Γρ. Καρταπάνης: Ο «οινόφλυξ» Παπαδιαμάντης

γρ-καρταπάνης-ο-οινόφλυξ-παπαδιαμά-112248

Αν στο λογοτεχνικό έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη συναντούμε συχνά αναφορές σε διάφορα πιοτά και φαγοπότια, στις επιστολές του οι αντίστοιχες γραφές ελλείπουν σχεδόν εντελώς, όπως δείξαμε στο προηγούμενο σημείωμά μας. Άλλωστε κάποιες τέτοιες «ομολογίες» μάλλον θα επιδρούσαν αρνητικά για το πρόσωπο του συγγραφέα-επιστολογράφου με τις λίγο-πολύ συζητήσιμες συμπεριφορές και θα τον εξέθεταν στα προσφιλή του πρόσωπα. Οι επιστολές, ως αμιγώς προσωπικά, πληροφοριακά και αποκαλυπτικά κείμενα, αποδεικτικά της πραγματικότητας, λαμβάνονται διαφορετικά υπόψη, σε σχέση με τα, αυτοβιογραφικά έστω, διηγήματα, όπου ενυπάρχει σε κάποιο βαθμό και η μυθοπλασία.

Αποτελεί πάντως κοινό τόπο η διαπίστωση πως ο Παπαδιαμάντης έπινε, υπερβαίνοντας συνήθως το μέτρο. Υπήρξε ένας συστηματικός πότης που ήθελε το κρασάκι του σε καθημερινή βάση, ως απαραίτητο συμπλήρωμα της συνήθως ισχνής διατροφής του. Πέρα από τις διηγηματικές αναφορές σε αυτό το θέμα, που αντανακλούν προσωπικές του συμπεριφορές, έχουμε και τις διάφορες μαρτυρίες φιλικών ή γνώριμων προσώπων που τον συναναστρέφονταν και βεβαιώνουν την έφεση του σκιαθίτη συγγραφέα στην πόση.

Με βάση ετούτες τις βιωματικές καταθέσεις οι έγκριτοι μελετητές που καταπιάστηκαν με τα βιογραφικά του, επισημαίνουν αυτή του τη συνήθεια με προτίμηση βέβαια στα ελληνικά οινοπνευματώδη, το κρασί και το τσίπουρο. Ας επιχειρήσουμε μια μικρή περιδιάβαση στις σχετικές επισημάνσεις.

***

Την επόμενη του θανάτου του Παπαδιαμάντη, δηλ. στις 4/1/11, ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς δημοσιεύει στην εφ. Ακρόπολις το εκτενές άρθρο του «Για τον Παπαδιαμάντη», στο οποίο εστιάζει την προσοχή του και στις αντινομίες του βίου του, σημειώνοντας ανάμεσα στ’ άλλα: «ο χριστιανός και ο αλκοολικός». Παρακάτω, καταθέτει και την αιτία του εθισμού του στο ποτό, που οφειλόταν στη συναναστροφή του με τον φίλο του, μοναχό Νήφωνα: «…Ο πιο αγαπητός του φίλος ήταν ένας καλόγερος, ο Νήφων που έγινε νεωκόρος σε μια εκκλησία και συγκάτοικός του στην Αθήνα. Ο καλόγερος αυτός έπινε πολύ και σιγά σιγά παρέσυρε τον φίλο του στη συνήθεια αυτή…».

Οι απαρχές της επιρροής αυτής μάλλον εντοπίζονται αρκετά νωρίτερα, στα 1872 όταν ο Παπαδιαμάντης ακολούθησε τον φίλο του μοναχό Νήφωνα Δοχιαρείτη στο Άγιο Όρος, «χάριν προσκυνήσεως» και διέμεινε μερικούς μήνες στην καλύβη του, κοντά στο ρωσικό μοναστήρι, απ’ όπου και προμηθεύονταν φαγώσιμα και πιοτά.

Ο Μιχ. Περάνθης στη μυθιστορηματική του βιογραφία για τον Παπαδιαμάντη: «Ο Κοσμοκαλόγερος», αναφέρεται και στη διαμονή του στην καλύβη του Νήφωνα, όπου τα έπιναν παρέα: «….Ο Νήφων φέρνει ρακί από το ρώσικο μοναστήρι και πίνουν. Και τότε μαζί με τ’ απόστιχα ξεπηδάν στα ψαλσίματά τους και γυρίσματα από τραγούδια …», ενώ αναθυμούνται και παλιότερες εγκόσμιες ιστορίες, ανάρμοστες με το μοναχικό βίο. (σελ. 66). Και λίγες αράδες πιο κάτω ο Περάνθης γράφει: «… Δεν είναι μόνο ρακί που φέρνει ο Νήφωνας απ’ τους ρώσους. Έχουν και πίτες και τυριά και παστά και φιλεύουν τους ρωμιούς…».

Ο Περάνθης επίσης στη σελίδα 126, αναφερόμενος στην πολύχρονη διαμονή του Νήφωνα στην Αθήνα, όπου συγκατοικεί με τον συγγραφέα φίλο του, κάνει λόγο για τις κατακριτέες συμπεριφορές του καλόγερου και βέβαια τη συνεχή οινοποσία παρέα, εννοείται, με τον Παπαδιαμάντη. Όπως είναι γνωστό, ο Νήφων δεν γύρισε ποτέ στο Άγιο Όρος και πέθανε αλκοολικός του 1891, 49 ετών μόλις.

***

Ο Γιώργος Βαλέτας στην ολοκληρωμένη μελέτη του: «Παπαδιαμάντης – η ζωή – το έργο – η εποχή του», στο «βιογραφικό» μέρος του πονήματος κάνει συχνά λόγο για τη σχέση του σκιαθίτη συγγραφέα με το πιοτό. Με αφορμή την επιστολή στις 10/11/1882 προς τον πατέρα του, όπου ο Παπαδιαμάντης προσπαθεί να καλύψει τις παρεκτροπές του φίλου του καλόγηρου, που ήδη βρίσκεται, για θεραπεία των ματιών του, στην Αθήνα, μνημονεύει τις καθημερινές τους οινοποσίες: «….Μαζί τρώνε μαζί πίνουνε. Ο Νήφων ήταν πότης, γεμίζει το μπουκάλι κάθε βράδι και περιμένει τον ‘’αδελφόν’’ του να γυρίσει αργά απ’ το γραφείο, και να συναγροικηθούν σε μια κατανυκτική, με τροπάρια και ψαλμωδίες, συντροφιά πάνου απ’ το ποτήρι … Και το σπουδαιότερο συνηθίζει το πιοτό που θα του γίνη σιγά-σιγά πάθος και ανάγκη. Θα πεθάνει πάνου στο ποτήρι, όπως αλκοολικός πέθανε κι ο φίλος του ο Νήφων…» (σελ. 194).

Εδώ ο Βαλέτας επισημαίνει ότι ο Παπαδιαμάντης εθίστηκε στο πιοτό μετά την έλευση στην Αθήνα του επιστήθιου φίλου του, στα 1882, και είναι κατηγορηματικός πως πέθανε αλκοολικός. Βέβαια η έφεση στο ποτό έχει τις απαρχές της, δέκα χρόνια νωρίτερα στο Άγιον Όρος.

***

Μαρτυρία του γνωστού λογοτέχνη Μιλτιάδη Μαλακάση με ομολογία του ίδιου του Παπαδιαμάντη –ήταν φίλοι– περί της χρήσης ποτού, μνημονεύει επίσης ο Γ. Βαλέτας στη σελ. 233 της μελέτης του. Σε ερώτηση του Μαλακάση αν ερωτεύτηκε ποτέ στη ζωή του εκείνος αποκρίθηκε με ειλικρίνεια: «Ποτέ»! είπε. «Τι χριστιανός είμαι νάχω δύο αμαρτήματα. Δεν φτάνει που πίνω…». Ο ίδιος ο σκιαθίτης λογοτέχνης αποδέχεται την ιδιότητα του πότη, γνωρίζοντας πως αποτελούσε επιλήψιμο πάθος.

***

Στο κεφάλαιο «Καταφύγια» (σελ. 250-285), ο Γ. Βαλέτας αναφέρεται διεξοδικά στις συχνές κρασοκατανύξεις του Παπαδιαμάντη με φίλους του, που οδηγούσαν στη μέθη. Στη σελ. 253 σημειώνει πως «πήγαινε μεθυσμένος» ενώ πιο κάτω στις σελ. 254 έως 259 γίνεται λόγος για το ταβερνείο-μπακάλικο του Καχριμάνη και τους διάφορους «συμποτικούς αδελφούς». Σταχυολογούμε κάποιες αναφορές: « Όσο μεγάλωνε το πάθος του πιοτού…», «Το πιοτό που συνήθιζε να πίνει ήταν το κρασί – το κοκκινέλι, το αλυπιακόν, η εκλεκτή μυρωδάτη ρετσίνα», «ελικνίζετο μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας στην κούνια του οίστρου και της κοσμολάτρας μέθης». Η ανάγνωση αυτών των σελίδων του Βαλέτα μας αποκαλύπτει τον πραγματικό πότη Παπαδιαμάντη.

***

Ο καθηγητής Ν. Β. Τωμαδάκης στη «Θρησκευτική και Ηθική εγκυκλοπαίδεια» (τόμος 9ος σελ. 1.166-1.187), στο λήμμα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, είναι επίσης κατηγορηματικός για τα επακόλουθα της συναναστροφής του νεαρού Αλέξανδρου με τον φίλο του, μοναχό Νήφωνα: «…Εις εν από αυτά τα δωμάτια θα συγκατοικήση επί χρόνον με τον ωσεί αδελφόν του, συντοπίτην του καλόγηρον Νήφωνα, εγκαταλίποντος και το Όρος και την άσκησιν. Θα μάθη πιθανώς περαιτέρω από αυτόν το αγιορείτικον τυπικόν και την μουσικήν, αλλά και την οινοποσίαν την οποίαν θα μεταφέρη (αποδράσαντος του Νήφωνος) εις τις ταβέρνες, τα καπηλεία της περιοχής, όπου θα γίνη συμπότης και συνομιλητής των ανθρώπων του λαού. Θα ξεπέση κατά την κοινήναντίληψιν, ρούχα, μαλλιά, καθαριότης, τάξις, ολ΄ αυτά παραβλέπονται…».

Τα ίδια επαναλαμβάνει ο καθηγητής και στο μελέτημά του «Ο αμαρτωλός Παπαδιαμάντης» (στον τόμο «Μορφαί της Μαγνησίας» έκδοση Νομαρχίας Μαγνησίας, 1973), αναφερόμενος στο διήγημα «Ο καλόγερος» όπου ο κεντρικός ήρωας, ο μοναχός Σαμουήλ είναι ο άρτι αποβιώσας φίλος του, Νήφωνας: «Στο διήγημα αυτό μεταπλάθει την ιστορία του χωριανού του, του Νήφωνα, του μπεκρή συγκατοίκου του που του’ χε μάθει κι αυτουνού του ίδιου να πίνη…» (σελ. 210).

***

Ο μοναχός θεόκλητος Διονυσιάτης στο βιβλίο του « Ο κοσμοκαλόγηρος Παπαδιαμάντης», στο κεφάλαιο «Η παρενέργεια της οινοποσίας (σελ. 43-45) δίνει τη δική του διαφορετική ερμηνεία για τη συνήθεια αυτή του Παπαδιαμάντη: «Ως προς την άλλη κατηγορία των επικριτών του, ότι ήταν οινόφλυξ, τίνα πούμε; Ότι δεν ήταν; Ναι δεν ήταν τύπος κοινού οινόφλυγος. Και στο σημείον αυτό διαφέρει ο Παπαδιαμάντης αφού είχε ένα πλήθος αντιρρόπων στοιχείων, που έθεταν κάποιο όριο στη τάση του προς την πόση, η οποία άρχισε στην ευθυμία των θρησκευτικών πανηγυριών στο νησί του, με την περιφορά της φλάσκας, για να καταλήξει σε αδυναμία, που δεν του στερούσε μεν την νηφαλιότητα – αφού έγραφε ύστερα από κρασοκατάνυξη – αλλά του προσκάλεσε νοσηρές παρενέργειες…».

Παρακάτω ο συγγραφέας επικαλείται μαρτυρία του λογοτέχνη γιατρού, φίλου του Παπαδιαμάντη, Παύλου Νιρβάνα, δημοσιευμένη στο περ. Παναθήναια, σχετικά με τα προβλήματα υγείας που είχε προκαλέσει το ποτό στον Παπαδιαμάντη, τον οποίο και χαρακτηρίζει αλκοολικό: «… Ο αλκοολισμός που τον είχε καταβάλει σε μεγάλο βαθμό, απαιτούσε μια συστηματική θεραπεία…». Και αναφέρεται στις προσπάθειες να εισαχθεί ο σκιαθίτης λογοτέχνης σε κάποια κλινική για αποτοξίνωση, κάτι που ο ίδιος απέρριπτε ασυζητητί. Η γνωμάτευση του Νιρβάνα, ως γιατρού, είναι ορθή και αυτό το επισημαίνει ο π. Θεόκλητος στις πιο κάτω αράδες της γραφής του: «… Είναι γνωστόν ότι ο Νιρβάνας είναι γιατρός. Και όταν μεταχειρίζεται τον όρο αλκοολισμός, ακριβολογεί για την παθολογική κατάσταση του Παπαδιαμάντη…». Ακολούθως όμως προσπαθεί να δικαιολογήσει τον αλκοολισμό του Παπαδιαμάντη, ως προϊόν «από την εξασθένηση του υποσιτιζόμενου οργανισμού του, συντελούσης και της κάπως μετρημένης και ελεγχόμενης χρήσεως οινοπνευματωδών ποτών» και αναρωτιέται «πώς μπορούμε να σχηματίσουμε το μέτρο της οινοφλυγίας του Παπαδιαμάντη;».

Εδώ παρατηρείται μια αιτιολογημένη προσπάθεια περιορισμού του μεγέθους της οινοποσίας του συγγραφέα.

***

Στον αντίποδα των παραπάνω επιεικών θέσεων, έρχεται ο οξύς λόγος του συγγραφέα Ηλία Πετρόπουλου, που ναι μεν υπολήπτεται και αποδέχεται ως μεγάλο συγγραφέα τον Παπαδιαμάντη, δεν διστάζει όμως να τον αποκαλέσει «ξεπεσμένο μεθύστακα», με το πιοτό να επιδρά καταλυτικά αρνητικά επάνω του, στο μελέτημά του «Τα λάθη του Παπαδιαμάντη» (περ. Ιχνευτής, τεύχος 11, Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1944, σελ. 19). Ομοίως σε συνέντευξή του στο περ. Δίφωνο, (τ. 40, Ιανουάριος 1999) κάνει λόγο για τα «απαράδεκτα λάθη του μεθύστακα και λιγδιάρη Παπαδιαμάντη».

Έστω κι αν συμφωνούμε με την ουσία των παραπάνω, οι χαρακτηρισμοί νομίζω πως αποτελούν απρέπεια στο πρόσωπο του σκιαθίτη λογοτέχνη.

***

Τέλος στο περ. «Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα» (τεύχος 35, Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1993) υπάρχει αφιέρωμα στον Αλ. Παπαδιαμάντη με ενδιαφέροντα άρθρα και μαρτυρίες. Ανάμεσά τους δημοσιεύεται και η μαρτυρία «Ένα στέκι του Παπαδιαμάντη» (σελ. 26-27) του κ. Δημ. Γ. Καχριμάνη, δικηγόρου, εγγονού ενός εκ των τριών αδελφών που είχαν το οινομαγειρείο – παντοπωλείο όπου σύχναζε ο Παπαδιαμάντης. Μεταφέροντας οικογενειακές μνήμες ο κ. Καχριμάνης, επισημαίνει πως ο επώνυμος σκιαθίτης θαμώνας προτιμούσε το καλό κρασί που διέθετε το κατάστημα, χωρίς ποτέ να φθάσει σε ακρότητες: « Σ’ ένα τέτοιο περίγυρο, ανάμεσα σε φίλους, συγχωριανούς και μεζεδάκια, αναπόφευκτο ήταν να πίνει και το κρασάκι του, γουλιά – γουλιά, όμως ούτε γ’ αστείο πως έφθασε ποτέ σε κατάσταση ευθυμίας και για το χαρακτηρισμό του ως οινόφλυγα θα τρίζουν τα κόκκαλα του…».

Αυτά τα ολίγα σε σχέση με τον πότη Παπαδιαμάντη, για να ολοκληρωθεί το σημείωμά μας με ένα ερώτημα – δίχως να ζητείται απάντηση: Μήπως αν δεν ήταν οινόφλυξ ο Παπαδιαμάντης, δεν υπήρχε και το μεγαλειώδες έργο του;

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου