Αυξάνεται ραγδαία το μελάνωμα – ο πιο φονικός καρκίνος του δέρματος – στις νεαρές ηλικίες.
Έρευνα της Κλινικής Μάγιο στις ΗΠΑ, η οποία δημοσιεύτηκε στο τεύχος Απριλίου της επιθεώρησης «Mayo Clinic Proceedings», έδειξε οκταπλασιασμό της νόσου από το 1970 έως το 2009 σε γυναίκες 18-39 ετών και τετραπλασιασμό στους άνδρες ίδιας ηλικίας. Η μεγάλη αύξηση αποδίδεται στην ψυχαγωγική «ηλιοθεραπεία» και το τεχνητό μαύρισμα με σολάριουμ.
«H υπερβολική έκθεση στον ήλιο είναι παθογενετική, διότι προκαλεί γήρανση του δέρματος και επιρρέπεια στην κακοήθεια (μελάνωμα)», λέει ο καθηγητής Παθολογικής Φυσιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χαράλαμπος Μουτσόπουλος.
«Γενικά, η “με μέτρο” έκθεση είναι αναζωογονητική για το ανοσολογικό σύστημα. Εντούτοις, η έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία (ηλιοθεραπεία) ασθενών με αυτοάνοσα νοσήματα, ειδικότερα ασθενών με συστηματικό ερυθηματώδη λύκο και σύνδρομο Sjogren, επάγει την έξαρση των νοσημάτων αυτών.
»Και αυτό διότι η υπεριώδης ακτινοβολία προκαλεί προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο (απόπτωση) στα κύτταρα της επιδερμίδας, με αποτέλεσμα να απελευθερώνεται πληθώρα κυτταροπλασματικών και πυρηνικών αυτοαντιγόνων, τα οποία ερεθίζοντας το διεγερμένο ανοσολογικό σύστημα των ασθενών αυξάνουν περαιτέρω την παραγωγή αυτοαντισωμάτων, δημιουργούνται ανοσοσυμπλέγματα (αυτοαντιγόνα – αυτοαντισώματα), ενεργοποιείται το συμπλήρωμα και πυροδοτείται η φλεγμονή».
Πώς ακριβώς επιδρά ο ήλιος στο δέρμα μας, εξηγεί ο αναπληρωτής καθηγητής Δερματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αλέξανδρος Ι. Στρατηγός.
Είναι αλήθεια ότι ο ήλιος κάνει καλό σε ορισμένες δερματοπάθειες;
Σε ορισμένες φλεγμονώδεις δερματοπάθειες, όπως στη ψωρίαση, στο έκζεμα, στον ομαλό λειχήνα, η προσεκτική έκθεση στον ήλιο έχει θεραπευτικά αποτελέσματα λόγω της ανοσοκατασταλτικής δράσης της υπεριώδους ακτινοβολίας στη φλεγμονώδη διαδικασία των νοσημάτων αυτών.Την επίδραση αυτή αξιοποιούμε με τη χρήση της φωτοθεραπείας.
Επειδή το «εύρος ασφάλειας» μεταξύ της θεραπευτικής «δόσης» του ήλιου στα δερματικά αυτά νοσήματα και των μακροχρόνιων κινδύνων εκδήλωσης καρκίνου δέρματος ή μελανώματος είναι άγνωστο, η διάρκεια έκθεσης στον ήλιο σε ασθενείς με δερματικά νοσήματα θα πρέπει να είναι περιορισμένου χρόνου, σε ώρα που ο ήλιος δεν «καίει» και υπό τη προστασία έστω και χαμηλού δείκτη αντηλιακού.
Ο ήλιος όμως δεν ωφελεί όλα τα δερματικά νοσήματα και υπάρχουν καταστάσεις, όπως η ροδόχρους νόσος και οι φωτοευαισθησίες από φάρμακα, που επιδεινώνονται με την έκθεση στον ήλιο.
