ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Η ποίηση του χάϊκου στην Ιαπωνία και στη Δύση

η-ποίηση-του-χάϊκου-στην-ιαπωνία-και-στ-790909

«καθώς τα φθινοπωρινά φύλλα πέφτουν

στον πάγκο του πάρκου όπου συναντήθηκαν

αισθάνεται σαν ανοιξιάτικος καιρός»

ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ ΜΕ ΑΓΑΠΗ, ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΣΕΒΑΣΜΟ ΣΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΜΟΥ ΗΛΙΑ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ

Της Ράνιας Γάτου

A. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΧΑΪΚΟΥ

Η ιαπωνική ποίηση χάϊκου προέρχεται από την επίσης ιαπωνική ποίηση τάνκα, της οποίας αποτελεί ειδικότερη εξέλιξη. Τα ποιήματα τάνκα είναι γιαπωνέζικα λυρικά ποιήματα που εκφράζουν μια μοναδική σκέψη ή εκφράζουν μια σύντομη ιστορία. Τάνκα σημαίνει σύντομα ποιήματα. Η παραδοσιακή μορφή ποιήματος τάνκα αποτελείται από 31 συλλαβές διαιρούμενες σε πέντε σειρές. Η πρώτη και η τρίτη σειρά περιέχουν πέντε συλλαβές καθεμία, ενώ οι υπόλοιπες σειρές περιέχουν επτά συλλαβές καθεμία.

Η ποίηση τάνκα εμφανίστηκε στην ιστορική περίοδο Χάϊαν (Heian) (794-1185 μ.Χ.), όταν άνθισε η ποίηση και η πεζογραφία από άντρες και γυναίκες αριστοκράτες. Η τάνκα ήταν η επικρατούσα μορφή ποίησης από το 700 μέχρι το 1500 μ.Χ. Η αγάπη και ο έρωτας είναι σύνηθες θέμα στην τάνκα. Η ομορφιά της φύσης και το πέρασμα του χρόνου είναι άλλα συνήθη θέματα. Σε αυτήν την περίοδο οι ερωτευμένοι χρησιμοποιούσαν γενικότερα την ποίηση αυτή και ως ερωτική. Έτσι, εάν κάποιος ή κάποια αποτύγχανε στην ανταλλαγή της ερωτικής ποίησης χάϊκου με την ερωμένη ή τον ερωμένο του αντιστοίχως, αποτύγχανε και ο έρωτάς του.

Οι ποιητές της τάνκα προσπαθούν να συλλάβουν μια στιγμή και προκαλούν μια ορισμένη απάντηση μέσω της χρήσης της φαντασίας. Όμως, τα περισσότερα από αυτά που εκφράζουν οι ποιητές υπονοούνται μάλλον παρά λέγονται άμεσα. Ο αναγνώστης πρέπει, ανάμεσα στις γραμμές, να καταλάβει την εκφραζόμενη ενόραση.

Της ίδιας περιόδου και ειδικότερα του 11ου αιώνα είναι «Το Παραμύθι του Γκέντσι (The Tale of Genji)», ο κολοφώνας της γιαπωνέζικης λογοτεχνίας, όπως το αποκάλεσε ο Γιασουνάρι Καβαμπάτα (Yasunari Kawabata), Ιάπωνας συγγραφέας που κέρδισε το 1968, το Βραβείο Νόμπελ στη λογοτεχνία. Τούτο θεωρείται ως το πρώτο μυθιστόρημα του κόσμου.

Η ποίηση τάνκα ενέπνευσε την πιο συνοπτική μορφή ποίησης, εκείνη της χάϊκου. Η ποίηση χάϊκου άρχισε να αναπτύσσεται ιδίως από τον 17ο αιώνα. Το παραδοσιακό ποίημα χάϊκου αποτελείται από τρεις σειρές και δεκαεπτά συλλαβές, πέντε συλλαβές στην πρώτη και την τρίτη σειρά και επτά συλλαβές στη δεύτερη σειρά. Η ποίηση χάϊκου έχει τρία χαρακτηριστικά τα οποία εκτιμώνται ιδιαίτερα στη γιαπωνέζικη τέχνη: ακρίβεια, οικονομία και λεπτότητα. Δημιουργεί ένα ζευγάρι ζωηρών εικόνων που εκφράζουν ένα συναίσθημα ή μια παρατήρηση για τη φύση. Η ποίηση χάϊκου αυτή είναι από τις πιο δημοφιλείς (βλ. McDougal Littell, World Literature, Illinois-Boston-Dallas, 2002, pp. 794επ.).

Στις 17 Απριλίου κάθε χρόνου γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης Χάϊκου (https://www.thehaikufoundation.org/international-haiku-poetry-day/).

