Γράφει ο Ανδρέας Φ. Βασιλείου, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος, Ειδικός Παιδαγωγός, Πολιτικός Επιστήμονας
Οταν στην ικανοποίηση των αναγκών παρουσιαστούν εμπόδια, το άτομο αισθάνεται δυσαρέσκεια και προσπαθεί να τα παραμερίσει. Εφόσον το εμπόδιο ή τα εμπόδια του είναι ή του φαίνονται ανυπέρβλητα, ενώ ταυτόχρονα η ικανοποίηση της ανάγκης του είναι ιδιαίτερα σημαντική, το άτομο ζει μια κατάσταση η οποία αναφέρεται και σαν «ψυχικός πόνος». Το άτομο αισθάνεται ότι απειλείται η ακεραιότητά του, ότι ματαιώνονται οι σκοποί. Εχουμε τότε, το φαινόμενου που λέγεται ματαίωση (FRUSTRATION). Ετσι, η ματαίωση είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται το άτομο όταν κάποιο εμπόδιο απειλεί την ικανοποίηση μιας ανάγκης ή επιθυμίας και γενικά στην πραγματικότητα ενός σκοπού.
Τα εμπόδια δεν προέρχονται πάντοτε απέξω. Είναι και τα εσωτερικά εμπόδια. Τα εμπόδια που βάζει ο εαυτός του ατόμου. Η δειλία π.χ. που έχει ένας μαθητής στην τάξη παρά την ανάγκη αναγνώρισης από τους συμμαθητές του, είναι ένα εσωτερικό εμπόδιο. Ενα εμπόδιο που μπορεί να υπερκινηθεί με την κατάλληλη ενθάρρυνση από κάποιο πρόσωπο που ασκεί αγαθή επιρροή στο μαθητή.
Τα κοινωνικά εμπόδια αποτελούν επίσης σοβαρή τροχοπέδη αν δεν μετριασθούν και δεν δοθεί η ελπίδα έστω, ότι τουλάχιστον στο μέλλον δεν θα υπάρξουν. Ακόμα και εκείνο το γνωστό «άμα θα μεγαλώσεις» είναι μια καλύτερη αντιμετώπιση μιας κατάστασης από τον αποκλεισμό της πιθανότητας να υπερπηδηθεί το εμπόδιο.
Συναίσθημα αποτυχίας
Η συναίσθηση αποτυχίας προέρχεται κυρίως από την έλλειψη αυτοπεποίθησης από την πίστη – έστω και αν είναι αντικειμενικά λαθεμένη – ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση. Το άτομο νιώθει ότι βρίσκεται σε ματαίωση όταν κάποιο εμπόδιο απειλεί: α) την πραγματοποίηση ενός σκοπού, β) την ικανοποίηση μιας ανάγκης ή επιθυμίας.
Ματαίωση μπορεί να υπάρξει ακόμα, όχι μόνο από την παρουσίαση εμποδίου στην πραγματοποίηση κάποιου σκοπού αλλά και από την έλλειψη σκοπού. Ενα παιδί πηγαίνει σ’ ένα βιβλιοπωλείο να αγοράσει ένα βιβλίο για το οποίο, από καιρό μάζευε τα χρήματα. Ματαίωση θα υπάρξει είτε όταν φτάνοντας στο βιβλιοπωλείο ανακαλύψει ότι έχει χάσει τα χρήματα (εμπόδιο στην πραγματοποίηση του σκοπού του), είτε όταν δει ότι το βιβλίο έχει πια εξαντληθεί (έλλειψη σκοπού). Ή ένα παιδί ενώ θέλει να πάει στο σπίτι ενός φίλου του, οι γονείς του δεν του επιτρέπουν ή οι γονείς του του το επιτρέπουν αλλά δεν υπάρχει φίλος (έλλειψη ματαίωσης υπάρχει όταν δεν υπάρχει σκοπός).
Ακόμα, η ματαίωση είναι διαφορετική όχι μόνο από άτομο σε άτομο αλλά και αυτή καθεαυτή είναι διαφορετικού είδους. Ενα άτομο λ.χ. δεν έχει να πληρώσει το εισιτήριο του πλοίου κι έτσι, βρίσκεται σε ματαίωση. Άλλος δεν ταξιδεύει γιατί υπάρχει μόνο τρίτη θέση διαθέσιμη, άλλος γιατί έχει θαλασσοταραχή. Τέλος, ένας άλλος, ενώ δεν φοβάται τη θαλασσοταραχή, έχει το αντίτιμο, δέχεται να ταξιδέψει στην τρίτη θέση, αντιμετωπίζει ματαίωση, επειδή δεν υπάρχει πλοίο.
Εξωτερική ματαίωση
Είναι ένα είδος ματαίωσης σ’ όλες εκείνες τις ματαιώσεις που προκαλούνται από εξωτερικούς, λιγότερο ή περισσότερο αστάθμητους, παράγοντες (πόλεμοι, αλλαγή δρομολογίων, ατυχήματα, θάνατοι, πλημμύρες, παγωνιές, κλπ). Χαρακτηρίζεται σαν εξωτερική καθόσον τα εμπόδια προέρχονται από έξω και όχι μέσα από το άτομο.
Διακρίνεται σε εξωτερική αστάθμητη και σε εξωτερική σταθμιζόμενη ματαίωση. Η πρώτη λέγεται και φυσιοκρατική και η δεύτερη κοινωνική. Το άτομο αισθάνεται τη ματαίωση όταν τα εμπόδια, τα οποία προβάλλονται από την κοινωνία, του προκαλούν αναστολή των επιθυμιών ή σκοπών του. Ή ακόμα την πραγματοποίηση των σκοπών του. Ή ακόμα, την πραγματοποίηση των σκοπών του με αποτέλεσμα την τιμωρία. Οπότε, η ματαίωση είναι επακόλουθο της πράξης. Ένας θέλει να κλέψει, το οποίο έχει ανάγκη ή επιθυμεί. Αντιμετωπίζει την απαγόρευση της κοινωνίας σαν εμπόδιο αλλά ενώ την παραβλέπει και την παραμερίζει και πραγματοποιεί το σκοπό του, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Οπότε, επακολουθεί η ματαίωση.
Η μη συμμόρφωση λοιπόν, προς τις κοινωνικές απαιτήσεις συνεπάγεται ματαίωση. Αλλά και η συμμόρφωση προς αυτές είναι πάλι δυνατό να περιέχει ματαίωση. Μια κοπέλα συμμορφούμενη προς τις απαιτήσεις της κοινωνικής της τάξης, αποφεύγει να παντρευτεί άτομο που δεν ανήκει στην τάξη της. Η συμμόρφωση αυτή μπορεί να καθυστερήσει τη σύναψη γάμου, οπότε και θα υπάρξει ματαίωση μικρής ή μεγάλης διάρκειας. Κι αν τύχει να μη παντρευτεί καθόλου, η συμμόρφωση προς τις κοινωνικές απαιτήσεις, θα έχει δημιουργήσει μια μόνιμη κατάσταση.
Η ματαίωση προκαλεί ανασφάλεια, έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό μας και πιθανή ψυχική αποδιοργάνωση. Στις πιο σοβαρές της μορφές (π.χ. θάνατος αγαπημένου προσώπου) αποδραστηριοποιεί το άτομο, που αφαιρείς τους σκοπούς και του δημιουργεί ψευδαισθήσεις.
Εσωτερική ματαίωση
Η εσωτερική ματαίωση αναφέρεται σε οποιοδήποτε εμπόδιο ή έλλειψη σκοπού που προέρχεται από το ίδιο το άτομο. Σωματικά ελαττώματα, έλλειψη ικανοτήτων, ασθένεια, υποτίμηση του εαυτού μας – έστω και αν είναι αδικαιολόγητη – δημιουργούν ματαιώσεις. Οι καταστάσεις δηλαδή, οι οποίες εκπηγάζουν από το ίδιο το άτομο, του ματαιώνουν την ικανοποίηση των αναγκών του ή του αφαιρούν τους σκοπούς του.
Συγκρούσεις
Το άτομο, όπως είδαμε, αντιμετωπίζει ματαίωση όταν απειλείται η μη ικανοποίηση της ανάγκης ή ενός σκοπού του. Οταν όμως, υπάρχουν δύο ή περισσότερες από μια ανάγκες ή σκοποί και το άτομο είναι υποχρεωμένο να επιλέξει έναν από αυτούς, βρίσκεται σε σύγκρουση. Η σύγκρουση αυτή παρουσιάζεται όταν η επιλογή μιας ανάγκης ή ενός σκοπού είναι ίσης αξίας και σημασίας για το άτομο.
Οι συγκρούσεις, ανάλογα με τη σοβαρότητά τους, διακρίνονται σε τρία είδη:
1. Προσέγγιση – προσέγγιση
Το άτομο έχει να επιλέξει ανάμεσα σε δυο ανάγκες, κατευθύνσεις και πράγματα. Ανάμεσα σε δυο φαγητά που του αρέσουν, πρέπει μεταξύ δυο κατευθύνσεων, σπουδών που και οι δυο το ενδιαφέρουν, πρέπει να επιλέξει τη μια, ανάμεσα σε δυο βιβλία να διαλέξει το ένα, κλπ. Το γεγονός είναι ότι υπάρχει η τάση να προσεγγίσει και το ένα και το άλλο, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να επιλέξει το ένα από τα δυο.
Η σύγκρουση αυτή συνήθως δεν είναι τόσο δύσκολη, μια και το άτομο αργά ή γρήγορα, αποφασίζει υπέρ της μιας ή της άλλης κατεύθυνσης και η σύγκρουση λύνεται.
2. Αποφυγή – αποφυγή
Το άτομο βρίσκεται μεταξύ δυο δυσάρεστων καταστάσεων: «Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα», όπως λέμε. Να σπουδάσει κανείς κάτι που δεν θέλει ή να μη σπουδάσει (πράγμα το οποίο επίσης δεν θέλει). Να μείνει άνεργος ή να εργαστεί σε δουλειά που δεν του αρέσει. Να κάνει εγχείρηση που τη φοβάται ή να μην κάνει και να φοβάται τι θα του συμβεί. Πολλές οι περιπτώσεις στις οποίες το άτομο βρίσκεται παγιδευμένο ανάμεσά τους. Όποια από τις δυο και να διαλέξει, θα είναι επιζήμια, αντίθετα, από το πρώτο είδος, που και στις δυο περιπτώσεις, υπάρχει όφελος.
Η λύση στη σύγκρουση ουσιαστικά επέρχεται όταν το άτομο εγκαταλείψει το πεδίο της εκλογής. Οταν όμως αυτό είναι δύσκολο ή αδύνατο, πρέπει να επιλέξει ένα από τα δυο. Και όπως είναι γνωστό, η διάρκεια, στην φθοροποιό ένταση. Και όπως είναι γνωστό, η διάρκεια στην ένταση είναι που φθείρει το άτομο, κάτι ανάλογο με το σύρμα που άσχετο το πόσο χονδρό είναι όταν το λυγίσεις, πολλές φορές, σπάζει. Ενα παιδί που δεν θέλει να πάει σχολείο, εξαιτίας της αυστηρότητας του δασκάλου και ταυτόχρονα φοβάται να μείνει σπίτι εξαιτίας της τιμωρίας που θα έχει να αντιμετωπίσει από τον αυστηρό του πατέρα, βρίσκεται μεταξύ δυο αρνητικών καταστάσεων. Αν ζει σε μια τέτοια ένταση καθημερινά και για ένα μεγάλο διάστημα, «σπάζει».
Το πιθανότερο είναι μπρος σε μια τέτοια κατάσταση, το παιδί να πάψει να πηγαίνει στο σχολείο και να κρύβεται κάπου μέχρι τη λήξη των μαθημάτων, οπότε συνηθίζει στην απάτη και ταυτόχρονα αισθάνεται ενοχή. Ή ακόμα, μπορεί να εγκαταλείψει το πεδίο σύγκρουσης. Οι εξαφανίσεις των μαθητών είναι κάτι το συνηθισμένο! Όταν βρίσκεται μεταξύ της αντιμετώπισης μιας αποτυχίας και της επιστροφής στο αυστηρό περιβάλλον, προτιμά τη φυγή με όλες τις δυνατότητες που του παρέχει η περίσταση. Πολλές φορές δεν είναι λίγες οι ταλαιπωρίες, ακόμα και οι κίνδυνοι. Εκείνο που το οδηγεί στη φυγή είναι η αποφυγή μεταξύ σφύρας και άκμονος περιβάλλοντος και η ελπίδα ότι θα βρει κάτι λιγότερο απαιτητικό. Ή τέλος, αν δεν μπορέσει το παιδί με αυτό ή με τον άλλον τρόπο να ξεφύγει και να δραπετεύσει από τη δυσάρεστη πραγματικότητα, θα υποταχθεί στη μοίρα του. Η προσέλευση στο σχολείο θα είναι κανονική αλλά αλλοίμονο χωρίς εποικοδομητικό αποτέλεσμα, μια και κατά τη βάση, η διάθεση για αποφυγή του σχολείου δεν θα το εγκαταλείψει. Η σύγκρουση θα έχει λυθεί χωρίς ωστόσο η λύση να είναι η σωστή. Εάν φυσικά, ο αυστηρός δάσκαλος έφευγε και στη θέση του πήγαινε κάποιος άλλος που θα κέρδιζε τη συμπάθεια του παιδιού ή αν ο ίδιος ο δάσκαλος αντιλαμβανόταν τον άσχημο αντίκτυπο της στάσης του και άλλαζε τακτική τότε η σύγκρουση θα είχε την ιδανική λύση.
3. Προσέγγιση – αποφυγή
Αποφυγή – προσέγγιση
Σ’ αυτή την τρίτη περίπτωση, κάθε κατεύθυνση περικλείει θετικά αλλά και αρνητικά στοιχεία. Ένας γάμος με πολλά χρήματα και πολύ λίγο συναίσθημα, μια εργασία με πολύ ικανοποιητικό μισθό αλλά χωρίς εσωτερική ικανοποίηση. Η πικρία της μετανάστευσης από τη μια, η προοπτική οικονομικής εξασφάλισης από την άλλη.
Μεταξύ των επικρατέστερων συγκρούσεων που αντιμετωπίζουν τα άτομα στη σύγχρονη καθημερινή ζωή είναι: Η αποφυγή της πραγματικότητας από τη μια και η αντιμετώπισή της από την άλλη. Η αποφυγή περικλείει θετικά αλλά και αρνητικά στοιχεία. Το ίδιο και η αντιμετώπισή της.
Η πραγματικότητα μια και βιώνεται υποκειμενικά, είναι συνήθως διαφορετική από άτομο σε άτομο. Έτσι, άλλοι παντρεύονται μεγαλύτερα άτομα για να αισθάνονται γονεϊκή προστασία, άλλοι προτιμούν την αποφυγή κάθε εξάρτησης. Αλλοι προτιμούν εγκράτεια με όφελος την κοινωνική επιδοκιμασία, παρά τη σεξουαλική ικανοποίηση. Άλλοι διατηρούν ακεραιότητα σε μια περίσταση με υλική ή άλλη ζημιά και αποφεύγουν την ανάδειξη και τον πλουτισμό με αθέμιτα μέσα.
Ανάλογα με την ερμηνεία της πραγματικότητας, η οποία εξαρτάται από την ποιότητα της προσωπικότητας και του χαρακτήρα, το άτομο προς σε ένα εμπόδιο αποφασίζει και πράττει κατά κανόνα ασυνείδητα.