Υπάρχει η άποψη ότι το μελάνωμα οφείλεται κυρίως σε γενετικά αίτια και όχι στην έκθεση στον ήλιο. Είναι σωστή;
Σε ένα ποσοστό 10% των περιπτώσεων μελανώματος η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο, με την έννοια ότι υπάρχουν και άλλα κρούσματα μελανώματος μέσα στην ίδια οικογένεια. Εκτός από το οικογενειακό ιστορικό, γενετική προδιάθεση συνήθως υπάρχει σε ασθενείς που εκδηλώνουν μελάνωμα σε νεαρή ηλικία (κάτω των 30 ετών) και σε άτομα με εμφάνιση περισσότερων του ενός μελανωμάτων.
Αν και υπάρχει γενετικό τεστ για το μελάνωμα, που ανιχνεύει μεταλλάξεις του μόνου γονιδίου που έχει συσχετιστεί – προς το παρόν – με τη νόσο (γονίδιο CDKN2A ή p16), η πρακτική εφαρμογή του σε ασθενείς με μελάνωμα βρίσκεται υπό διερεύνηση. Νεότερες γονιδιακές μελέτες τόσο στο μελάνωμα όσο και στον καρκίνο του δέρματος ενοχοποιούν την ύπαρξη προδιαθεσικών πολυμορφισμών σε γονίδια που ελέγχουν τη μελάγχρωση του δέρματος, την αντίδραση του δέρματος στον ήλιο και την εμφάνιση πολλαπλών σπίλων.
Οι ορθοπεδικοί συνιστούν λίγη έκθεση στον ήλιο χωρίς αντηλιακό για παραγωγή βιταμίνης D. Τι λένε οι δερματολόγοι;
Υπάρχουν ενδείξεις ότι η βιταμίνη D έχει έναν προστατευτικό ρόλο όχι μόνο για την υγεία του μυοσκελετικού συστήματος αλλά και για μια σειρά από παθολογικές καταστάσεις, όπως ο καρκίνος και οι αυτοάνοσες παθήσεις.
Δυστυχώς, δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις για το πόση έκθεση στον ήλιο χρειάζεται προκειμένου να έχουμε ικανοποιητικά επίπεδα βιταμίνης D στον οργανισμό, αν και πιστεύουμε ότι μικρές εκθέσεις περιορισμένης επιφάνειας του δέρματος είναι αρκετές (για παράδειγμα, ένας περίπατος στον ήλιο για 10-15 λεπτά εκθέτοντας μόνο το πρόσωπο και τα χέρια).
Λόγω όμως των αναμφισβήτητων δυσμενών αποτελεσμάτων της υπερέκθεσης στον ήλιο (καρκίνος δέρματος, μελάνωμα), συνιστάται η αποφυγή της έκθεσης στον ήλιο και η χρήση συμπληρωμάτων βιταμίνης D με τη διατροφή για την αναπλήρωση των αποθηκών της βιταμίνης D σε ορθοπεδικούς ασθενείς ή άτομα μεγαλύτερης ηλικίας που έχουν χαμηλά αποθέματα βιταμίνης D.
Ποια η σχέση των ηλιακών εγκαυμάτων στην παιδική ηλικία με το μελάνωμα;
Υπάρχουν επιδημιολογικές μελέτες που δείχνουν ότι τα εγκαύματα στον ήλιο κατά την παιδική ηλικία προδιαθέτουν τη μελλοντική εκδήλωση μελανώματος και καρκίνου του δέρματος.
Νεότερες απόψεις υποστηρίζουν ότι τα έντονα ηλιακά εγκαύματα σε οποιαδήποτε ηλικία, ακόμα και στην ενήλικη ζωή, αποτελούν έναν δείκτη επικινδυνότητας για τη νόσο.
Το κατά πόσο τα ίδια τα εγκαύματα συμβάλλουν στην παθογένεση του μελανώματος με τη πρόκληση ογκογόνων μεταλλάξεων στο γενετικό υλικό των κυττάρων του δέρματος ή αποτελούν απλώς έναν δείκτη της ευαισθησίας του δέρματος, αυτό βρίσκεται υπό διερεύνηση.
Πόσο συνεισφέρει το σολάριουμ στην ανάπτυξη του καρκίνου του δέρματος;
Το σολάριουμ, παρά τη διαφημιστική του προσέγγιση περί «ασφαλούς μαυρίσματος», αποτελεί πηγή καρκινογόνου ακτινοβολίας με σημαντική επιδημιολογική συσχέτιση με τον καρκίνο του δέρματος. Οι δερματολόγοι συστήνουν την αποφυγή έκθεσης σε σολάριουμ γενικώς και ειδικότερα σε εφήβους, σε άτομα με πολλαπλούς σπίλους ή με πολύ ανοιχτόχρωμο δέρμα.
Εκτός από τις ανησυχίες για τη βιολογική δράση της υπεριώδους ακτινοβολίας, θα πρέπει κανείς να προσθέσει και επιφυλάξεις για το αν τηρούνται οι κανόνες ασφαλείας σχετικά με τη χρήση του σολάριουμ στην Ελλάδα (μετρήσεις ακτινοβολίας σε συστηματική βάση, τήρηση ορίων ασφάλειας και αποκλεισμός ατόμων με πολύ ευαίσθητο δέρμα).
Με ποια κριτήρια να διαλέξουμε αντηλιακό;
Τα αντηλιακά είναι, προς το παρόν, το καλύτερο μέσο προστασίας. Προσοχή όμως! Μελέτες έχουν δείξει όσοι χρησιμοποιούν αντηλιακά έχουν την τάση να εκτίθενται υπερβολικά στον ήλιο, θεωρώντας ότι είναι απόλυτα ασφαλείς.
Τα νεότερα αντηλιακά προστατεύουν από το σύνολο της υπεριώδους ακτινοβολίας (UVA και UVB), έχουν υψηλό βαθμό προστασίας, έχουν εξαιρετικές καλλυντικές ιδιότητες και είναι ανθεκτικά στο νερό και στη ζέστη. Θα πρέπει, ωστόσο, να τα χρησιμοποιούμε σωστά: για περιορισμένο διάστημα παραμονής στον ήλιο, με συχνή ανανέωση και πάντα σε συνδυασμό με τις άλλες μεθόδους φωτοπροστασίας (σκιά, προστατευτικό ρουχισμό).
Σύμφωνα με οδηγίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2008), τα αντηλιακά θα αναγράφουν την ένδειξη προστασίας από τη UVA (εκτός από το SPF που εκφράζει την προστασία από τη UVB) και θα έχουν συγκεκριμένο δείκτη SPF (10, 20, 25, 30, 50+), ενώ θα αποφεύγουν χρήση όρων που υποδηλώνουν «απόλυτη» προστασία από την ηλιακή έκθεση.
Πως επιδρά ο ήλιος στο δέρμα
Η έκθεση στον ήλιο – συγκεκριμένα στο επιβλαβές υπεριώδες φάσμα της ηλιακής ακτινοβολίας (290-400 nm) – επηρεάζει τη λειτουργία των δερματικών κυττάρων:
– Προκαλώντας μεταλλάξεις στο γενετικό υλικό (DNA) των κυττάρων
– Επάγοντας τη διαδικασία της φλεγμονής
– Διεγείροντας τη παραγωγή οξειδωτικών ριζών με κυτταροτοξική δράση
– Καταστέλλοντας την ανοσολογική άμυνα του δέρματος
…και στα μάτια
– Προκαλεί βλεφαρίτιδα, κερατίτιδα, επιπεφυκίτιδα, καταρράκτη, ωχροπάθεια
Τι βλάβες προκαλεί
– Σε οξεία φάση, ερύθημα (έγκαυμα) ή φωτοαλλεργίες.
– Σε χρόνια βάση, φωτογήρανση (συνδυασμό ρυτίδων, ευρυαγγειών και κηλίδων) και καρκίνο του δέρματος.
Ποιοι κινδυνεύουν να παρουσιάσουν μελάνωμα
1. Άτομα με ιστορικό υπέρμετρης έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία
2. Άτομα με συγκεκριμένο τύπο δέρματος που εμφανίζει μεγάλη ευαισθησία στον ήλιο χωρίς να μαυρίζει. Ο τύπος αυτός χαρακτηρίζεται από ανοιχτόχρωμα μάτια (γαλανά, γκρι), μαλλιά (ξανθά, κόκκινα) και δέρμα, ενώ αναπτύσσει εύκολα φακίδες στο πρόσωπο ή στη ράχη
3. Άτομα με μεγάλο αριθμό (άνω των 50) κοινών σπίλων
4. Άτομα με «δυσπλαστικούς» σπίλους (έχουν μεγαλύτερο μέγεθος από τους κοινούς σπίλους και ανώμαλο σχήμα και χρώμα)
5. Άτομα με ιστορικό μελανώματος (πιθανότητα 10-15% να αναπτύξουν και δεύτερο μελάνωμα – η πιθανότητα αυτή αυξάνει όταν υπάρχουν πολλαπλοί σπίλοι ή οικογενειακό ιστορικό μελανώματος)
6. Άτομα με αποδυναμωμένο ανοσοποιητικό σύστημα (λόγω κακοήθειας, από φάρμακα ύστερα από μεταμόσχευση οργάνων, λοίμωξης HIV/ΑIDS κ.ά).
Προσοχή!
– Τα ηλιακά εγκαύματα κατά την παιδική ηλικία προδιαθέτουν για μελλοντική εκδήλωση μελανώματος και καρκίνου του δέρματος
– Η συχνή χρήση σολάριουμ αυξάνει τον κίνδυνο μελανώματος κατά 74%
Πρακτικές συμβουλές ηλιοπροστασίας
– Αξιολογήστε τον βαθμό ατομικής ευαισθησίας σας με βάση το χρώμα του δέρματός σας, τον αριθμό των σπίλων και των φακίδων και την αντίδραση του δέρματός σας στις πρώτες εκθέσεις του καλοκαιριού
– Αποφύγετε την έκθεση στον ήλιο κατά τις μεσημβρινές ώρες (10 π.μ.- 4 μ.μ.). Τις ώρες της ημέρας που η σκιά σας είναι κοντύτερη από το ύψος σας προστατευτείτε από τον ήλιο
– Εάν βγείτε έξω, φορέστε ρούχα με μανίκια, μακριά παντελόνια και καπέλο με ευρύ γείσο
– Θυμηθείτε ότι η υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να διαπερνά τον ελαφρύ ρουχισμό, το παρμπρίζ του αυτοκινήτου και τα παράθυρα
– Προστατευτείτε από τη UV ακτινοβολία που αντανακλάται από την άμμο, το νερό ή το χιόνι
– Προστατέψτε το δέρμα σας με τα «ευρέως φάσματος» αντηλιακά προϊόντα που καλύπτουν και τους δύο τύπους υπεριώδους ακτινοβολίας (UVA και UVΒ), με δείκτη (SPF) 30 ή υψηλότερο
– Η επάλειψη του αντηλιακού να γίνεται 15’ με 30’ πριν από την έκθεση στον ήλιο και να επαναλαμβάνεται κάθε 2-3 ώρες
– Μη χρησιμοποιείτε τα αντηλιακά με σκοπό να παρατείνετε την παραμονή σας στον ήλιο
– Μη βιάζεστε να μαυρίσετε. Ακόμα και με τη χρήση του αντηλιακού, το μαύρισμα θα επέλθει με την εφαρμογή των προσαρμοστικών μηχανισμών άμυνας του δέρματος (σταδιακή μελάγχρωση, πάχυνση του δέρματος)
– Μη χρησιμοποιείτε τα «λάδια» μαυρίσματος ως φωτοπροστατευτικές ουσίες (ο δείκτης προστασίας τους είναι εξαιρετικά χαμηλός)
– Φορέστε γυαλιά ηλίου με φακούς που απορροφούν τη UV ακτινοβολία (η ετικέτα να διευκρινίζει ότι οι φακοί απορροφούν τουλάχιστον το 99% της UVA και UVB)
– Τα γυαλιά να είναι μεγάλα, με καμπυλότητα στο πλάι, χωρίς φθορές στους φακούς
