Τον Δεκέμβριο του 2015 διοργανώθηκε από τον πολιτιστικό φορέα «Μαγνήτων Κιβωτός» της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος, σε συνεργασία και με άλλα σωματεία, συνέδριο με τίτλο: «Οι Μάγνητες και ο πολιτισμός της θάλασσας του Αιγαίου». Ανάμεσα στις ενδιαφέρουσες εισηγήσεις που καλύπτουν διάφορες πτυχές του θέματος, παρουσιάστηκε και εκείνη του φιλόλογου – νομικού κ. Χρήστου Καλατζή: «Ένα τραγούδι, νεότερη δημιουργία μουσικού του δημοτικού τραγουδιού για το πολύνεκρο ναυάγιο σπογγαλιευτικού σκάφους από το Τρίκερι, στη νησίδα Γιούρα των Β. Σποράδων, το 1957». Το εν λόγω τραγούδι σε ρυθμό συρτού, με τίτλο «Ήτανε μέρα βροχερή», αποτελεί σύνθεση (μουσική-στίχοι) του γνωστού στη περιοχή βιολιτζή και ερμηνευτή Θανάση Παύλου (1925-2002) και είναι αρκετά γνωστό στο Τρίκερι τις Σποράδες αλλά και στην ευρύτερη Μαγνησία. Αναφέρεται στο τραγικό ναυάγιο του σφουγγαράδικου πλεούμενου «Δόξα» Ν. Βόλου 1350 που βυθίστηκε στις βραχώδεις ακτές της νησίδας Γιούρα στις 27/6/1957 με αποτέλεσμα να πνιγούν οι πέντε από τους συνολικά εννιά επιβαίνοντες. Ο Χρ. Καλατζής -παλιός φίλος και συμμαθητής- καταγράφει αρχικά ένα πλήρες χρονικό του δραματικού συμβάντος και στη συνέχεια προχωρά σε μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση του τραγουδιού, το οποίο χαρακτηρίζει ως νεοδημοτικό, με σαφείς επιρροές -στιχουργικά και μελωδικά- από ανάλογα παλαιά δημοτικά τραγούδια. Ηχογραφήθηκε ζωντανά στον ραδιοφωνικό σταθμό του Βόλου στις 14/3/1985 και συμπεριλαμβάνεται στο cd:«Παραδοσιακή μουσική και τραγούδια», παραγωγή της ΕΡΑ Βόλου με τη στήριξη της ΕΚΠΟΛ, που κυκλοφόρησε το 2004. Την επιμέλεια και την επιλογή των τραγουδιών έκανε ο Χρ. Καλατζής. Παραθέτουμε τους στίχους:
Ήτανε μέρα βροχερή μέρα συννεφιασμένη
πέντε λεβέντες πνίγηκαν και χάθηκαν [οι} καημένοι
Στης Γιούρας το’ ρημο νήσι ο Χάρος τους φωνάζει
και τ’ όμορφο καΐκι τους στο βάθος του βουλιάζει
Όλοι μαζί φωνάζουνε Χάροντα μην μας παίρνεις
μάνες μας περιμένουνε, στον Άδη μην μας στέλνεις
Μ’ αυτή η άπονη καρδιά ο άχαρος ο Χάρος
φουρτούνιασε την θάλασσα και χάσανε το θάρρος
Τότε στη θάλασσα πηδούν όλοι για να σωθούνε
ήταν της τύχης τους γραφτό οι πέντε να πνιγούνε.
Οι επιρροές από το δημοτικό τραγούδι είναι σαφείς και πέρα από τη μουσική του αυτό καταδεικνύεται και στους στίχους, με τη ρεαλιστική περιγραφή του ναυαγίου, και τη συνομιλία με τον Χάρο, όπως αυτή παρατηρείται σε πολλά τραγούδια.
