Εντυπωσιακός είναι ο ενάλιος αρχαιολογικός πλούτος που διαθέτει η Μαγνησία, και απαρτίζεται από πλήθος αρχαίων ναυαγίων που φιλοδοξούν να αποτελέσουν μακροπρόθεσμα πόλο τουριστικής ανάπτυξης, με επίκεντρο τους φίλους των καταδύσεων. Οι «Τιτανικοί» της Μαγνησίας και το καινοτόμο πρόγραμμα δημιουργίας επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων στην Αλόννησο και τον δυτικό Παγασητικό, αποτέλεσαν το θέμα της ομιλίας που πραγματοποίησε η Δρ. Αγγελική Σίμωσι, στο πλαίσιο του μεγάλου αρχαιολογικού συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στον Βόλο με θέμα τα αρχαιολογικά δεδομένα της τελευταίας διετίας.
Ρεπορτάζ: ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΥΔΡΑΙΟΥ
Η ομιλία της κ. Σίμωσι πλαισιώθηκε από εντυπωσιακό φωτογραφικό υλικό, το οποίο παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό μέσω του ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ, αποκαλύπτοντας πολυάριθμους, σπάνιους αρχαιολογικούς θησαυρούς, μοναδικούς σε πανελλήνιο επίπεδο.
Η ίδια αναφέρθηκε στο έργο της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων, τις πολυετείς έρευνες που πραγματοποιούνται στην περιοχή μας, ενώ σημείωσε ότι «το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων αποτελεί σήμερα τον μεγαλύτερο σε έκταση κηρυγμένο ενάλιο αρχαιολογικό χώρο της χώρας μας, καταλαμβάνοντας περίπου 2.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα». Εντάσσεται στα διοικητικά όρια του Δήμου Αλοννήσου και περιλαμβάνει την Αλόννησο και την ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της, περικλείοντας πλήθος νησίδων όπως: Περιστέρα, Κυρά-Παναγιά, Γιούρα, Δυο Αδέλφια, Ψαθούρα, Σκάντζουρα, Πιπέρι και 22 βραχονησίδες.
Πλούτος στην Περιστέρα
Η προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων απαρίθμησε τον πλούτο των ναυαγίων που βρίσκονται στον θαλάσσιο χώρο της Περιστέρας και τα εντυπωσιακά ευρήματα που ήρθαν στο φως.
Το κλασικό ναυάγιο βόρεια του όρμου «Κοκαλιά», ναυάγιο Περιστέρας, θεωρήθηκε μέχρι τώρα το μεγαλύτερο ναυάγιο της κλασικής περιόδου και εντοπίστηκε από τον Δημήτρη Μαυρίκη το 1985 στην Αλόννησο, στον δίαυλο με τη νήσο Περιστέρα, σχεδόν απέναντι από τον παραθαλάσσιο οικισμό της Αλοννήσου, τη Στενή Βάλα.
Το πλοίο, που ήταν πιθανότατα αθηναϊκό εμπορικό, βυθίστηκε σε βάθος από 22 έως 30 μέτρα γύρω στο 425 – 415 π.Χ. και είχε διαστάσεις 30 μέτρα μήκος και 10 μέτρα πλάτος.
Ηταν εντυπωσιακού μεγέθους με μεγάλη χωρητικότητα, μετέφερε 3.000 – 4.000 αμφορείς οίνου από τις γνωστές οινοπαραγωγικές πόλεις της εποχής, τη Μένδη Χαλκιδικής και τα νησιά των Σποράδων, Σκόπελο (Πεπάρηθο) και Αλόννησο (Ίκο), όπως μαρτυρούν και οι τύποι των αμφορέων που βρέθηκαν.
Το 1992 η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε την πρώτη υποβρύχια ανασκαφική έρευνα στο ναυάγιο, η οποία συνεχίστηκε από την ανασκαφέα σε 3 ακόμα ανασκαφικές περιόδους κατά τα έτη 1993, 1999 και 2000.
Από τις ανασκαφές ανελκύστηκε πλήθος αμφορέων, περί τους χίλιους, και σημαντικός αριθμός αγγείων, μεταλλικοί πίροι, άγκυρες, καθώς επίσης και μικρά τεμάχια ξύλου. Το πλοίο υπολογίζεται ότι ζύγιζε πάνω από 11 τόνους, «γεγονός που αποκαλύπτει, σε αντίθεση με τις έως τώρα πεποιθήσεις, ότι κατά τους κλασικούς χρόνους ήταν δυνατή η ναυπήγηση πλοίων τέτοιου μεγάλου μεγέθους» υπογράμμισε η Δρ. Αγγελική Σίμωσι.
Βυζαντινά ναυάγια
Πολλά ναυάγια βυζαντινών χρόνων έχουν εντοπιστεί, παράλληλα, στον εγγύς θαλάσσιο χώρο.
*Συγκεκριμένα βρέθηκε εμπορικό πλοίο βυζαντινών χρόνων με φορτίο από αμφορείς που χρονολογείται στο 12ο αιώνα μ.Χ. και εντοπίζεται σε βάθος 56 μέτρων. Λόγω σχήματος, δόθηκε στο ναυάγιο η ονομασία «οκτώ».
*Σε απόσταση μόλις 130 μ. από το προαναφερόμενο ναυάγιο και σε βάθος 56 μ. κείται ο σωρός φορτίου δεύτερου πλοίου. Το ναυάγιο χρονολογείται στα βυζαντινά χρόνια (10ος -11ος αι. μ.Χ.) και αποτελείται από πλήθος αμφορέων, ενώ σώζεται και μια άγκυρα του πλοίου, «τύπου Υ».
*Η θέση του τρίτου βυζαντινού ναυαγίου βρίσκεται σε απόσταση μόλις 6 μέτρων ανατολικότερα από το ναυάγιο Β΄, στο ίδιο βάθος. Χρονολογείται στους βυζαντινούς χρόνους (10ος-11ος αι. μ.Χ.). Έχει σωζόμενο μήκος 15,50 μ. και πλάτος 5 μ. Το φορτίο του αποτελείται από αμφορείς και εντοπίζεται σε βάθος 57 μέτρων. Τα ναυάγια Β΄ και Γ΄ είναι όμοια ως προς τον τύπο των αμφορέων που μετέφεραν και ως προς τις διαστάσεις τους.
*Ναυάγιο στο ακρωτήρι «Τσέλιος». Πρόκειται για εμπορικό πλοίο ελληνιστικών χρόνων στα νοτιοανατολικά της νήσου Περιστέρας. Το εμφανές τμήμα του φορτίου του ναυαγίου αποτελείται από 30 περίπου αμφορείς ελληνιστικών χρόνων, σε βάθος 29-34 μέτρα.
Στη θαλάσσια περιοχή της Κυρά – Παναγιάς
Εντυπωσιακό ναυάγιο έχει εντοπιστεί, εξάλλου, στη θαλάσσια περιοχή του όρμου «Αγ. Πέτρος» νήσου κυρά-Παναγιάς (Πελαγονήσι). Πρόκειται για ναυάγιο βυζαντινών χρόνων, που χρονολογείται στα μέσα του 12ου αι. μ.Χ. και βρίσκεται σε βάθος 29-34 μέτρα.
Το ναυάγιο ανασκάφτηκε το 1970 και ένα σημαντικό μέρος από το φορτίο του ανελκύστηκε. Εχει σωζόμενες διαστάσεις 25×8 μέτρα και το εκτόπισμά του φαίνεται ότι ξεπερνούσε τους 100 τόνους. Το πλοίο μετέφερε αμφορείς, πλήθος πινακίων με εντυπωσιακό εγχάρακτο διάκοσμο, ενώ κατά μήκος του άξονα του ναυαγίου ξεχωρίζουν 6 μυλόπετρες από γρανίτη. Εκτός από το φορτίο, βρέθηκε επίσης μεγάλο μέρος από το πέτσωμα του πλοίου.
Στη βραχονησίδα «Φαγκρού»
Το ναυάγιο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της νήσου Φαγκρού ή Πελερίσσα (αρχαία ονομασία), και σε βάθος από 28 έως 36 μέτρα. Πρόκειται για εμπορικό πλοίο κλασικής περιόδου, που χρονολογείται το 476 π.Χ., με σωζόμενες διαστάσεις 18×11 μέτρα. Το πλοίο μετέφερε κατά κύριο λόγο αμφορείς οίνου από την πόλη Μένδη της Χαλκιδικής.
Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών που πραγματοποιήθηκαν το 1995 και 1996 αποκαλύφτηκαν και άλλα σημαντικά ευρήματα, όπως πολλά ακέραια μελαμβαφή χρηστικά αγγεία, μεταλλικά αντικείμενα, μολύβδινοι στύποι αγκύρας. Σπουδαίο εύρημα υπήρξε και η αποκάλυψη ξύλινου τμήματος διαστάσεων 70×17 εκατοστών, που προέρχεται από το σκαρί του πλοίου, ενισχύοντας την πιθανότητα να διατηρούνται κάτω από τον αμμώδη πυθμένα και άλλα ξύλινα τμήματά του.
Ναυάγιο στη θέση «Κάτεργο»
Πρόκειται για βυζαντινό πλοίο, που χρονολογείται στον 9ο -10ο αιώνα μ.Χ. και ναυάγησε βόρεια της νήσου Κυρά-Παναγιάς, στη θαλάσσια περιοχή του ακρωτηρίου «Κάτεργο», σε βάθος από 17 έως 34 μέτρα. Το εμφανές τμήμα του φορτίου του πλοίου αποτελείται κυρίως από πλήθος σπασμένων αμφορέων, μεταξύ των οποίων εμφανίζονται και λίγοι ακέραιοι. Επίσης σώζονται τρεις σιδερένιες άγκυρες από το πλοίο.
Στη νήσο «Σκάντζουρα» νότια της Αλοννήσου
Το ναυάγιο βρίσκεται σε απόσταση 110 μέτρων από τις νοτιοδυτικές ακτές του νησιού και χρονολογείται στην υστεροκλασική εποχή. Το φορτίο του πλοίου βρίσκεται στο πρανές της βραχώδους απόληξης της ακτής, από το βάθος των 29 μέχρι το βάθος των 40 μέτρων, όπου τα ίχνη του χάνονται στην άμμο. Οι αμφορείς, που προέρχονται κυρίως από τη Μένδη της Χαλκιδικής, εμφανίζονται σε συγκεντρώσεις συνολικής έκτασης 27×12.50 μέτρων, ενώ ανελκύστηκαν και πολλά μελαμβαφή αγγεία πόσης, πιθανόν για τη χρήση του πληρώματος.
Μεγάλος αριθμός ναυαγίων
Εντύπωση λοιπόν προκαλεί αναμφισβήτητα ο μεγάλος αριθμός των εντοπισμένων ναυαγίων του θαλάσσιου χώρου της Αλοννήσου, αρκετά από τα οποία υποδείχθηκαν από ντόπιους αλιείς. Ο συγκεκριμένος θαλάσσιος χώρος έχει ερευνηθεί ενδελεχώς από την Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων, και με την τεχνολογική υποστήριξη του Wood’s Hole Oceanographic Institution της Μασαχουσέτης.
Το 2010 είχε πραγματοποιηθεί υποβρύχια έρευνα με υψηλής τεχνολογίας μηχανήματα και συγκεκριμένα με αυτόνομο υποβρύχιο όχημα (AUV), που σάρωσε τον πυθμένα του διαύλου που εκτείνεται μεταξύ Αλοννήσου και Περιστέρας, χωρίς να εντοπιστούν άλλα ναυάγια, όπως ανέφερε η Δρ. Σίμωσι.
Στη Σκόπελο
Το 1969 οι θαλάσσιες περιοχές των όρμων Πάνορμος, Στάφυλος και Αγνώντας της νήσου Σκοπέλου κηρύχθηκαν ως ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι, επειδή επισημάνθηκαν αρχαία λείψανα και ναυάγια, καθώς και αρχαία αγγεία στον βυθό της θάλασσας, γεγονός που επιβεβαιώθηκε ύστερα από πρόσφατες έρευνες της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων στα τέλη του 2017.
Σημαντικό είναι το βυζαντινό ναυάγιο νήσου Δασιάς, στο βορειοδυτικό άκρο της Σκοπέλου, μιας περιοχής που βρίσκεται σε οπτική επαφή με το Νέο Κλήμα της Σκοπέλου.
Το ναυάγιο αποτελείται από αμφορείς που βρέθηκαν σε βάθη 17-20 μέτρων. Επίσης παρατηρούνται μικρότερες συγκεντρώσεις, σε βάθη έως 30 μέτρων. «Δεν υπάρχει κήρυξη του ενάλιου αρχαιολογικού χώρου, αλλά το ναυάγιο προσφέρεται για επισκέψιμος ενάλιος αρχαιολογικός χώρος» υπογράμμισε η κ. Σίμωσι.
Στον κηρυγμένο ενάλιο αρχαιολογικό χώρο του όρμου Πάνορμος έχει επίσης βυθιστεί ένα σύγχρονο πλοίο, το φορτηγό ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ, το οποίο μπορεί, επίσης, να αποτελέσει επισκέψιμο ενάλιο αρχαιολογικό χώρο.
Στις δυτικές ακτές του νότιου Παγασητικού
*Ναυάγιο εντοπίστηκε στη νησίδα Κίκυνθο, η οποία αναπτύσσεται ως φυσικός κυματοθραύστης στα ανατολικά του όρμου της Αμαλιαπόλεως. Στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, σε βάθος μόνο 2,5 μέτρων υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση θραυσμένων κεραμικών. Ο σωρός εκτείνεται σε βάθος από τα 3,5 μέτρα έως τα 9 και 12 μέτρα και καταλαμβάνει έκταση περίπου 8Χ12 μέτρα. Η συντριπτική πλειονότητα των κεραμικών είναι θραύσματα μεγάλων πιθαριών, υπάρχουν όμως και κομμάτια βυζαντινών εμπορικών αμφορέων, που χρονολογούν και το σύνολο του ναυαγίου, κατά τον 12ο – 13ο αιώνα μ.Χ.
*Στην Ακρα Γλάρος και συγκεκριμένα στη βόρεια ανατολική θαλάσσια περιοχή, εντοπίστηκαν δύο ναυάγια βυζαντινών χρόνων. Πρόκειται για συστάδες αμφορέων, που χρονολογούνται μεταξύ του 12ου και 13ου μ.Χ. αιώνα, ενώ τη χρονολόγηση των ναυαγίων επιβεβαιώνουν και δύο μεταλλικές άγκυρες σε σχήμα Υ, χαρακτηριστικές της εποχής αυτής.
*Στον θαλάσσιο χώρο βορειοδυτικά της χερσονήσου, υπάρχουν άλλα δύο συμπλέγματα ναυαγίων, με αμφορείς και άγκυρες, ο κύριος όγκος των οποίων ανάγεται στη βυζαντινή εποχή 11 -13ος αι. μ. Χ, ενώ υπάρχουν και κατάλοιπα ναυαγίων της ρωμαιοκρατίας (1π.Χ αι. – 1ος μ.Χ. αι.).
*Δύο ναυάγια εντοπίστηκαν, εξάλλου, στον όρμο Τηλέγραφο. Συγκεκριμέναεντοπίστηκε και ανασκάφθηκε σημαντικό ναυάγιο από υστερορωμαϊκούς αμφορείς, που χρονολογούν το σύνολο του ναυαγίου στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα. Το πρώτο αυτό ναυάγιο βρίσκεται σε βάθος 17–28 μέτρων.
*Το δεύτερο ναυάγιο χρονολογείται κατά τον 11ο και 12ο αιώνα μ.Χ. Στο φορτίο διακρίνονται δύο είδη αμφορέων μέτριας διατήρησης και βρίσκεται σε βάθος 11 – 20 μέτρων.
Επισκέψιμοι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι – υποβρύχια μουσεία
«Το θέμα της ανάδειξης και προβολής όλων αυτών των ενάλιων ευρημάτων, καθώς και η μετατροπή τους σε επισκέψιμους ενάλιους αρχαιολογικούς χώρους, τα λεγόμενα υποβρύχια μουσεία, σε αντιστοιχία με τους χερσαίους αρχαιολογικούς χώρους, απασχολεί πολλά χρόνια την Υπηρεσία μας. Το 2015 εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 119/Β/21-1-2015 η δημιουργία τεσσάρων Ενάλιων Επισκέψιμων Αρχαιολογικών Χώρων στις Βόρειες Σποράδες και τον Παγασητικό, στο πλαίσιο του βραβευμένου καινοτόμου προγράμματος «Ανω Μαγνήτων Νήσοι»» όπως επεσήμανε μεταξύ άλλων η προϊσταμένη της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων.
Χαρακτηρίζονται ως επισκέψιμοι από το κοινό για τη διενέργεια υποβρύχιας επισκόπησης οι εξής κηρυγμένοι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι: Tο τμήμα του κηρυγμένου ενάλιου αρχαιολογικού χώρου Βορείων Σποράδων – Αλοννήσου, που περιλαμβάνει το ναυάγιο των κλασικών χρόνων.
^Ο κηρυγμένος ενάλιος αρχαιολογικός χώρος της νήσου Κικύνθου στη θαλάσσια περιοχή του Δυτικού Παγασητικού, που περιλαμβάνει το ναυάγιο των βυζαντινών χρόνων.
*Ο κηρυγμένος ενάλιος αρχαιολογικός χώρος στα ανατολικά όρια του ορμίσκου «Τηλέγραφος», περιοχής Σούρπης, που περιλαμβάνει δύο ναυάγια, ένα υστερορωμαϊκών και ένα βυζαντινών χρόνων.
*Ο κηρυγμένος και ανοριοθετημένος ενάλιος αρχαιολογικός χώρος στη θέση Άκρα Γλάρος στη θαλάσσια περιοχή του Δυτικού Παγασητικού, που περιλαμβάνει δύο ναυάγια βυζαντινών χρόνων.
Οι ανωτέρω επισκέψιμοι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι θα λειτουργούν ως «υποβρύχια μουσεία». Η διαχείρισή τους και η αρμοδιότητα παραχώρησης δικαιωμάτων σ’ αυτά ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Στους επισκέψιμους ενάλιους αρχαιολογικούς χώρους επιτρέπονται: η καθοδηγούμενη κατάδυση των επισκεπτών για επισκόπηση του βυθού με ή χωρίς τη χρήση αυτόνομων αναπνευστικών συσκευών και μέχρι το μέγιστο βάθος των 40 μέτρων, η ερασιτεχνική φωτογράφηση στο πλαίσιο της καθοδηγούμενης κατάδυσης, η επισκόπηση του βυθού με σκάφη διαφανούς πυθμένα, καθώς και η πάσης φύσεως αρχαιολογική έρευνα και εργασία συντήρησης. Επίσης, η εποπτεία των επισκέψεων στους παραπάνω ενάλιους αρχαιολογικούς χώρους, περιλαμβανομένης και της συνοδείας από δύτες φύλακες αρχαιοτήτων, ή δύτες αρχαιολόγους, στο πλαίσιο της καθοδηγούμενης κατάδυσης, ανήκει στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Πρόγραμμα ανάδειξης
Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων υπέβαλε πρόταση στο Επιχειρησιακό πρόγραμμα «Περιφερειακό επιχειρησιακό πρόγραμμα Θεσσαλίας 2014 – 2020», με τίτλο «Δημιουργία Επισκέψιμων Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων (ΕΕΑΧ) στην Αλόννησο και στον δυτικό Παγασητικό».
Η συγκεκριμένη Υπηρεσία και οι Υπηρεσίες του Υπουργείου (ΔΙΠΚΑ, ΕΔΕΠΟΛ) έχουν ολοκληρώσει όλα τα στάδια της πρόσκλησης του Προγράμματος, το οποίο υποβλήθηκε στην Περιφέρεια Θεσσαλίας ήδη στα τέλη του Ιουλίου (27/7/2017). Εχει κατατεθεί αναλυτικά το τεχνικό δελτίο, με τον προϋπολογισμό, όπου προβλέπονται όλες οι απαιτούμενες εργασίες, οι οποίες θα διαρκέσουν δύο χρόνια για τη λειτουργία των χώρων αυτών. Το Πρόγραμμα αυτό είναι καινοτόμο και εφαρμόζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σημείωσε η κ. Σίμωσι.
Σημαντική κληρονομιά
Στο δίκτυο των Επισκέψιμων Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων προτείνονται ακόμα τα ακόλουθα ναυάγια στην Αλόννησο: Αγιος Πέτρος, Φαγκρού, Τσέλιος, Σκάντζουρα και στη Σκόπελο το σύγχρονο ναυάγιο του Χριστόφορου και το ναυάγιο στη Δασιά, λόγω της σημαντικότητάς τους.
Παράλληλα η Εφορεία Εναλίων συμμετέχει ως εταίρος στο BLUE MED, ένα έργο ενταγμένο στο διακρατικό Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας MED 2014-2020.
H Περιφέρεια Θεσσαλίας έχει εγκρίνει το ευρωπαϊκό έργο «BLUE MED», στο πλαίσιο του προγράμματος Ευρω-Μεσογειακής Συνεργασίας, το οποίο έχει ξεκινήσει την υλοποίηση των δράσεών του από 1 Νοεμβρίου 2016 και για τα επόμενα 3 χρόνια και έχει προχωρήσει ικανοποιητικά.
Το BLUE MED, επιδιώκει να μελετήσει για πρώτη φορά σε παγκόσμιο επίπεδο τις βέλτιστες πρακτικές για την προστασία και ανάδειξη της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς και ειδικότερα όσο αναφορά στην λειτουργία επισκέψιμων αρχαιολογικών ενάλιων χώρων (υποβρυχίων μουσείων) κυρίως σε αρχαία ναυάγια.
Στο πλαίσιο του έργου θα υλοποιηθούν πιλοτικές δράσεις λειτουργίας επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων, σε συνδυασμό με τη δημιουργία κέντρων ευαισθητοποίησης της γνώσης των επισκεπτών στην ξηρά (Knowledge Awareness Centers) και διάχυσης της γνώσης με την αγαστή συνεργασία εθνικών αρχών, πανεπιστημίων, ερευνητικών ινστιτούτων, οικονομικών φορέων και της τοπικής κοινωνίας. Ο ένας από αυτούς τους χώρους θα είναι στο ναυάγιο της Περιστέρας στην Αλόννησο.
Συντονιστής του έργου είναι η Περιφέρεια Θεσσαλίας σε σύνολο 14 εταίρων. Πέντε από τους συμμετέχοντες εταίρους βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια ενώ οι υπόλοιποι αφορούν σε φορείς λοιπών χωρών της Μεσογείου, όπως της Ιταλίας, της Κροατίας και της Κύπρου.
«Θεωρούμε», κατέληξε η κ. Σίμωσι, «ότι η ίδρυση και η λειτουργία των επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων στην Αλόννησο και στον δυτικό Παγασητικό θα βοηθήσει σημαντικά την περιοχή, με μία άλλη μορφή τουρισμού, τον καταδυτικό τουρισμό».
