Η διαλεκτική σχέση μύθου και πραγματικότητας χαρακτηρίζει πορεία συνεχή, παράλληλη και ισότιμη μέσα στο χρόνο, με κάποια διαλείμματα ετεροβαρών απόψεων. Λ.χ. στην προϊστορική μακρά περίοδο ο μύθος (η μυθοποίηση των φυσικών φαινομένων) επισκίαζε τη λογική ερμηνεία. Αργότερα με την ανάπτυξη των Γραμμάτων και της Φιλοσοφίας προχώρησε η μυθική ερμηνεία και επικράτησε πιο πολύ ο Λόγος. Ο μύθος θεωρήθηκε (και θεωρείται και σήμερα) ο άλλος πόλος της αλήθειας, η άλλη όψη της πραγματικότητας. Η ανθρωπότητα έζησε και ζει μέσα στο μύθο και στην πραγματικότητα. Η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός, ο Ρασιοναλισμός και οι άλλες φιλοσοφικές θεωρίες στράφηκαν κατά του ζημιογόνου μύθου, που οδηγεί δηλαδή πολλούς σε φανατισμό, προλήψεις και δεισιδαιμονίες σχετικά με τη θρησκεία, την πατρίδα, τις πολιτικές πεποιθήσεις κ.λ.π. Κατ’ εξοχήν η πρόοδος των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας οφείλεται στην έρευνα και την επιστημονική αλήθεια την επιβεβαιωμένη από γραπτές μαρτυρίες και το πείραμα. Στη σφαίρα αυτή ο μύθος δεν έχει πέραση. Όμως υπάρχει κι ένας άλλος κόσμος, ο κόσμος της ψυχής και του πνεύματος. Αυτός δεν τρέφεται τόσο με τις γυμνές, τις επιστημονικές αλήθειες όσο με «μυθολογικές», την άλλη όψη του νομίσματος. Έτσι ισορροπεί μέσα στην παντοδύναμη αδυναμία του ο άνθρωπος, που κατά τον Πλάτωνα είναι «μυθοποιός», ικανός να πλάθει μύθους και να γοητεύεται απ’ αυτούς. Αλήθεια πώς μπορεί κανείς να φανταστεί τη ζωή χωρίς το μύθο, το ψέμα και τη φενάκη των τεχνών; Πόσο ανεκτή θα ήταν χωρίς τις τέχνες (ζωγραφική, λογοτεχνία, εικαστικές και πλαστικές κ.λπ.), χωρίς τους μύθους της θρησκείας και της ιστορίας; Γιατί όλα αυτά τα πνευματικά και ηθικά «μορφώματα» εκπηγάζουν από την ανάγκη όχι τόσο της γνώσης όσο της μυθοπλασίας. Έτσι, ένας πίνακας ζωγραφικής είναι φενάκη, ψεύδος, μη πραγματικότητα, το ίδιο κι ένα άγαλμα, κι ένα παραμύθι κι ένα μυθ-ιστόρημα. Το αντικειμενικώς υπάρχον δίνει το έναυσμα να δημιουργηθεί το υποκειμενικώς υπάρχον, δηλαδή η παράστασή του, μια νέα αλήθεια. Κάθε λαός έχει (και κατασκευάζει) μύθους για λόγους εθνικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς, εκπαιδευτικούς κ.λπ. Κι ακόμα η σύγχρονη κοινωνία πλάθει τους δικούς της μύθους μέσα από την τηλεόραση, τον τύπο, το διαδίκτυο. Για ψυχολογικούς λόγους (αλλά και εμπορικούς) δημιουργούνται ήρωες, πρότυπα, αστέρες του κινηματογράφου, του τραγουδιού κ.λ.π.
Το πρόβλημα γίνεται πιο σύνθετο όταν αναφερόμαστε στην εκπαίδευση, στους μύθους του σχολείου που αφορούν τα μαθήματα της ιστορίας και των θρησκευτικών. Οι μαθητές έχουν ανάγκη από βεβαιότητες και απαντήσεις που να ικανοποιούν τις πνευματικές και ηθικές ανάγκες της ηλικίας τους. Στον πρόλογο του βιβλίου «Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε όλο τον κόσμο» του Marc Ferro (μετ. Πελ. Μαρκέτου, Μεταίχμιο, 2001) διαβάζουμε: «Ας μη γελιόμαστε: η εικόνα που έχουμε για τους άλλους λαούς ή και για εμάς τους ίδιους συνδέεται με την ιστορία που μας έχουν αφηγηθεί όταν ήμασταν παιδιά. Η ιστορία αυτή μας σημαδεύει σε ολόκληρη τη ζωή μας.». Χρέος μας να απαντούμε με γνώση και εντιμότητα απέναντι στη φύση και την ηλικία τους. Ο σωστός γονιός και ο δάσκαλος γνωρίζουν ότι δεν πρέπει να «μπουκώνουν» τον μαθητή με όλα τα προβλήματα και τις αιματηρές αλήθειες της ζωής. Αφήνουν πολλά τα οποία θα ανακαλύψει και θα απαντήσει ο ίδιος αύριο, σταδιακά όπως ωριμάζει. Για παράδειγμα: Ωφελεί κανέναν (έτσι κι αλλιώς το ξέρουν μικροί και μεγάλοι) να διακηρύξουμε ότι τα χριστουγεννιάτικα δώρα δεν τα φέρνει ο Αϊ-Βασίλης, αλλά οι γονείς; Τι χάνει ο μαθητής, αν του πούμε πως το Κρυφό σχολειό είναι θρύλος; Θρύλος δεν είναι και ο μαρμαρωμένος βασιλιάς της Πόλης; Θρύλος δεν είναι η κόκκινη μηλιά; Άλλωστε δεν είναι κατάσπαρτη η ελληνική γη από θρύλους, μύθους και παραδόσεις για τα πουλιά και τα ζώα, τους αρχαίους Έλληνες, τους Αγίους, τις εκκλησίες, τα κτήρια, τα γεφύρια κ.λπ.; Όλα αυτά είναι αλήθειες άλλης τάξεως. Και καλώς υπάρχουν. Το θέμα είναι τεράστιο, γιατί η αλήθεια μοιάζει με μια φωτεινή σφαίρα, όπου ο καθένας βλέπει το κομμάτι που του αντιστοιχεί. Κακό και επικίνδυνο είναι, όταν τα ιστορικά γεγονότα δεν εμφανίζονται από τους ιστορικούς και ιστοριογράφους όπως ακριβώς έλαβαν χώρα, όταν δηλαδή διαστρεβλώνεται η αλήθεια. Κατά τον ιστορικό Πολύβιο «Εξ ιστορίας αναιρεθείσης της αληθείας το καταλειπόμενον αυτής ανωφελές γίνεται διήγημα».
10.3.2007
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Μικρά εκπαιδευτικά Μύθος και πραγματικότητα