***
Το συγκεκριμένο τραγούδι εντάσσεται σε εκείνα που ονομάζονται τραγούδια-ρεπορτάζ, τα οποία επιχειρούν την αποτύπωση συγκεκριμένων σοβαρών γεγονότων που όταν συνέβησαν, συγκλόνισαν κάποιο κοινωνικό σύνολο. Το φαινόμενο αυτό συναντιέται εκτός από το δημοτικό και στο αστικό (ρεμπέτικο – λαϊκό) τραγούδι, όπου ο δημιουργός μετατρέπεται σε ρεπόρτερ, αποδίδοντας μουσικά και στιχουργικά το συγκλονιστικό συμβάν που απασχόλησε την κοινή γνώμη και την ειδησεογραφία των εφημερίδων. Στον χώρο του ρεμπέτικου έχουμε πολλά τέτοια παραδείγματα, όπως το «Καημένε Αθανασόπουλε» που αναφέρεται στο στυγερό έγκλημα του Χαροκόπου στα 1931. Ο μελετητής του ρεμπέτικου Πάνος Σαββόπουλος στο βιβλίο του «Περί της λέξεως ρεμπέτικο το ανάγνωσμα και άλλα», εκδ. Οδός Πανός 2006, επισημαίνει (σελ.57-58) πως αρκετοί συνθέτες, κυρίως οι λιγότερο επώνυμοι, προτιμούσαν αυτές τις συνθέσεις, σε αντίθεση με τα κορυφαία ονόματα από τα οποία κραυγαλέα εξαίρεση αποτελεί ο Μάρκος Βαμβακάρης, που ήταν ένας συνθέτης-ρεπόρτερ. Και αφού συγκλονιστικά γεγονότα ενέπνεαν κάποιους δημιουργούς, είναι αναμενόμενο να έχουν γίνει τραγούδια και ορισμένα τραγικά ναυάγια. Να σημειώσουμε ότι οι δημιουργίες αυτής της κατηγορίας γενικά, ολοκληρώνονταν σε ελάχιστη χρονική απόσταση από το αναφερόμενο περιστατικό, καθώς η έμπνευση ήταν άμεση και επιπλέον δεν έπρεπε να απολέσουν το στοιχείο της επικαιρότητας. Προτού ξεθωριάσει το ξεχωριστό γεγονός έπρεπε να τραγουδηθεί και να επιτύχει και εμπορικά!
***
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τραγουδιού που συντέθηκε με αφορμή τραγικό ναυάγιο αποτελεί το συρτό του Κώστα Ρούκουνα: «Οι Αδικοπνιγμένοι». Το βράδυ της Κυριακής 1 Αυγούστου 1937, σε μικρή απόσταση έξω από το λιμάνι του Πειραιά, συγκρούστηκαν το εξερχόμενο πλοίο της γραμμής Αργοσαρωνικού, Ύδρα (γνωστό ως Υδράκι), με το πετρελαιοκίνητο καΐκι Ανάστασις που επέστρεφε από τη Σουβάλα της Αίγινας γεμάτο επιβάτες. Το ξύλινο σκαρί βούλιαξε άμεσα παρασύροντας στον βυθό 25 από τους επιβαίνοντες. Η περισυλλογή των απολεσθέντων και οι προσπάθειες ναυαγιαίρεσης του σκάφους διήρκεσαν κάμποσες μέρες και το θέμα καλύπτει αντίστοιχα τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων ως το «Τραγικό ναυάγιον του Σαρωνικού». Άμεσα ο Ρούκουνας εμπνέεται και συνθέτει το τραγούδι:
«Δύο καπετάνιοι κάνανε μεγάλη απροσεξία
και τόσος κόσμος πνίγηκε χωρίς καμιάν αιτία
Κοσμάκη δώστε προσοχή και ακούστε τα χαμπάρια
απέξω από τον Πειραιά τρακάραν δυο καράβια
Το ένα η Ανάστασις, το άλλο το Υδράκι
απέναντι στου Παρλαμά σκορπίσαν το φαρμάκι
Σκεφτείτε τώρα βρε παιδιά με κλάματα να κράζουν
γυναίκες, άνδρες και παιδιά, σώστε μας να φωνάζουν
Αχ τι άδικο κακό ήταν αυτό!
Έτσι τους ήτανε γραφτό άδικα να πνιγούνε
και όσοι τους περιμένανε στα μαύρα να ντυθούνε».
Ο συνθέτης-στιχουργός φαίνεται πως γνωρίζει λεπτομερώς το γεγονός, αφού αμέσως αποδόθηκαν ευθύνες και στους δύο καπετάνιους. Περιγράφει λιτά μα περιεκτικά το συμβάν, αναφέρει τα πλοία, ενώ προτρέπει τον κόσμο να ακούσει τα άσχημα νέα. Το ναυάγιο έγινε σε μικρή απόσταση από το τότε γνωστό κέντρο Παρλαμά, όπου ακούγονταν καθαρά οι κραυγές αγωνίας των ναυαγών. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τραγουδιού-ρεπορτάζ. Το τραγούδι πρέπει να γράφτηκε και να γραμμοφωνήθηκε αμέσως μετά το γεγονός γιατί στις 28/8/37, προτού συμπληρωθεί μήνας, πραγματοποιείται, με απόφαση της επιτροπής λογοκρισίας του καθεστώτος Μεταξά, η κατάσχεση των δίσκων. Η λογοκρισία επιβάλλεται στο συγκεκριμένο τραγούδι με ξεχωριστή, ειδικά γι’ αυτό, απόφαση και ενώ έχει προηγηθεί άλλη, με ομαδική απόσυρση «ακατάλληλων» τραγουδιών. Προφανώς οι προσβάσεις της πλοιοκτήτριας εταιρείας του ατμόπλοιου Ύδρα στην εξουσία απέδωσαν, πετυχαίνοντας την κατάσχεση των δίσκων που την έθιγαν. Άλλωστε το τραγικό ναυάγιο στο πρώτο λιμάνι της χώρας περιόρισε, λόγω του πένθους, τη λαμπρότητα των εορταστικών εκδηλώσεων για την πρώτη επέτειο της δικτατορίας (4/8/37) και έτσι έπρεπε να αποσυρθεί το τραγούδι που υπενθύμιζε το κακό και να καταλαγιάσουν οι τόνοι από την έντονη, οπωσδήποτε, επίδρασή του. Η απαγόρευση του έμμετρου – μελωδικού ρεπορτάζ κρινόταν επιβεβλημένη.
***
Στις 16 Οκτωβρίου του 1949 βυθίζεται από σφοδρή τρικυμία στην Παλαιόχωρα Χανίων το τρικεριώτικο σφουγγαράδικο Αγ. Νικόλαος Ν. Βόλου 1070, του Νικόλαου Πατσά, με αποτέλεσμα να πνιγεί ο ίδιος και τέσσερα μέλη του πληρώματος, ενώ διασώθηκαν μόνο δύο. Για το ναυάγιο αυτό έχει γραφτεί, σύμφωνα με μια προφορική μαρτυρία που ανατρέπει όσα ως τώρα ξέραμε, το πολύ γνωστό τραγούδι «Ο Νικόλας ο ψαράς», σε στίχους Γ. Μητσάκη και μουσική Β. Τσιτσάνη:
Πρωί πρωί γυρίσανε τα τρεχαντήρια όλα
μα ο Νικόλας ο ψαράς δεν φάνηκε ακόμα στη στεριά
Μπρος στ’ ακρογιάλι στέκεται μια μάνα μαυροφόρα
είναι αυτή π’ ανησυχεί, η μάνα του Νικόλα του ψαρά
Διστάζει ποιος να της το πει, να την πληροφορήσει
πως ο Νικόλας πνίγηκε και ποια δεν θα γυρίσει στη στεριά
Πέρασαν μήνες πέρασαν και η μάνα του Νικόλα
με τη λαχτάρα στη καρδιά τον περιμένει ακόμα στη στεριά».
Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού έγινε το 1949 με τον Πρόδρομο Τσαουσάκη, τη Μαρίκα Νίνου και τον συνθέτη για ν’ ακολουθήσει εκείνη των Καζαντζίδη – Μαρινέλλας, το 1965. Ως δημοφιλές άσμα το έχουν τραγουδήσει και άλλοι βεβαίως. Ας δούμε όμως τι πιθανόν να έχει συμβεί.
Ο Τρικεριώτης τραγουδοποιός Βασίλης Παλιαρούτης, γνωστότερος ως Μπιλ (1927-2005) στη γενέτειρα του, τις Β. Σποράδες και την περιοχή της Μαγνησίας, μου αποκάλυψε σε συνομιλία που είχα μαζί του στα 1993 πως οι στίχοι είναι δικοί του και ο αρχικός τίτλος ήταν «Ο Νικόλας ο Πατσάς», μιας και τους έγραψε με αφορμή το τραγικό ναυάγιο και τον θάνατο των συντοπιτών του σφουγγαράδων. Εκείνη την εποχή (1949) υπηρετούσε την θητεία του στο Ναυτικό και είχε γνωρίσει στην Αθήνα, στο περιώνυμο μπαρ του Μάριου, αρκετούς από τους δημιουργούς του ρεμπέτικου, ανάμεσά τους τον Μητσάκη και τον Τσιτσάνη, μιας και έπαιζε μπουζούκι, ενώ έγραφε και στίχους. Παρέδωσε το στιχούργημα, όπως μου είπε, στον Β. Τσιτσάνη και προφανώς εκείνος το επεξεργάστηκε με τον Μητσάκη αλλάζοντας το «Πατσάς» με το γενικότερο «Ψαράς», ώστε να μην είναι συγκεκριμένο και προσωπικό. Δεν μου διευκρίνισε ο Μπιλ, αν έγιναν άλλες μικροαλλαγές, ούτε αν διεκδικούσε πνευματικά δικαιώματα ή ακόμη αν το είχε πουλήσει. Αυτά ως μία προφορική μαρτυρία που ανατρέπει τα δεδομένα αν είναι επακριβώς αληθινή. Υπάρχουν βέβαια κάποια στοιχεία που συναινούν την επιβεβαίωση των παραπάνω: το τραγούδι γραμμοφωνήθηκε στις 8/12/1949, δηλαδή κάπου πενήντα μέρες μετά το τραγικό ναυάγιο (16/10), οπότε μπορεί να θεωρηθεί ως ειλικρινής η κατάθεση του τρικεριώτη στιχουργού-μουσικού. Η έμπειροι Τσιτσάνης – Μητσάκης διέβλεψαν ότι το τραγούδι θα γίνει επιτυχία -έστω και αν το γεγονός του ναυαγίου δεν ήταν ευρέως γνωστό- και το εγγράψουν σε δίσκο λίγες εβδομάδες αργότερα.
***
Το ναυάγιο του επιβατικού – οχηματαγωγού Ηράκλειον στις 7/12/1966 κοντά στην Αντίμηλο, στοίχησε τη ζωή σε περισσότερους από 250 ανθρώπους. Αν και ο αριθμός αυτός υπολείπεται από εκείνον του ναυαγίου του α/π Χειμάρα (383) στις 19/1/1947, καθιστά το γεγονός ως το τραγικότερο ναυάγιο της Ελληνικής Ακτοπλοΐας μιας και οι απώλειες έφθασαν πάνω από 80% στο σύνολο των επιβαινόντων. Μια τέτοια τραγωδία δεν ήταν δυνατόν να μην αποτελέσει αφορμή για να γίνει τραγούδι κι έτσι συντέθηκε το «Ένα καράβι χάθηκε» με δημιουργούς τον Ν. Μουρλά και τον Γ. Παπαδόπουλο που το ερμηνεύει κιόλας. Πρόκειται για ένα πονεμένο, καζαντζίδικου ύφους ζεϊμπέκικο, που κυκλοφόρησε σε 45άρι δισκάκι:
«Ο χάρος έστησε χορό με κύματα κι αγέρα
κοντά στης Μήλου τα νερά, δίπλα στη Φαλκονέρα
Ένα καράβι χάθηκε σε κύματα αφρισμένα
πολλά σπιτάκια μείνανε μαύρα σκοτεινιασμένα
Ήταν μεγάλη συμφορά κλάψαν παιδιά και μάνες
σ΄ όλο τον κόσμο χτύπησαν λυπητερά καμπάνες
Είχε λεβέντες πλήρωμα, το ποιο καλό της Κρήτης
κλαίει η Ελλάδα με καημό, ράγισ’ ο Ψηλορείτης».
Υπάρχει και παραλλαγή του τραγουδιού (στίχοι) που προέκυψε έπειτα από την πτώση αεροπλάνου, σε δρομολόγιο Κρήτη -Αθήνα και αναφέρεται και στα δύο συμβάντα.
***
Οι ακτοπλοϊκές τραγωδίες εμπνέουν τους λαϊκούς δημιουργούς. Έτσι κι ο νησιώτης τραγουδοποιός και ερμηνευτής Γ. Μπίλης, έγραψε τραγούδι για το επίσης πολύνεκρο ναυάγιο του πλοίου Σαμίνα Εξπρές, στις βραχονησίδες Πόρτες της Πάρου το καλοκαίρι του 2000, όπου απωλέστηκαν 83 από τους επιβαίνοντες:
«Το ναυάγιο της Πάρου.
Το 2000 που πέρασε να μην ξαναγυρίσει
γιατί αγιάτρευτες πληγές έχει πολλές αφήσει
Συμφορά, συμφορά μές’ τις Κυκλάδες
έφερε, έφερε το δυο χιλιάδες
Είκοσι έξι του μηνός Σεπτέμβρης Τρίτη μέρα
μες’ το Αιγαίο έγινε δεύτερη Φαλκονέρα
Μες’ στα αφρισμένα κύματα και στα νερά τα κρύα
του Σάμινα τα θύματα γίναν ογδόντα τρία
Πως το ρίξανε στην ξέρη ο θεός μονάχα ξέρει».
Αυτά τα ολίγα σαν μία πρώτη καταγραφή τραγουδιών που μνημονεύουν ναυάγια. Οπωσδήποτε το θέμα προσφέρεται για προσέγγιση και μελέτη, αφού άλλωστε παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ
