».
Αποκαλείται δε ο Μάρτης «γδάρτ’ς», γιατί γδέρνει τους ανθρώπους με το τσουχτερό κρύο του· «παλουκοκάφτ’ς», γιατί αναγκάζει τους ίδιους να καίνε στα τζάκια τους, μην έχοντας άλλα καυσόξυλα, ακόμα και τα παλούκια από τους φράχτες τους· «σχιζουπλαστ’ράς», γιατί φτάνει να εξαναγκάζει τους φαμελίτες να σχίζουν και να καίνε στο τζάκι μέχρι και τα «πλαστήρια», όπου φτιάχνουν τις πίτες τους· «τιναχτου- σακ’λάς», γιατί ξετινάζει κάθε υπόλειμμα από τις χειμωνιάτικες διατροφικές προμήθειες των νοικοκυραίων· και «ουρθουχέστ’ς», γιατί οι παγωνιές του υποχρέωναν παλιότερα τους Πηλιορείτες κι αυτές τις κατεπείγουσες φυσικές ανάγκες τους να τις «εκτελούν» στους υπαίθριους απόπατους βιαστικά και …όρθιοι.
Χαρακτηριστικός, όμως, είναι επίσης και ένας παροιμιόμυθος, που λέγεται στο Πήλιο και που δείχνει ότι ο Μάρτης είναι ικανός να δείξει τα παγωμένα δόντια του ως και την τελευταία του …πνοή. Κατακλείδα αυτού του παροιμιόμυθου είναι η παροιμία κι ο ίδιος μύθος, όπως πλάστηκε στην πηλιορείτικη ντοπιολαλιά, λέει ετούτα:
«Μια γριά κατάφιρι μι χίλια βάσανα να φ’λάξ’ γιρά τα κατσίκια τ’ς ούλου του Μάρτ’, απ’ τουν είχι απού φόβου για τ’ς παγουνιές τ’. Ν’ τιλιφταία μέρα τ’ Μαρτιού, ξιθάρριψι κι φάναξι για να κουρουϊδέψ’ του Μάρτ’: «Πριτς, Μαρτάκη μ’, τα ξιχ’μώνιασα τα κατσ’κάκια μ’». Τι ήταν να του πει αυτό! Η Μάρτ’ς ουργισμένους κατέβασι του ίδιου βράδ’ ένα τέτοιου τσιαούρ’ (παγωνιά), απ’ ψόφ’σι ούλα τα κατσίκια τ’ς γριάς κι τ’ν ίδια τη γριά ν’ ανάγκασι να μπει στου καζάν’ για να ζισταθεί».
Από την κατακλείδα αυτού του παροιμιόμυθου βγήκε και η παροιμία: «Η Μάρτ’ς έβανι τ’ γριά στου καζάν’».
Ούτε τα χιόνια, λοιπόν, ούτε οι παγωνιές του Μάρτη ήταν και είναι ευνοϊκά καιρικά φαινόμενα για τους αγρότες και τους κτηνοτρόφους ιδιαίτερα των πηλιορείτικων χωριών.
Αλλά κι αυτός ο καυτερός ήλιος ήταν ανεπιθύμητος γιατί ασχήμιζε μαυρίζοντας όσους ήταν εκτεθειμένοι στις ακτίνες του και ιδιαίτερα βέβαια τα κορίτσια της παντρειάς. Κι είναι κι εδώ χαρακτηριστική η παροιμιακή παραίνεση στους γονιούς μιας τέτοιας κόρης: «Οπ’ έχει κόρη ακριβή, του Μάρτ’ η ήλιους μη την δει».
Μόνο καλοδεχούμενο μαρτιάτικο καιρικό φαινόμενο και στο Πήλιο ήταν οι βροχές, που όπως και του προηγούμενου μήνα Φλεβάρη αλλά και του κατοπινού Απρίλη, ήταν και είναι πάντα ευεργετικές για τη γεωργία. Και να σαν κατακλείδα τούτης της αναφοράς μου η σχετική και γνωστή και στο πανελλήνιο, παροιμία:
Αν ρίξ’ η Μάρτης δυο νιράκι η Απρίλης άλλου ένα, απ’ έχ’ πουλλά σπαρμένα».