Στο τμήμα Δ. παρουσιάζουμε ποιήματα χάϊκου τριών παραδοσιακών Γιαπωνέζων ποιητών, 1) του Ματσούο Μπάσο (1644-1694), 2) του Γιόσα Μπούσον (1716-1784) και 3) του Κόμπαγιασι Ίσσα (1763-1828), στο τμήμα Ε. ποιήματα χάϊκου δύο Δυτικών ποιητών του 20ου αιώνα, του Μεξικανού Χοσέ Χουάν Ταμπλάντα (1871-1945), και του Αμερικανού Ρίτσαρντ Ράϊτ (1908-1960), και στο τμήμα ΣΤ. δικά μας ποιήματα χάϊκου.

Β. Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΧΑΪΚΟΥ

Το ποίημα χάϊκου είναι μια μικροσκοπική μορφή, αφού δεν μπορεί να κάνει τίποτε περισσότερο από το να υπαινίσσεται. Η τελειότητα την οποία αναζητά, έγκειται ακριβώς στη δυνατότητά του να υπαινίσσεται όσο το δυνατόν ευρύτερα.

Το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό του ποιήματος χάϊκου είναι ότι αφήνει στον ίδιο τον αναγνώστη να συμπληρώσει την έννοια του ποιήματος. Δεν είναι αυτοδύναμο, αλλά υπαινικτικό και ιμπρεσιονιστικό (υποκειμενικό). Κάθε αναγνώστης ερμηνεύει το ποίημα χάικου για τον εαυτό του, ανταποκρίνεται με τον δικό του τρόπο σε τούτο. Αυτό εξηγεί το γιατί επηρέασε τη δυτική ποίηση του 20ού αιώνα.

Η επιτυχία αυτού του ποιήματος εξαρτάται εξολοκλήρου από τα εξής δύο (2) χαρακτηριστικά: 1) τη σαφήνεια, την ακρίβεια της παρατήρησής του, και 2) την ασάφεια προσωπικού συμπεράσματος. Για παράδειγμα:

1 – σαφήνεια, ακρίβεια της παρατήρησης:

«καθώς τα φθινοπωρινά φύλλα πέφτουν

στον πάγκο του πάρκου όπου συναντήθηκαν

αισθάνεται σαν ανοιξιάτικος καιρός»

2 – ασάφεια προσωπικού συμπεράσματος:

«αισθάνεται σαν ανοιξιάτικος καιρός»

Έτσι, η γιαπωνέζικη ποίηση μπορεί να θεωρηθεί, με αυστηρά περιορισμένη έννοια, προφητική της σύγχρονης δυτικής ποίησης. Διότι αποδέχεται την παροδικότητα, την οποία οι περισσότεροι δυτικοί ποιητές του 19ου αιώνα είτε δεν δέχτηκαν είτε δεν τόλμησαν να αποδεχθούν. Και αβίαστα αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα ότι το ποίημα είναι ιδιοκτησία τόσο του αναγνώστη όσο και του ποιητή (βλ. Martin Seymour-Smith, Japanese Literature, Guide to Modern World Literature, Macmillan Reference Books, 3rd edition, London and Basingstoke 1985, p. 795-796).

Γ. ΠΩΣ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΤΑ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΧΑΪΚΟΥ

Τα παραδοσιακά ποιήματα χάϊκου είναι ποιήματα τριών σειρών και δεκαεπτά ή λιγότερων συλλαβών, μιας στροφής ή περισσότερων στροφών, συνήθως χωρίς τίτλο.

Τα μοντέρνα ποιήματα χάϊκου είναι τριών σειρών, ρυθμικά, με αισθητικότητα «ελευθερης μορφής» όμοια με ελεύθερο στίχο. Συχνά, έχουν μια εικόνα εποχής. Επειδή η συντομία είναι κλειδί για το καλό ποίημα χάϊκου, υπάρχει ένας κατάλογος λέξεων kigo (= λέξεων εποχής) που αποδίδονται σε συγκεκριμένες εποχές και τις οποίες οι ποιητές χάϊκου μπορούν να χρησιμοποιούν στενογραφικά για να εκφράζουν την εποχή του χρόνου στο ποίημα (Kigo, wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kigo) (βλ. How to Write Haiku That Editors Will Publish, http://writersrelief.com/blog/2016/04/how-to-write-haiku-editors-will-publish/).

Δ. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΧΑΪΚΟΥ 3 ΙΑΠΩΝΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ

1 – του Ματσούο Μπάσο

2 – του Γιόσα Μπούσον

3 – του Κόμπαγιασι Ίσσα

ΔΥΟ (2) ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΑΤΣΟΥΟ ΜΠΑΣΟ

(Χωρίς τίτλο)

Δυστυχώς – κάτω

από το άδειο κράνος ενός μεγάλου στρατιώτη,

τραγουδάει ένα τριζόνι

Μαραμένο χλοοτάπητα χειμώνα –

κύματα ζεστού αέρα άνοιξης

που λαμπυρίζουν ακριβώς πάνω

Μετά το πρωινό χιόνι

βλαστοί κρεμμυδιού ανεβαίνουν στον κήπο

σαν μικρές πινακίδες.

………………………………………………………..

Ποίημα του θανάτου

Άρρωστος στο ταξίδι μου,

μόνο τα όνειρά μου θα περιπλανούν

αυτούς τους έρημους βάλτους.

………………………………………………………….

……………………………………………………………

ΕΝΑ (1) ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΓΙΟΣΑ ΜΠΟΥΣΟΝ

(χωρίς τίτλο)

Ψυχρότητα –

ο ήχος του κουδουνιού

καθώς εγκαταλείπει το κουδούνι.

Λευκά άνθη του αχλαδιού

και μια γυναίκα στο σεληνόφως

διαβάζοντας μια επιστολή.

Ο γέρος

που κόβει το κριθάρι –

λυγισμένος σαν δρεπάνι.

Φώναξε τρεις φορές,

το ελάφι,

έπειτα σιωπή.

……………………………………………….

ΕΝΑ (1) ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΚΟΜΠΑΓΙΑΣΙ ΙΣΣΑ

(χωρίς τίτλο)

Ένας τεράστιος βάτραχος και εγώ,

κοιτάζοντας ο ένας τον άλλο,

κανείς από μας δεν κινείται.

Όταν ρωτήθηκε πόσο χρονών ήταν,

το αγόρι στο νέο κιμονό

τέντωσε και τα πέντε δάκτυλα.

Σε όνειρο

η κόρη μου σηκώνει ένα πεπόνι

στο μαλακό μάγουλο της.

Ο φασιανός φωνάζει

σαν να παρατήρησε ακριβώς

το βουνό.

……………………………………………

……………………………………………….

Ε. ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΧΑΪΚΟΥ ΣΤΟΝ 2Οο ΑΙΩΝΑ

1 – του Χοσέ Χουάν Ταμπλάντα, Μεξικό

2 – του Ρίτσαρντ Ράϊτ

ΧΟΣΕ ΧΟΥΑΝ ΤΑΜΠΛΑΝΤΑ (1871-1945)

ΜΕΞΙΚΟ

ΞΕΡΟΦΥΛΛΑ

Ο κήπος είναι παχύς με ξηρά φύλλα:

στα δέντρα που δεν έχω δει ποτέ

τόσο πολύ πράσινο, την άνοιξη…

………………………………………

ΝΥΚΤΕΡΙΝΗ ΠΕΤΑΛΟΥΔΑ

Ξαναφέρε στο γυμνό κλαδί,

νυχτερινή πεταλούδα,

τα ξερά φύλλα των φτερών σου!

………………………..

ΚΑΡΠΟΥΖΙ

Κόκκινο κρύο

συγκρατημένο γέλιο του καλοκαιριού,

φέτα

καρπουζιού!

…………………………………………………………

……………………………………………………….

ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΡΑΪΤ (1908-1960)

ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ

(χωρίς τίτλο)

Ένας μαλακός άνεμος την αυγή

Ανυψώνει ένα ξερόφυλλο και το βάζει

Πάνω σε ένα άλλο.

Η μεταλλική γεύση

Μιας σειρήνας που κόβει

Το ζεστό αέρα του καλοκαιριού.

Αρκετό χιόνι

Για να σε κάνει να κοιτάς προσεκτικά

Στους γνωστούς δρόμους.

……………………………………….

ΣΤ. ΠΟΙΗΣΗ ΧΑΪΚΟΥ ΤΗΣ ΡΑΝΙΑΣ ΓΑΤΟΥ

Το πρωινό σύννεφο

Βλάστημα της νύχτας

Πέθανε.

Τώρα ο Θεός

Περιμένει ν’ ακούσει

Τις προσευχές μας.

…………………..

Με τα όνειρα σαν ταξίδι

Στα γυναικεία μάτια

Επουλώνοντας τη ζωή.

……………………………………

Τεράστιες ιδέες

Μικροί οι άνθρωποι

Μα άγνωστος ο κόσμος.

…………………………

Ο κήπος με τις καμέλιες

Σαν δάκρυα βασιλικού

Στις αύρες του παραδείσου.

Οι πράξεις μιλούνε

Για να κερδίζει χρόνο ο άνθρωπος

Όταν σιωπά ο Θεός.

*Η Ράνια Γάτου είναι Ποιήτρια, Δοκιμιογράφος και Εικαστικός

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου