(ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «GREEK POETS (ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ») ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ROSEMARY M.CANFIELD REISMAN ΤΟΥ CHARLESTON SOUTHERN UNIVERSITY ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ SALEM PRESS, MΑΣΣΑΧΟΥΣΕΤΗ – ΗΠΑ)
Της Ράνιας Γάτου*
Α. «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ» (1959) – ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ (ΩΔΗ Δ΄) – ΜΕΣΟ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ – ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΗ
Πλεονάκις επολέμησάν με εκ νεότητός μου
και γαρ ουκ ηδυνήθησάν μοι
(Ψαλμός ΡΚΗ΄)
[Δ΄ ΩΔΗ]
«Ένα το χελιδόνι κι η Άνοιξη ακριβή
Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή
Θέλει νεκροί χιλιάδες να ‘ναι στους Τροχούς
Θέλει κι οι ζωντανοί να δίνουν το αίμα τους.
Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έχτισες μέσα στο βουνά
Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έκλεισες μες στη θάλασσα!
Πάρθηκεν από Μάγους το σώμα του Μαγιού
Το ‘χουνε θάψει σ’ ένα μνήμα του πελάγου
Σ’ ένα βαθύ πηγάδι το ‘χουνε κλειστό
Μύρισε το σκοτάδι κι όλη η Άβυσσο
Θε μου Πρωτομάστορα μέσα στις πασχαλιές και Συ
Θε μου Πρωτομάστορα μύρισες την Ανάσταση!
Σάλεψε σαν το σπέρμα σε μήτρα σκοτεινή
Το φοβερό της μνήμης έντομο μες στη γη
Κι όπως δαγκώνει αράχνη δάγκωσε το φως
Έλαμψαν οι γιαλοί κι όλο το πέλαγος.
Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έζωσες τις ακρογιαλιές
Θε μου Πρωτομάστορα στα βουνά με θεμέλιωσες!»
[ΜΕΣΟ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΟΥ «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ»]
Μπορείτε να απολαύσετε αναγνωστικά όλο το ποίημα «Άξιόν Εστι» στην ιστοσελίδα «Οδυσσέας Ελύτης»:
https://odysseas-elitis.weebly.com/902xiiotaomicronnu-epsilonsigmatau943-1959.html
[ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ» ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ]
1 – Μπορείτε να απολαύσετε μελωδικά ολόκληρο το «Άξιόν Εστι», με όμορφες εικόνες προσαρμοσμένες στην εκτέλεση των μερών του έργου, σε διεύθυνση Μίκη Θεοδωράκη, με τραγουδιστές τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τον Θεόδωρο Δημήτριεφ, και με αφηγητή τον Μάνο Κατράκη:
https://www.youtube.com/watch?v=UQgc5Iva1cc
2 – Μπορείτε, επίσης, να απολαύσετε μελωδικά τη συναυλία του «Άξιον Εστι», με συνθέτη και μαέστρο τον Μίκη Θεοδωράκη, στη Λειψία της Γερμανίας το 1982: https://www.youtube.com/watch?v=uf__DyKceec
3 – Μπορείτε, ακόμη, να απολαύσετε μελωδικά το λαϊκό ορατόριο «Άξιόν Εστι» του Μίκη Θεοδωράκη από την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής και τη Χορωδία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης (ΕΡΤ), όπου τραγουδάει ο Δημήτρης Μπάσης, στη Φραγκφούρτη το 2007: https://www.youtube.com/watch?v=2mwNgExTzws&t=313s
Β. ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ «GREEKPOETS»
Πριν θεωρήσουμε την κριτική επισκόπηση του «Άξιόν Εστι» του Οδυσσέα Ελύτη από το ανωτέρω αναφερόμενο βιβλίο «Greek Poets (Έλληνες Ποιητές)», ας μου επιτραπεί να προβώ σε μια εξέταση της δομής αυτού του βιβλίου και σε μια συναγωγή συμπερασμάτων. Στην αρχή του βιβλίου αυτού υπάρχουν τα εξής τρία εισαγωγικά κεφάλαια: 1) Η Ελληνική Ποίηση στην Αρχαιότητα, 2) Η Ελληνική Ποίηση από το 1820 και 3) η Μακεδονική Ποίηση. Όπως είναι σαφές, από αυτά τα εισαγωγικά κεφάλαια λείπει η ελληνική ποίηση στην Ρωμαϊκή και την Ανατολικο-ρωμαϊκή περίοδο. Παρατηρούμε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο δεν δίνει τη συνέχεια της ελληνικής ποίησης όλων των ιστορικών της περιόδων, αλλά κάνει ασυνεχές από άποψη λογική και ιστορική άλμα από την περίοδο της ελληνικής αρχαιότητας στην περίοδο από το 1820 και έκτοτε. Στα εισαγωγικά αυτά κεφάλαια υπάρχει το κεφάλαιο για την «Μακεδονική Ποίηση», αλλά δεν αφορά την Μακεδονική Ποίηση που είναι Ελληνική, αλλά την ποίηση των Σκοπιανών που είναι βουλγαρικής καταγωγής, έχουν βουλγαρο-σλαβική γλώσσα και ταυτότητα. Κατά συνέπεια, η παρεμβολή της Σκοπιανής Ποίησης του 19ου και 20ου αιώνα με τον ψευδεπίγραφο τίτλο «Μακεδονική Ποίηση» είναι άστοχη από επιστημονικής πλευράς.
Στη συνέχεια το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει τις βιογραφίες και την κριτική ανάλυση των έργων των ακόλουθων Ελλήνων ποιητών: 1) Αρχίλοχος, 2) Καλλίμαχος, 3) Κωνσταντίνος Καβάφης, 4) Οδυσσέας Ελύτης, 5) Ούγκο Φόσκολο, 6) Ησίοδος, 7) Ναζίμ Χικμέτ, 8) Όμηρος, 9) Νίκος Καζαντζάκης, 10) Λεωνίδας ο Ταραντίνος, 11) Μελέαγρος, 12) Νίκος Πεντζίκης, 13) Πίνδαρος, 14) Γιάννης Ρίτσος, 15) Σαπφώ, 16) Γιώργος Σεφέρης, 17) Διονύσιος Σολομός, 18) Θεόκριτος και 19) Θέογνις. Ο Ούγκο Φόσκολο είχε Ελληνίδα μητέρα και Ενετό πατέρα. Το βιβλίο όμως δεν μας διευκρινίζει γιατί ο έξοχος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ περιλαμβάνεται μεταξύ των Ελλήνων ποιητών, ενώ είναι από Τούρκο πατέρα και από μητέρα Γερμανο-πολωνο-γεωργιανή. Αν εννοούσε τους ποιητές που έχουν Ελληνική παιδεία, θα έπρεπε να μας το είχε διευκρινίσει.
Γ. ΤΟ «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ» ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ ΣΕ ΣΥΝΤΟΜΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «GREEKPOETS»
Το βιβλίο «GREEK POETS» προβαίνει στην ακόλουθη κριτική επισκόπηση του «Άξιόν Εστι» του Οδυσσέα Ελύτη:
Η εμπειρία του πολέμου, που αντανακλάστηκε στο μεγάλο ποίημα «Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», άλλαξε οριστικά το πρίσμα του Ελύτη. Πέρασαν δεκατέσσερα χρόνια από τη δημοσίευσή του κατά τη διάρκεια του πολέμου της ελεγείας αυτής και της εμφάνισης του «Το Άξιον Εστί» του Ελύτη (ο τίτλος αυτός εμφανίζεται στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθώς και σε διάφορους Βυζαντινούς ύμνους)
«Το Άξιον Εστί» μπορεί να θεωρηθεί ως το κοσμικό ισοδύναμο της Ορθόδοξης λειτουργίας με τα τρία του μέρη που αντιστοιχούν στη Ζωή, το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού. Το ποίημα δεν είναι χριστιανικό έπος με τη στενή έννοια του όρου. Οφείλεται, όμως, πολύ στη βυζαντινή υμνολογία. Έξι «ψαλμοί» εναλλακτικοί, σε αυστηρά μαθηματική, μετρική τάξη, με δώδεκα «ωδές» και έξι «αναγνώσματα». Τα αναγνώσματα είναι αντικειμενικά, δυναμικά ρεαλιστικά πεζογραφικά στοιχεία αντιπροσωπευτικών σκηνών και επεισοδίων της δεκαετίας του 1940, ενώ οι ψαλμοί, σε ελεύθερο στίχο, είναι λυρικές και προσεκτικές αντιδράσεις, και οι ωδές είναι τραγούδια στις διάφορες περίπλοκες μετρικές στροφές τους. Επί του συνόλου, το ποίημα είναι μια ορχήστρα στην τεχνική ποικιλία των μορφών και των τρόπων του, στον πλούτο της γλώσσας και των εικόνων του, και στην εξαιρετικά συνειδητή δεξιοτεχνία του. Γι’ αυτό το ποίημα ειδικότερα η Σουηδική Ακαδημία απένειμε τον ανώτερο έπαινο της με την απονομή του Βραβείου Νόμπελ στον Ελύτη. Σε αυτό το έπος σε λυρική μορφή, ο ποιητής του παρορμητικού ασυνείδητου παρουσίασε ποίηση που περιγράφεται από τον Ανδρέα Καραντώνη ως «πολύ προγραμματισμένη, εξολοκλήρου κατευθυνόμενη σε ένα τελικό σκοπό, και μετρημένη σε κάθε λεπτομέρειά της σαν να έχει πυξίδα». Θεματικά, αυτό το έπος μπορεί να λεχθεί ότι έχει την πρώτη του αντίληψη στην ηρωική ελεγεία του Ελύτη για το Αλβανικό έπος, διότι επιστρέφει εν μέρει στα δεινά και τον ηρωισμό που δοκίμασε στον πόλεμο, αλλά με την επική μεγαλοπρέπεια και τεχνική ποικιλία του, το «Άξιόν Εστι» διευρύνεται για να αγκαλιάσει τη φυσική και πνευματική ταυτότητα του Ελληνικού έθνους και του Ελληνικού κόσμου.
Από τα τρία κύρια τμήματα αυτού του ποιήματος, το πρώτο «Γένεσις», είναι μια απεικονιστική και λυρική περιγραφή του πως το φως, το ηλιόφως του Αιγαίου, καθόρισε τα φυσικά, ηθικά, πνευματικά, και ψυχολογικά χαρακτηριστικά του Ελληνικού κόσμου. Παράλληλη στην ανάπτυξη του Ελληνικού πολιτισμού και του Ελληνικού έθνους είναι η ιδία ανάπτυξη του ποιητή, διότι σε αυτόν ένας προσωποποιημένος ήλιος, ο θείος δημιουργός, έχει τον άξονά του. Αυτή η ταύτιση του ποιητή με τον δότη της ζωής καθορίζει τον ρυθμό του ποιήματος, το οποίο μετατοπίζεται συνεχώς από το ατομικό στο αρχέτυπο, από τον μικρόκοσμο στον μακρόκοσμο. Ο μικρός κόσμος της Ελλάδος είναι ταυτόσημος με τον «μεγάλο κόσμο», καθώς το «τώρα» είναι μαζί με το «πάντοτε».
Μετά από αυτόν τον απολογισμό του παρελθόντος, το «Πάθος» – το κεντρικό τμήμα του ποιήματος, το μακρύτερο, το πιο στυλιστικά ποικίλο, και το σημαντικότερο από τα τρία τμήματα – στρέφεται στο παρόν, στη δεκαετία του πολέμου (1940-1949), κατά τη διάρκεια του οποίου ο «δημιουργημένος κόσμος» υποβάλλεται σε μια μεγάλη δοκιμασία πόνου. Το τρίτο και τελευταίο τμήμα, «Δόξα», είναι πολύ λυρικό και προφητικό, γήινο αλλά «μετεωρικό», φυσικό αλλά μεταφυσικό. Ο διαταραγμένος και προκλητικός κόσμος αναμένει να αποκατασταθεί στην εγγενή ομορφιά και αξία του ως ένας «αναγεννημένος παράδεισος», εμπλουτισμένος από τα διδάγματα που αντλήθηκαν από τις κακουχίες.
Μιλώντας για την επίμονη «αναζήτηση του παραδείσου» στο έργο του, ο Ελύτης έχει παρατηρήσει: «Όταν μιλώ για ‘παράδεισο’, δεν τον αντιλαμβάνομαι με τη Χριστιανική έννοια. Είναι ένας άλλος κόσμος που ενσωματώνεται στον δικό μας, και είναι δικό μας λάθος που είμαστε ανίκανοι να τον αδράξουμε». Σχεδόν πάντοτε συνδεδεμένα με την έννοια του Παραδείσου του Ελύτη είναι τα «κορίτσια» που είναι πάντοτε παρόντα στην ποίησή του, που ενσαρκώνουν την ομορφιά και εμπνέουν τον έρωτα, τόσο σε φυσικό όσο και σε υπερβατικό επίπεδο. Η ενημερωτική όραση του Ελύτη περιγράφηκε ως μια «ηλιακή μεταφυσική», η μεταφυσική του ελληνικού ηλιακού φωτός. Όπως ο Ελύτης παρατήρησε: «Οι Ευρωπαίοι και οι Δυτικοί πάντοτε βρίσκουν μυστήριο στο σκοτάδι, στη νύχτα, ενώ εμείς οι Έλληνες το βρίσκουμε στο φως, το οποίο είναι για μας ένα απόλυτο… Η διαύγεια είναι ίσως το ένα στοιχείο που κυριαρχεί στην ποίησή μου επί του παρόντος, όπου πίσω από ένα δεδομένο πράγμα κάτι διαφορετικό μπορεί να θεαθεί».
Δ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το εξαίρετο και υπέροχο του ποιήματος «Άξιόν Εστι» επικυρώνεται από την απονομή του Βραβείου Νόμπελ στον Οδυσσέα Ελύτη. Το ορχηστρικό και μελουργικό του ίδιου ποιήματος επιβεβαιώνεται από τη μελοποίησή του από τον Μίκη Θεοδωράκη και την θαυμαστή εκτέλεσή της ενώπιον του διεθνούς κοινού.
Η έμπνευση του τίτλου αυτού του ποιήματος είναι προφανές ότι προέρχεται από τον Αρχαγγελικό ύμνο της Θεοτόκου «Άξιόν Εστι», αλλά δεν έχει σχέση με Εκείνη. Τα τρία τμήματά του Γένεσις, Πάθος, Δόξα, είναι πασίδηλο ότι είναι εμπνευσμένα από τη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης, όπου ο Θεός Λόγος δημιουργεί τον σύμπαντα κόσμο, το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού, αλλά δεν έχουν σχέση με Εκείνον. Η Γένεση είναι μια εξύμνηση του υλικού Ήλιου, έστω με πατριωτική διάσταση. Το Πάθος αναφέρεται στα δεινά του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, τα οποία και ο ίδιος ο ποιητής υπέφερε. Η Δόξα είναι ο Παράδεισος τον οποίο προτείνει ο Ελύτης και ο οποίος είναι ενδοκοσμικός και ανθρωποκεντρικός, δεν είναι ο Παράδεισος της Εκκλησίας. Ο ποιητής, όμως, δεν μας δίνει τα μέσα να αδράξουμε τον προτεινόμενο από αυτόν Παράδεισο. Ο Ελύτης εμπνέεται από την Ορθοδοξία, η οποία αποτελεί το πολιτιστικό του υπόβαθρο, αλλά ακολουθεί τον δικό του εκκοσμικευμένο δρόμο.
Καλό, δροσερό, ποιητικό, μουσικό και φιλοσοφημένο καλοκαίρι!
*Η Ράνια Γάτου είναι Ποιήτρια, Δοκιμιογράφος και Εικαστικός
