Του ΓΡΗΓΟΡΗ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗ, μέλους της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών
Μία από τις γνωστότερες και πλέον προσφιλείς πανηγύρεις της Παναγίας στην περιοχή της Μαγνησίας αποτελεί ο εορτασμός για την εύρεση της εικόνας της στη νησίδα Παλαιό Τρίκερι στις 9 – 10 Σεπτεμβρίου. Κάθε χρόνο προσέρχονται στη χάρη της πλήθη προσκυνητών όχι μόνο από το Τρίκερι, αλλά και από τον Βόλο και κάθε γωνιά του Παγασητικού, όπως επίσης από τη Β. Εύβοια και αλλού. Στη νησιωτική τούτη σύναξη εντυπωσιάζει ο κατάπλους κάθε λογής σκαφών στο λιμανάκι του Αη Γιάννη, που αποδεικνύει βέβαια την ευρεία αποδοχή και προτίμηση του συγκεκριμένου εορτασμού. Αλλωστε η Παναγία, η στοργική μάνα όλων, παρηγοριά και καταφυγή κάθε χειμαζόμενου, θεωρείται η πλέον σεβαστή και προσφιλής μορφή στη χριστιανική πίστη, κάτι που βεβαιώνεται από τις αμέτρητες προσωνυμίες και τις αντίστοιχες εκδηλώσεις λατρείας στο πρόσωπό της, τις περισσότερες ίσως στον νησιωτικό χώρο, όπως ετούτη της Παναγίας της Τρικεριώτισας.
***
Η εικόνα της Βρεφοκρατούσης Θεοτόκου, έργο πιθανόν του Ευαγγελιστή Λουκά, βρέθηκε στη ρίζα αγριελιάς σε χώρο, όπου προϋπήρχε ναός της βυζαντινής περιόδου. Είχε προηγηθεί ενύπνιο όραμα του μοναχού Δαμιανού Κοσλή, που μόναζε στον ναΐσκο του Προδρόμου, στο λιμανάκι του νησιού. Ακολούθησαν πολυήμερες, επίπονες ανασκαφές από πολυμελή ομάδα Τρικεριωτών, χωρίς αποτέλεσμα, για να επικρατήσει η απογοήτευση και να επέλθει η εγκατάλειψη της προσπάθειας. Χάρη στην επιμονή του μοναχού οι εργασίες συνεχίστηκαν και τελικά βρέθηκε η εικόνα στις 10 Σεπτεμβρίου 1825. Ακολούθως χτίστηκε ο ναός, που ολοκληρώθηκε στα 1843 και το υπόλοιπο μοναστηριακό συγκρότημα από τα 1849 έως τα 1875 (1).
Ο κατ’ έτος εορτασμός για την εύρεση της εικόνας της Παναγίας φαίνεται πως τελούνταν στο νησί από τα πρώτα χρόνια μετά το θαυματουργό γεγονός, παρά τα όποια κωλύματα των Οθωμανών. Σε ολόκληρο τον 19ο αιώνα το πανηγύρι στο νησί Τρίκερι προσέλκυε πλήθη προσκυνητών, όπως καταμαρτυρούν η τοπική παράδοση, αλλά και τα κείμενα «τοπογράφων» και περιηγητών της εποχής. Λόγου χάρη ο Ν. Ρηματισίδης (1874) σημειώνει: «Σήμερον επί της νήσου ταύτης… υπάρχει μοναστήριον, επ’ ονόματι της Θεοτόκου τιμώμενον, γνωστόν διά την κατά Σεπτέμβριον γενομένην αυτόθι πανήγυριν…» (2). Πιο διεξοδικός ο Νικ. Γεωργιάδης (1880) γράφει: «Επ’ αυτού (του νησιού) προ 50 ετών ιδρύθη μονή και ναός εις τιμήν θαυματουργού εικόνος της Παναγίας ευρεθείσης εν τω τόπω. Ενταύθα συνέρχεται εξ απάντων των μερών της Μαγνησίας και εκ των βορειοτέρων επαρχιών της Ελλάδος πλήθος πολύ ευλαβών προς προσκύνησιν κατά την 10 Σεπτεμβρίου» (3). Σαφής η αναφορά για την προσέλευση προσκυνητών όχι μόνο από τη γύρω περιοχή, αλλά και τη θεσσαλική ενδοχώρα. Ο Αγιολαυρεντίτης λόγιος μοναχός Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης κάνει λόγο στα 1887 για την εύρεση της εικόνας και την ανέγερση προσκυνήματος, εκφράζει όμως επιφυλάξεις για την «πολυάνθρωπον» πανήγυρη, εννοώντας προφανώς τις λαϊκές εκδηλώσεις και κοσμικές συνάξεις, που συνοδεύουν πάντοτε τις θρησκευτικές τελετές: «… ανωκοδομήθη μοναστήριον και μεγαλοπρεπής ναός εν ω τη 10 Σεπτεμβρίου γίνεται πολυάνθρωπος, άσκοπος και πολυέξοδος πανήγυρις…» (4).
Παρά την αρνητική εκτίμηση, φαίνεται και εδώ η αποδοχή στον κόσμο της εν λόγω πανήγυρης με την αθρόα προσέλευση πιστών.
***
Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, κάθε χρόνο σχεδόν συναντούμε στις τοπικές εφημερίδες διάφορες δημοσιεύσεις για την τρικεριώτικη πανήγυρη. Ενημερωτικές καταχωρήσεις για τον επικείμενο εορτασμό, ανακοινώσεις δρομολογίων για τη μετάβαση, αλλά και ανταποκρίσεις για το τι συνέβη στη διάρκεια του διήμερου (ή ενίοτε τριήμερου) πανηγυριού.
Στην εφημερίδα Σημαία στις 9/9/1930 διαβάζουμε την ανακοίνωση δρομολογίων για το τριήμερο από τις 8 έως τις 10 Σεπτεμβρίου, από την Ακτοπλοϊκή Ενωση Βόλου. Ενα πετρελαιοκίνητο σκαρί (Μαίρη Φ.) και δύο μικρά ατμόπλοια (Ελλη και Βασιλική), που εκτελούσαν τις τοπικές ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες, θα αναχωρούσαν από τον Βόλο για το νησί Τρίκερι άλλοτε «κατ’ ευθείαν» και άλλοτε «μέσω όρμων Παγασητικού», αφού θα προσέγγιζαν και διάφορα παραθαλάσσια χωριά. Αντίστοιχα υπήρχαν και τα δρομολόγια επιστροφής. Με προσεκτική ανάγνωση του σχετικού καταλόγου, αντιλαμβανόμαστε το πυκνό δίκτυο δρομολογίων, που επιβεβαιώνει την πολυάριθμη μετάβαση προσκυνητών. Ανάλογη είναι και η ανακοίνωση στα 1935 από το μικρό α/π Ελλη: «8 – 9 και 10 Σεπτεμβρίου. Θρησκευτική πανήγυρις Παναγίας (Π. Τρικέρων). Εκτακτα δρομολόγια α/π Ελλη. Αναχωρήσεις εκ Βόλου… Αναχωρήσεις εκ Π. Τρικέρων… Εισιτήρια μετ’ επανόδου δρ. 30. Πρακτορείον Ν. Τσαπουλάρη…» (Η Θεσσαλία 7/9/1935).
Η τριήμερη διάρκεια της πανήγυρης προφανώς συνδυαζόταν με κάποια Κυριακή, που τύχαινε να συμπέσει, και αποτελούσε μια πρώτης τάξεως διέξοδο για εκδρομή με προσκύνημα και διασκέδαση.
***
Δεν λείπουν στη δεκαετία του ‘30 και οι ανακοινώσεις της τοπικής ενοριακής επιτροπής για τον επικείμενο πανηγυρικό εορτασμό:
«Μεγάλη θρησκευτική πανήγυρις νησίδος Παλαιών Τρικέρων. Η κατ’ έτος τελουμένη μεγάλη θρησκευτική πανήγυρις εν τη μαγευτική νήσω των Παλαιών Τρικέρων την 10ην Σεπτεμβρίου επί τη ευρέσει της θαυματουργού εικόνος της Θεομήτορος θα τελεσθή και εφέτος εν πάσει μεγαλοπρεπεία. Συγκοινωνία πλήρως εξησφαλισμένη διά πολλών ατμοπλοίων και βενζινοπλοίων» (ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 9/9/1935).
Σε άλλη αντίστοιχη ανακοίνωση του 1939 σημειώνεται και «άνετος διαμονή εν τοις κελλίοις του ναού».
***
Στα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά υπήρχαν περιορισμοί και έλεγχοι στις πολυάνθρωπες συνάξεις. Τούτο φαίνεται και στην κατάληξη της καθιερωμένης ετήσιας δημοσίευσης για την πανήγυρη της Παναγίας στο νησί Τρίκερι.
Διαβάζουμε σχετικά:
«Την 10ην Σεπτεμβρίου τελείται η ετησία πανήγυρις εν τη νησίδι Παλαιών Τρικέρων. Την 7ηνεσπερινήν της 9ης Σεπτεμβρίου θα τελεσθή ο εσπερινός μετά της περιφοράς της εικόνος, την δε ημέραν της πανηγύρεως θα τελεσθούν δύο λειτουργίαι, θα κηρυχθή δε ουχί άπαξ και ο θείος λόγος. Οι βουλόμενοι εκ των προσκυνητών να εξομολογηθούν θα δύνανται να το κάμουν. Οι χοροί, αι διασκεδάσεις, οι εγκαταστάσεις λοταριών και υπαιθρίων καφενείων, συμφώνως προς τας διατάξεις… του Υπουργείου Τουρισμού και… της Ιεράς Μητροπόλεως, απαγορεύονται…» (ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 8/9/1940). Δυστυχώς και οι προσκυνητές έπρεπε να συμμορφώνονται «προς τας διατάξεις».
Παρά τις δημοσιευόμενες απαγορεύσεις, υπήρχε κατάστημα με μουσική, πλούσια εδέσματα και άφθονα ποτά στη διάρκεια της πανήγυρης.
Η παρακάτω, διαφημιστικού χαρακτήρα, καταχώρηση το επιβεβαιώνει:
«Παραλιακόν Καφενείον ΚΥΜΑΤΑ, εν Παλαιοίς Τρικέροις, Αθανασίου Γ. Γανωτή.
Το παραλιακόν καφενείον ΚΥΜΑΤΑ διευθυνόμενον υπό του Αθανασίου Γεωργ. Γανωτή, κείμενον εις την μαγευτικήν θέσιν Αγιος Ιωάννης, νησίδος Παλαιών Τρικέρων κατά την ετησίαν πανύγηριν της Παναγίας (Ευαγγελιστρίας) τελουμένην κατά την 9ην και 10ην Σεπτεμβρίου, διαθέτει πλήρη μουσικήν, θα διανυκτερεύη δε κατά τας άνω ημέρας της πανηγύρεως. Εις αυτό οι πανηγυρισταί θα εύρωσι άκραν καθαριότητα, προθυμίαν και εξαιρετικήν περιποίησιν, ψητά σούβλας, μπύραν παγωμένην, λεμονάδες Αγριάς, πορτοκαλάδες, οίνον Πηλίου, ρετσίνα Χαλκίδος, μεζέδες εκλεκτούς, ούζο Τυρνάβου κλπ. Εκ της διευθύνσεως» (ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 9/9/1940).
Προφανώς οι απαγορεύσεις στόχευαν κυρίως στην ανεξέλεγκτη εγκατάσταση αυτοσχέδιων κέντρων και τυχερών παιγνίων, που επιζητούσαν την αρπαχτή και έπρεπε με κάθε τρόπο να αποτραπούν και κοντά σε αυτά έπαιρνε η μπάλα και την πηγαία διασκέδαση, που ακολουθούσε.
***
Η πανήγυρη της Παναγίας τελούνταν, παρά τις όποιες δυσκολίες, και στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Μόνο κατά την περίοδο 1947 – 1953, όταν το νησί χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας γυναικών πολιτικών κρατουμένων, εξέλιπε ο πανηγυρικός εορτασμός με προσέλευση προσκυνητών, μια και απαγορευόταν η πρόσβαση.
***
Περνώντας πια στα μεταπολεμικά χρόνια κι αφότου το νησί Παλαιό Τρίκερι έπαψε να αποτελεί τόπο εξορίας, ο εορτασμός της επετείου για την εύρεση της εικόνας της Παναγίας απόκτησε και πάλι τον πανηγυρικό του χαρακτήρα. Προσκύνημα αγαπητό και δημοφιλές η Παναγιά η Τρικεριώτισσα συγκέντρωνε και πάλι χιλιάδες πιστών, που συνέρρεαν από διάφορα μέρη στη χάρη της.
Ας δούμε μια ανταπόκριση στα 1958 από το Τρίκερι, που περιγράφεται η τέλεση της πανήγυρης με κάθε λαμπρότητα:
«Η πανήγυρις των Τρικέρων.
Τρίκερι 10 – με μεγάλην λαμπρότητα και επισημότητα εωρτάσθη και εφέτος η ετησία μεγάλη θρησκευτική πανήγυρις της Παναγίας. Θερμή υποδοχή επεφυλάχθη εις τον Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Δαμασκηνόν. Εις την είσοδον της μονής υπεδέχθησαν αυτόν ο πρόεδρος της κοινότητος Ι. Κουτσοδημήτρης μετά του κοινοτικού συμβουλίου, ο αστυνομικός σταθμάρχης Θ. Τσαφούτης, ο ιερεύς Νικ. Κρυονερίτης, οι εκκλησιαστικοί επίτροποι και πλήθος κόσμου. Τον Σεβασμιώτατον προσεφώνησεν ο ιερεύς Κρυονερίτης. Η τελετή της αγρυπνίας ήρχισε την 8ηνμ.μ. χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου, περιστοιχουμένου υπό 10 ιερέων. Μετά την λιτάνευσιν της εικόνος, ωμίλησεν προς το εκκλησίασμα ο Σεβασμιώτατος. Σήμερον την πρωίαν ετελέσθη πανηγυρική θεία λειτουργία χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου την οποίαν παρηκολούθησαν 6.000 περίπου άτομα. Εις τα παραθαλάσσια κέντρα Τουρζή και Κωνσταντινίδη εδόθησαν χθες ολονύκτιοι χοροί» (ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 11/9/1958).
***
Και τα επόμενα χρόνια δεν λείπουν από τις τοπικές εφημερίδες οι δημοσιεύσεις για την επικείμενη τέλεση της πανήγυρης στο νησί Τρίκερι, που με σύμμαχο τον καλό καιρό προβλεπόταν αθρόα συμμετοχή πιστών, που θα κατέφθαναν από διάφορα μέρη της περιοχής της Μαγνησίας και όχι μόνο.
Διαβάζουμε στα 1962:
«Η πανήγυρις των Τρικέρων εις την μονήν της νησίδος.
Από μεθαύριον Κυριακήν αρχίζει η διήμερος πανήγυρις της Παναγίας των Τρικέρων, εις την φερώνυμον μονήν της νησίδος. Εφέτος και εφόσον το επιτρέψουν αι καιρικαί συνθήκαι προβλέπεται ότι θα σημειωθή συρροή προσκυνητών εκ Βόλου, εκ των χωρίων του Πηλίου και εξ άλλων περιοχών. Εις την μονήν της Παναγίας των Τρικέρων έχουν ολοκληρωθεί αι προετοιμασίαι προς φιλοξενίαν των επισκεπτών. Υπό του Λιμεναρχείου Βόλου θα καθορισθούν σήμερον έκτακτα δρομολόγια των σκαφών που εκτελούν τας παρακτίους συγκοινωνίας και άλλων πλοιαρίων προς εξυπηρέτησιν της προβλεπόμενης, αυξημένης επιβατικής κινήσεως προς την νησίδα των Τρικέρων. Οργανα του Λιμεναρχείου εξ άλλου, θα εποπτεύσουν, τόσον εις Βόλον, όσον και εις την νησίδα, διά την κανονικήν επιβίβασιν και αποβίβασιν των προσκυνητών και προς τήρησιν της τάξεως εν συνεργασία μετά των αστυνομικών οργάνων του σταθμού χωροφυλακής Τρικέρων» (ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 7/9/62).
Την επομένη στην ίδια εφημερίδα παρατίθεται σε ιδιαίτερο δημοσίευμα με τίτλο:
«Η εξυπηρέτησις των προσκυνητών διά την Παναγίαν των Τρικέρων, τα έκτακτα δρομολόγια των σκαφών». Το πυκνό δίκτυο δρομολογίων περιλαμβάνει συνδέσεις του νησιού με Βόλο, Πλατανίδια, Καλά Νερά, Αφησσο, Χόρτο, Μηλίνα, Πευκί Ευβοίας, Ωρεούς, Μιτζέλα, παραλία Αλμυρού, Πτελεό, Αχίλλειο και βέβαια την Αγία Κυριακή, που καλύπτονται από πετρελαιοκίνητα επιβατηγά σκάφη, αλλά και τις βενζίνες του Βόλου.
***
Τα παραπάνω δημοσιεύματα, που παραθέσαμε, είναι απολύτως ενδεικτικά σχετικά με τις αναφορές του Τύπου στην πανήγυρη της Παναγίας στο νησί Παλαιό Τρίκερι. Ξεφυλλίζοντας τις παλιές εφημερίδες θα επισημάνουμε και άλλα πολλά, που αν μη τι άλλο καταδεικνύουν την ευρεία και διαχρονική αποδοχή του νησιωτικού προσκυνήματος.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Παραπέμπουμε, για περισσότερα στοιχεία, στο ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι (16 σελ.) του π. Κων/νου Δημητρίου: «Τα θαύματα της Παναγίας Παλαιών Τρικέρων» έκδοση εφ. Η Θεσσαλία, Βόλος 1908. Επίσης στη μελέτη του Κώστα Λιάπη: «Παναγία Ευαγγελίστρια στο νησί Παλιό Τρίκερι» στο βιβλίο του συγγραφέα: «Οι Παναγίες του Πηλίου», εκδ. Ιδιόμελον, Βόλος 2020, σελ. 367 – 398.
2) Νικ. Ρηματισίδης: «Συνοπτική περιγραφή της Θεσσαλίας και τινών παρά τοις Θεσσαλοίς Εθίμων», Σμύρνη 1874, σελ. 35.
3) Νικόλαος Γεωργιάδης: «Θεσσαλία» Εκδόσεις Ελλα, 1995, σελ. 110.
4) Ημερολόγιον «Η Φήμη», έτος Β’, εν Βόλω 1887, σελ. 156.
