Γρηγόρης Καρταπάνης:Τα ναυάγια στο διήγημα του Αλ. Μωραϊτίδη (ΜΕΡΟΣ Α’)

γρηγόρης-καρταπάνηςτα-ναυάγια-στο-δι-848174

ΝΑΥΤΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ (ΜΕΡΟΣ Α’)

Αυθεντικός και καταξιωμένος θαλασσογράφος αποδεικνύεται μέσα από το λογοτεχνικό του έργο ο Αλ. Μωραϊτίδης, με τις παραστατικές και γλαφυρές παρουσιάσεις καταστάσεων και συμβάντων του σκιαθίτικου ναυτικού βίου, που οπωσδήποτε, ειδικά κατά την περίοδο της ιστιοφόρου ναυτιλίας, υπήρξε πολύμορφος και σημαντικός.

Δόκιμος θαλασσογράφος

Από τα 23 σκιαθίτικα διηγήματά του, τα 14 χαρακτηρίζονται ως θαλασσινά πεζογραφήματα, δηλαδή περίπου τα δύο τρίτα, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό. Από αυτά τα 9 μπορεί να θεωρηθούν αμιγώς θαλασσινά με λεπτομερείς αναφορές ναυτικών περιπετειών και άλλων περιστατικών: «Των θαλασσών ο Αγιος», «Ο Αναποδιασμένος», «Με τα πανιά», «Αλτανού», «Χριστούγεννα στις τρείς Μπούκες», «Σε μια παράκληση», «Ψυχοσάββατον», «Μανουήλα», και «Βαρκαρογιάννης». Στα υπόλοιπα 5, έστω κι αν ελλείπει στο σύνολο η ναυτική περιγραφή, οι υποθέσεις τους αφορούν σκιαθίτες ναυτικούς και βεβαίως υπάρχουν εκτενή θαλασσινά τμήματα: «Η θεία Μυγδαλίτσα», «Φαντάσματα», «Καθ’ εμπόδιο για καλό», «Η Πορταϊτισσα», «Αρατε Πύλας». Κι επιπλέον σε δύο ακόμη διηγήματα («Ο Δεκατιστής», «Η χρυσή καδένα») βρίσκουμε επίσης θαλασσινές σελίδες, δίχως ν’ αναφερθούμε στις διάφορες μικρότερες ανάλογες καταγραφές στο υπόλοιπο διηγηματικό έργο του σκιαθίτη συγγραφέα.

Η θεματολογία λοιπόν ενός τόσο σημαντικού αριθμού διηγημάτων αναμφίβολα καθιερώνει τον Αλ. Μωραϊτίδη ως γνήσιο θαλασσογράφο που μάλιστα υπερτερεί, κατά τη γνώμη ορισμένων μελετητών, του πιο «επώνυμου» και… συνώνυμου τρίτου του εξάδελφου. Οχι μόνο η ποσοτική αναλογία τίτλων και σελίδων επί του συνόλου του έργου (1), αλλά και η γλαφυρή, ποιητική όσο και παραστατική γραφίδα του οδηγούν σε αιτιολογημένες αποτιμήσεις. Ο Τέλλος Αγρας στη μελέτη του «Τα διηγήματα του Μωραϊτίδη» (2) επισημαίνει αρχικά την κυριαρχία της θάλασσας στα διηγήματα του συγγραφέα, με αρκετά στοχευμένα παραδείγματα, αναφερόμενος κυρίως στις τρικυμίες και τα ναυάγια, όπως θα δούμε πιο κάτω.

Στη συνέχεια υποστηρίζει ότι οι κυρίαρχοι και αυθεντικότεροι – «… γενναίοι, ελεύθεροι, αρρενωποί τύποι ανδρικοί…» – ήρωες των διηγημάτων είναι εκείνοι που σχετίζονται άμεσα με τη θάλασσα.

Αναφέρει σχετικά: «Οι τύποι του Μωραϊτίδη είναι κυρίως οι ναυτικοί, θαλασσινοί, βιοτέχναι – βαρκάρηδες, ψαράδες, ναύτες, και καπεταναίοι, αυτοί προ πάντων, οι τελευταίοι. Εις αυτό ο Μωραϊτίδης διαφέρει από τον Παπαδιαμάντην, ο οποίος έδωσε περισσότερον τον τύπο του μικροαστού νησιώτη κι ολιγώτερο του καπετάνιου. Ο θαλασσογράφος Μωραϊτίδης πλησιάζει περισσότερο τον θαλασσογράφο Καρκαβίτσα, από τον οποίο όμως λείπει η γυναίκα και ο κληρικός. Γενικώς ο Μωραϊτίδης είναι περισσότερο ναυτικός από τον Παπαδιαμάντη τόσον από διάθεση όσον και από πείρα…».

Και συνεχίζει ο Αγρας με τις παραθέσεις των ονομάτων των πρωταγωνιστών – καπεταναίων κυρίως – στα θαλασσινά διηγήματα του συγγραφέα, για την επικύρωση των θέσεων του. Αλλά και ο Ν. Γ. Πεντζίκης στο μελέτημά του «Περί Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη» (3) τονίζει τις εμφανείς θαλασσινές προτιμήσεις του Μωραϊτίδη. Οι συχνές και λεπτομερείς περιγραφές των σκιαθίτικων θαλασσών και παραλιών, της ευρύτερης περιοχής των Σποράδων, της Εύβοιας και της Μαγνησίας, όπως και οι σκιαγραφήσεις της Χαλκιδικής και του Άθωνα, μαζί με τις περιγραφόμενες ιστορίες συνθέτουν ένα αμιγώς θαλασσινό τοπίο, αυθεντικό και ελκυστικό. Επίσης επισημαίνεται η αγάπη του για τα κάθε λογής πλεούμενα: «Αντίθετα με ότι συνέβαινε με τον Παπαδιαμάντη φαίνεται ότι τον συγκινούσαν (σ. σ. τον Μωραϊτίδη) περισσότερο από τα σπίτια τα καράβια. Βλέπει μια βάρκα την παρομοιάζει με κορμί ανθρώπου … Τα αραγμένα σκαριά λέει ότι ρεμβάζουν… Νοιώθει την επιθυμία να τα φιλήσει σα να είναι όμορφα κορίτσια. Τα λέει πανδαίδαλα ινδάλματα των θαλασσών…». Παραθέτει ο Ν. Γ. Πεντζίκης κάμποσα παραδείγματα, μέσα από το διηγηματικό, θαλασσινό έργο του Μωραϊτίδη.

Με τα παραπάνω, σε γενικές γραμμές, αποδεικνύεται η υψηλού επιπέδου ναυτικότητα του Μωραϊτίδη, που σε πολλά σημεία υπερβαίνει εκείνη του Παπαδιαμάντη. Δεν είναι επίσης, νομίζω, τυχαίο που οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Μωραϊτίδη φέρουν το γενικό τίτλο: «Με του βορηά τα κύματα». Η σύνταξη μιας εμπεριστατωμένης μελέτης για τη ναυτικότητα του έργου των δύο Αλεξάνδρων και την παρουσίασή τους ως γνήσιων θαλασσογράφων, θεωρείται, θαρρώ, απαραίτητη.

Ναυάγια, προσφιλές θέμα

Το ναυάγιο οπωσδήποτε αποτελεί το πλέον οδυνηρό συμβάν του ναυτικού βίου, ειδικά όταν συνοδεύεται και από ανθρώπινες απώλειες. Τραγικό αλλά και συχνά αναπόφευκτο, ειδικά στην περίοδο της ιστιοφόρου ναυτιλίας που τα σκαριά ήταν σαφώς πιο ευάλωτα στα ξεσπάσματα του καιρού. Ετσι θεωρείται ευεξήγητη η καταγραφή τέτοιων γεγονότων στα έργα της θαλασσινής λογοτεχνίας.

Ειδικότερα, στα θαλασσινά διηγήματα του Μωραϊτίδη τα ναυάγια κυριαρχούν. Μνήμες οδυνηρές από τραγωδίες και άλλα ναυτικά ατυχήματα σκιαθίτικων πλεούμενων και των ναυτικών τους, κεντρίζουν την έμπνευση του συγγραφέα που τα μετατρέπει με την γραφίδα του σε εξαιρετικά λογοτεχνικά έργα, έστω και με την προσθήκη της όποιας μυθοπλασίας. Ας δούμε τι σημειώνει σχετικά πάλι ο Τέλλος Άγρας για τις τρικυμίες στα διηγήματα του Μωραϊτίδη (4), που βέβαια σχεδόν πάντοτε καταλήγουν σε ναυάγια: «Και εις τον Μωραϊτίδην, όπως και εις τον Παπαδιαμάντην, αι περιγραφαί των τρικυμιών υπερβαίνουν και εις διάθεσιν και εις δύναμιν και εις ποσότητα τας περιγραφάς των νηνεμιών. Πρέπει άραγε να το αποδώσωμεν εις την πραγματικότητα, την γεωγραφικήν θέσιν της Σκιάθου, εκτεθειμένης εις τρικυμίας, ή εις αισθητικήν προτίμησιν, λόγω της κάποιας ιδιαιτέρας αγρίας καλλονής του τρικυμιώδους στοιχείου;». Όπως και να χει το ζήτημα είναι εύκολη η διαπίστωση ότι έξη διηγήματα αποτελούν ιστορίες ναυαγίων: «Των θαλασσών ο Αγιος», «Ο Αναποδιασμένος», «Αλτανού», «Σε μια παράκληση», «Μανουήλα», «Βαρκαρογιάννης», ενώ σε τρία ακόμη υπάρχουν εκτενείς σχετικές αναφορές: «Αρατε Πύλας», «Φαντάσματα», και «Ψυχοσάββατο», χώρια μικρότερες αναφορές όπως στο ελάχιστα ναυτικό διήγημα «Ο Δεκατιστής» ή το καθόλου «Ο Μπάρμπα – Δήμαρχος».

Τα ναυάγια ως θαλασσινά συμβάντα ατυχή ή τραγικά, διακρίνονται από ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία που συνθέτουν την «ταυτότητά» τους και βοηθούν στην αποτύπωση και την αποτίμησή τους.

Αυτά είναι:

Α) Στοιχεία σκάφους (τύπος, είδος, προέλευση, πλοιοκτησία, όνομα κλπ.)

Β) Αιτία ναυαγίου (κακοκαιρία, ανθρώπινο λάθος, βλάβη, ατύχημα κλ.)

Γ) Τόπος ναυαγίου

Δ) Χρόνος ναυαγίου

Ε) Ανθρώπινες απώλειες

ΣΤ) Διάφορες άλλες, κατά περίπτωση, επισημάνσεις.

Στα ναυάγια που περιγράφονται στα διηγήματα του Αλ. Μωραϊτίδη, εμπλέκονται πάντοτε – εκτός από λίγες εξαιρέσεις – σκιαθίτικα σκαριά διαφόρων τύπων, χρήσεως και μεγεθών(εμπορικά ιστιοφόρα, ψαροκάικα, βάρκες κ.α.).

Αναφέρεται ο τύπος του σκαριού, και ιστιοφορίας του, το όνομα του σκάφους και του πλοιοκτήτη κυβερνήτη, όπως θα δούμε κατά περίπτωση. Αιτία των ναυαγίων είναι συνήθως η κακοκαιρία, αλλά συναντούμε και το ανθρώπινο σφάλμα , όπως και συνδυασμό των δύο (π.χ. Ο Αναποδιασμένος), ενώ δε λείπουν και άλλες αιτίες, όπως η συνάντηση με φάλαινα στον Βαρκαρογιάννη. Τόπος του συμβάντος ορίζεται σχεδόν πάντοτε η θαλάσσια περιοχή της Σκιάθου – ακόμη και μέσα στο λιμάνι – δίχως ν’ απουσιάζουν και μακρινότερες θάλασσες. Για το χρόνο των ναυαγίων δεν έχουμε βέβαια πλήρη ημερομηνία και έτος, αλλά τις περισσότερες φορές μνημονεύεται η εποχή ή ο μήνας, με συνηθέστερη τη χειμερινή περίοδο, οπότε και οι δυσμενέστερες καιρικές συνθήκες προκαλούν περισσότερα οδυνηρά περιστατικά. Σε ότι αφορά τις απώλειες ζωών, αυτό συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις, ενώ συναντούμε και συμβάντα που περιορίζονται στις υλικές ζημιές, έστω και με ολοκληρωτική καταστροφή του πλεούμενου. Ακόμη, στον βαθιά θρησκευόμενο Μωραϊτίδη, βρίσκουμε διαρκώς παρούσα την επίκληση στο θεό – και βέβαια στον Αη Νικόλα – για την αποφυγή των ναυαγίων ή τη διάσωση των ναυαγών. Παρακλήσεις, προσευχές, τα κεριά του επιταφίου, λειτουργούν αποτρεπτικά για τις τυχόν δυσάρεστες εξελίξεις και συμβάλουν στον κατευνασμό των καιρικών φαινομένων. Βέβαια από τη λαϊκή σκιαθίτικη παράδοση δεν λείπουν και οι διάφορες δοξασίες, προλήψεις και οράματα που έχουν σχέση με ναυτικά ατυχήματα. Όλα ετούτα θα τα δούμε στο επόμενο μέρος του άρθρου μας κατά περίπτωση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο Παπαδιαμάντης έγραψε 171 διηγήματα, ενώ ο Μωραϊτίδης μόνο 30, τα περισσότερα όμως πολυσέλιδα.

(2) Εμπεριέχεται στο βιβλίο «Ομόπλουν πλοίον – 5 κείμενα για τον Μωραϊτίδη», φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Γνώση και Στιγμή, 1990, στις σελ. 11-38.

(3) Στο «Ομόπλουν πλοίον…» οπ. π. σελ 63-81.

(4) οπ. π. σελ 20

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ…

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου