Γράφει ο Ανδρέας Φ. Βασιλείου, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος, Ειδικός Παιδαγωγός, Πολιτικός Επιστήμονας
Μια και σήμερα είναι κοινή αντίληψη πια ότι ο ψυχικός κόσμος του ατόμου λειτουργεί συνολικά και όχι τεμαχισμένα δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί καθαρά νοητική μάθηση δεν υπάρχει. Ακόμα και σε μια τέτοια μάθηση συμμετέχει τόσο η βούληση όσο και το συναίσθημα. Αν γίνεται κάποια διάκριση είναι απλώς και μόνο γιατί στη μια κυριαρχεί ο νοητικός παράγοντας και στην άλλη η βούληση και το συναίσθημα. Έτσι, όταν χαρακτηρίζουμε μια μάθηση συναισθηματοβουλητική, εννοούμε απλώς ότι στη μάθηση αυτή κυριαρχεί μια παρόρμηση προς κάτι ή μια απώθηση από κάτι. Η παρόρμηση αυτή που είτε πρόκειται για τάση, ορμή, διάθεση, όρεξη, χαρακτηρίζεται σαν κίνητρο. Το κίνητρο ρυθμίζεται από το συναίσθημα. Το άτομο κρίνει, διακρίνει, αξιολογεί, κατακρίνει, αποστρέφεται με βάση κάποιο προσωπικό κριτήριο. Αυτό το κριτήριο άλλωστε, είναι εκείνο που βοηθά στην καλή μάθηση. Και αν ακόμα δεν έχουν περιοριστεί έμφυτες προδιαθέσεις του ανθρώπου και αν τα ένστικτά του είναι παρόντα, το γεγονός δεν έχει και τόση πρακτική σημασία, γιατί ο άνθρωπος ουσιαστικά ζει με βάση τη συνήθεια, με βάση περισσότερο το τι έχει μάθει από τον καιρό που γεννήθηκε παρά με βάση τα ένστικτα.
Το κριτήριο είναι τελικά, μια στάση ζωής. Σε κάθε βήμα το άτομο είναι αναγκασμένο να κάνει αξιολογήσεις. Η κάθε του αξιολόγηση φυσικά, είναι ανάλογη με την πνευματική και συναισθηματική του εξέλιξη. Η τελειότερη της μορφή παρουσιάζεται όταν παράλληλα με τη χρησιμότητα αποβλέπει και στην αισθητική τελειότητα. Είναι περισσότερο ανιδιοτελής παρά χρησιμοθηρική. Αποβλέπει σε ένα εξιδανικευμένο σκοπό, το ιδεώδες. Τα ιδεώδη είναι τα ορόσημα που καθορίζουν τη σωστή πορεία της συναισθηματικοβουλητικής μάθησης όσο και αν για πολλά άτομα περνούν απαρατήρητα μια και τα άτομα αυτά δεν φτάνουν στο επίπεδο της αισθητικής καλλιέργειας, οπότε η ικανοποίηση των αισθητικών αναγκών δεν τους είναι σκοπός.
Εκείνο που ρυθμίζει από τα πρώτα χρόνια, τη συναισθηματική τάση του παιδιού προς μια γνώση ή τρόπο συμπεριφοράς όπως είδαμε, είναι η αίσθηση της επιτυχίας. Γι’ αυτό και μιλήσαμε εκτεταμένα για το θέμα των κινήτρων, είτε σε σχέση με τη μάθηση είτε με τη συμπεριφορά.
Ο έπαινος
Ο έπαινος είναι ένας από τους βασικότερους και πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να κερδίσει κανείς τη συναισθηματικοβουλητική συμμετοχή του ατόμου. Ωστόσο, ούτε όλα τα άτομα αντιδρούν σ’ αυτόν κατά τον ίδιο τρόπο, ούτε μπορεί να αποτελεί το άλφα και το ωμέγα της παρότρυνσης.
Ο έπαινος είναι αποτελεσματικός ανάλογα με α) το ενδιαφέρον, β) το βαθμό εξοικείωσης και γ) το ποσοστό σημασίας που έχει το ορισμένο θέμα για το ορισμένο άτομο. Όταν ξέρουμε τι ενδιαφέρει σ’ ένα μαθητή και πόσο τον ενδιαφέρει, θα μπορέσουμε να ρυθμίσουμε τη στάση μας. Αν δεν τον ενδιαφέρει ένα θέμα δεν έχει καμιά επίδραση ο έπαινος. Ούτε καν κρίνεται απαραίτητος. Εκείνο που επιδρά ευνοϊκά στη συναισθηματική του διάθεση είναι η αίσθηση της επιτυχίας, έστω και αν είναι έμμεση. Ακόμα και η δοκιμασία, σε μια τέτοια περίπτωση, τον δυναμώνει παρά τον αποτρέπει συναισθηματικά από τον σκοπό του.
Ο έπαινος μας φέρνει στο προσκήνιο το μεγάλο πολυσυζητημένο θέμα της αμοιβής. Η μάθηση από σκοπός που όσο το παιδί ωριμάζει ψυχοπνευματικά του παρέχει τη δυνατότητα για μια ανεπανάληπτη εσωτερική ικανοποίηση, γίνεται ένα πέρασμα για να φτάσει σε παιδί σε μια εξωτερική αμοιβή που το ξεκόβει από την πηγαία και γνήσια ευχαρίστηση.
Αντί οι γονείς να ρωτάνε το παιδί πώς τα πέρασε στο σχολείο, αν ένιωσε ευχάριστα, αν του άρεσε κάτι απ’ αυτά που άκουσε, το προϋπαντούν με τις στερεότυπες φράσεις: “Τι βαθμό πήρες; σε σήκωσε καθόλου; ήξερες ή δεν ήξερες μάθημα;” Και μια και οι δάσκαλοι έχουν να κάνουν με ανυποψίαστους ή και νευρωτικούς γονείς με βαθμοθηρικά άγχη ή που έχουν απαιτήσεις γιατί πληρώνουν (αν και τα περισσότερα από τα καλά ιδιωτικά σχολεία, απ’ ό, τι ξέρουμε, έχουν παραγκωνίσει τη σημασία των βαθμών) και μια και το θέμα της εσωτερικής αμοιβής, της αυτοϊκανοποίησης και για τα ίδια τα παιδιά προϋποθέτει ειδική καλλιέργεια, το σύστημα ποδηλάτου εξακολουθεί να έχει πέραση.
Οπως και να είναι, η εσωτερική αμοιβή σαν κίνητρο έχει τη θέση της. Αλλο όμως, πράγμα να δουλεύεις σε κάτι – έστω κι αν το μισείς – μόνο γιατί πληρώνεσαι και άλλο να δουλεύεις σε κάτι που το αγαπάς και ας μην πληρώνεσαι (εννοούμε και πάλι με χρήματα). Αλίμονο στα παιδιά που έχουν τύχει να έχουν δασκάλους που έχουν τάξει το υλικό όφελος (το οπωσδήποτε απαραίτητο) και όχι τη δουλειά τους, σκοπό. Το ίδιο αλίμονο και στα παιδιά εκείνα που οι γονείς τους βλέπουν τη μάθηση μέσο και τη βαθμολογία σκοπό.
Ακόμα, θα πρέπει να τονιστεί ότι η πολύ συχνή αμοιβή δεν είναι αποτελεσματική. Δημιουργεί άμβλυνση του ενδιαφέροντος γι’ αυτή. Η αμοιβή παρουσιάζεται τυχαία και τα διαστήματα, όπως μας έδειξαν τα σχετικά πειράματα του Σκίννερ, είναι εκείνη που ενισχύει καλύτερα τα κίνητρα για μάθηση.
Η εξωτερική αμοιβή (έπαινοι, βαθμοί, δώρα, κλπ.) πρέπει να θεωρείται προϋπόθεση περισσότερο στο ξεκίνημα και όχι πάντοτε. Με τον καιρό, οι μαθητές αποκτούν διάθεση να μαθαίνουν και χωρίς αμοιβή, η ανιδιοτελής, η πολύ λίγο χρησιμοθηρική. Είναι αυτή καθεαυτή η ευχαρίστηση που αισθάνονται τα παιδιά ότι μαθαίνουν κι έτσι, συνεχίζουν να θέλουν να μαθαίνουν. Η ευχαρίστηση γίνεται τώρα ερέθισμα για περισσότερη μάθηση. Η ίδια γνώση γίνεται κίνητρο για μάθηση.
Φυσικά, η εσωτερική αμοιβή από μόνη της δεν αρκεί. Σ’ ό, τι κάνει κανείς θέλει να έχει και την επιδοκιμασία των άλλων. Αλλο όμως, πράγμα να ξεκινάς απ’ αυτό που εσύ θέλεις και άλλο να εξαρτάται απ’ αυτό που θέλουν οι άλλοι. Ύστερα, τόσο ο έπαινος όσο και η μορφή εξαρτώνται από το ποιό είναι το πρόσωπο, από το οποίο προέρχονται. Ενα πρόσωπο που δεν είναι σε θέση να ξέρει κάτι και σε παινέσει ή σε ψέξει ανάλογα, πολύ λίγη σημασία μπορεί να έχει η γνώμη του. Είναι αυτό που λέμε ότι είναι άτομο χωρίς βαρύνουσα γνώμη. Αλλο να παινέσει τον μαθητή ένας δάσκαλος προς τον οποίο ο μαθητής τρέφει εκτίμηση και άλλο ένας για τον οποίο δεν τρέφει εκτίμηση κι άλλο ένας για τον οποίο δεν τρέφει καμιά εκτίμηση. Εκείνο που έχει διαπιστωθεί ακόμα είναι ότι ο έπαινος φάνηκε να είναι πιο αποτελεσματικός για παιδιά με μέση κατώτερη διανοητική ικανότητα. Τα παιδιά με ανώτερη πνευματική ικανότητα εξαρτώνται πολύ λίγο από τον έπαινο για να μάθουν κάτι. Σ’ αυτά μεγαλύτερο ρόλο παίζει η αποφυγή του ψόγου παρά η εξασφάλιση του επαίνου. Αν και δεν έχει εξακριβωθεί απόλυτα, τα κορίτσια παρουσιάζουν μια μεγαλύτερη τάση προς εξασφάλισης του επαίνου. Δεν είναι ωστόσο απόλυτη τάση προς εξασφάλιση του επαίνου. Δεν είναι ωστόσο, απόλυτο. Εκείνο που είναι περισσότερο εξακριβωμένο είναι ότι ανεξάρτητα από φύλο και ηλικία ο έπαινος είναι περισσότερο αποτελεσματικός από τον ψόγο.
Μια και η γνώση της προόδου είναι σημαντικό στοιχείο παρόρμησης για κάθε άτομο, μεγαλύτερη σημασία από τον έπαινο έχει η πληροφορία αυτής καθεαυτής της προόδου του μαθητή. Το να ξέρει και να συναισθάνεται ο μαθητής ότι προοδεύει, του δημιουργεί το συναίσθημα της δημιουργικότητας που, κατά τον Φρομ, είναι εφάμιλλο σε σημασία με την αγάπη. Είναι κάτι περισσότερο από εφάμιλλο. Είναι συνώνυμο με την αγάπη και ό, τι συνυπάρχει με αυτό το συναίσθημα, το προσέχει, το μαθαίνει, το αγαπά. Είναι η αγάπη για τη χαρά της δημιουργικότητας η αγάπη που πηγάζει από τη χαρά της δημιουργικότητας.
Συναγωνισμός
Από μια ανάλογη θέση θα μπορούσε να δει κανείς και το επίμαχο θέμα του συναγωνισμού.
Ο συναγωνισμός είναι μια φυσική ορμή που δεν πρέπει να μείνει ανεκμετάλλευτη σε σχέση και με τη μάθηση. Στο σύγχρονο σχολείο ο συναγωνισμός με την παραδοσιακή του μορφή είναι ανεπιθύμητος. Μπορεί να είναι αποτελεσματικός από την άποψη των γνώσεων αλλά οπωσδήποτε είναι επιζήμιος από την άποψη της κοινωνικής προσαρμογής. Οταν ένας μαθητής προσπαθεί να ξεπεράσει τον άλλο, όταν οι γονείς δεν αφήνουν σε ησυχία τον εαυτό τους αλλά και το παιδί σε σχέση με το μήπως και το ξεπεράσουν οι άλλοι, όταν ο δάσκαλος απροκάλυπτα μιλά για τον καλύτερο στην τάξη, όταν στις φανφαρόνικες απονομές βραβείων, παίρνουν μόνο οι πιο καλοί σε επίδοση έστω και αν είναι οι περισσότερο αντικοινωνικοί μαθητές, τότε η ζημιά είναι μεγαλύτερη από το κέρδος. Ετσι, ο συναγωνισμός ανάμεσα στους μαθητές δεν θα πρέπει να ενθαρρύνεται. Μόνο ανάμεσα σε ομάδες και αυτό περισσότερο στο παιχνίδι και υπό συνεχή παρακολούθηση ώστε να μην ξεφύγει από τα επιτρεπτά όρια και χαλάσει το πνεύμα της καλής συναναστροφής. Ιδιαίτερα πρέπει να το προσέξουν οι δάσκαλοι εκείνοι που, καθώς είναι οπαδοί μιας άλφα ομάδας, συμμαχούν με την παράταξη των μαθητών που συμφωνεί μαζί τους και φτάνουν στα όρια της λεγόμενης καζούρας χάρη του αστεϊσμού, σε βάρος της υπόλοιπης ομάδας των αντιφρονούντων. Ο συναγωνισμός μεταξύ των ομάδων δεν μπορεί να είναι ανεξέλεγκτα παραδεκτός.
Ο πιο σπουδαίος τρόπος συναγωνισμού σήμερα είναι αυτός που γίνεται από το άτομο με το ίδιο του το άτομο δηλαδή τον εαυτό του. Αυτό το είδος του συναγωνισμού αποβλέπει στην πληρέστερη τελειοποίηση. Ο σημερινός εαυτός εναντίον του χτεσινού εαυτού ώστε ο αυριανός εαυτός να είναι καλύτερος από τον σημερινό. Το σήμερα ενάντια στο χτες με την προοπτική του αύριο, σε σχέση πάντα με τον ίδιο μας τον εαυτό, μας φέρνει και πάλι στην τόσο εποικοδομητική συναίσθηση της δημιουργικότητας που αποτελεί ταυτόχρονα μια σύνδεση με τους άλλους. Ενώ να βλέπει ο δάσκαλος κατά πόσο ο ένας μαθητής είναι καλύτερος από τους άλλους, είναι ορθότερο να βλέπει κατά πόσο ο μαθητής αυτός είναι καλύτερος από τον χτεσινό του εαυτό.
Φυσικά, σε σχέση με τη συναίσθηση της δημιουργικότητας, εξυπακούεται ότι το προς μάθηση υλικό δεν θα είναι έξω από τη φύση και τις δυνατότητες του παιδιού. Βασικά, θα πρέπει να είναι υλικό που μπορεί να το κατανοεί έστω και αν δεν τον ενδιαφέρει. Αλλωστε, δεν ενδιαφερόμαστε για κάτι που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε, έστω και αν δεν ενδιαφερόμαστε για όλα εκείνα που μπορούμε να κατανοήσουμε. Οι προτιμήσεις, κατά κανόνα, ξεκινούν σε συνδυασμό με την εξωτερική αμοιβή αλλά καμιά αμοιβή δεν μπορεί να στρέψει την προσοχή και να δημιουργήσει ενδιαφέρον όταν το αντικείμενο της μάθησης βρίσκεται πέρα από τις δυνατότητες του υποκειμένου. Αυτό είναι μια κοινότυπη αλήθεια που ωστόσο, καλό είναι να την ξανασκέφτεται κανείς σε κάθε περίπτωση που έχει να κάνει με την πρόοδο του μαθητή.
