Της Μαρίας Σπανού
To Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», αυτό το καλοκαίρι, παρέδωσε στο αναγνωστικό κοινό μια ξεχωριστή έκδοση, αφιερωμένη στην Έλενα Βενιζέλου. Το βιβλίο «Η κυρία Έλενα Βενιζέλου, πορεία μιας ζωής» είναι το τελευταίο έργο της αείμνηστης Ζωής Μητσοτάκη. Η συγγραφέας, εκτός από το αξιόλογο ερευνητικό και συγγραφικό της έργο, προσέφερε τις υπηρεσίες της από τη θέση της προέδρου στο Λύκειο Ελληνίδων Χανίων, επί είκοσι έξι χρόνια. Επιπλέον, διετέλεσε πολύτιμη αρωγός στο Ίδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» από την ίδρυσή του, το 2000, έως και το 2015 που πέθανε. Η έκδοση του βιβλίου αυτού ήταν από τις τελευταίες της επιθυμίες.
Η Έλενα Βενιζέλου (1873-1958) υπήρξε μια δυναμική προσωπικότητα και μια εξαιρετικά καλλιεργημένη γυναίκα, μεγαλωμένη και σπουδαγμένη στην κραταιά Αγγλία του 19ου αιώνα. Γόνος μιας από τις ανθηρότερες οικογένειες της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου, με καταγωγή από τη Χίο (οι πρόγονοί της ήταν μέλη του Libro d’ oro de la noblesse de Chio), ήταν η μοναχοκόρη του Ιωάννη και της Βιργινίας Σκυλίτση. Οι γνωριμίες της και οι συντροφιές της ήταν υψηλά πρόσωπα, πριγκίπισσες, λόρδοι, λαίδες, διπλωμάτες, πολιτικοί, άνθρωποι ισχυροί οικονομικά, ομογενείς και ξένοι. Παρόλα αυτά, η οικογένειά της ήξερε να τιμά την καταγωγή της. Απόδειξη ήταν η με κάθε τρόπο στήριξη της πατρίδας στις δύσκολες συνθήκες του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Στην Έλενα συνυπήρχαν η ευρωπαϊκή νοοτροπία και οι ρίζες του ελληνισμού της διασποράς. Η ίδια, αν και ταξίδευε διαρκώς στην Ευρώπη, συντηρούσε ευλαβικά τη σχέση της με τη χώρα καταγωγής της. Κάποτε, γνώρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο και μαγνητίστηκε από τα φλογερά του λόγια, όταν εκείνος μιλούσε για πρώτη φορά εκτός Κρήτης, στην πλατεία Συντάγματος των Αθηνών (1910), υποστηρίζοντας «την σύγκλησιν της Αναθεωρήσεως της Βουλής». Για εκείνη ο Βενιζέλος ήταν μια προσωπικότητα –πρόκληση. Κρητικός. Χωρίς οικόσημα. Μεγαλωμένος σε ένα τραχύ, τρικυμισμένο και ανήσυχο τόπο με περήφανους και άκαμπτους ανθρώπους. Ένας νομικός, αγωνιστής, επαναστάτης, φιλελεύθερος, πολιτικός και διπλωμάτης. Ένας ηγέτης που λατρεύτηκε και πολεμήθηκε όσο κανείς. Όταν αργότερα, οι δυο τους συναντήθηκαν, εκείνος βρισκόταν στην πιο δύσκολη στιγμή της πολιτικής του διαδρομής. Εκείνη στην κορύφωση της φιλοδοξίας της. Ήταν μια συνάντηση δυο διαφορετικών κόσμων. Ο ένας προερχόταν από την Ανατολή και η άλλη από τη Δύση. Ο κόσμος του Έλληνα Κρητικού και του αλύτρωτου ελληνισμού και ο κόσμος της Ευρωπαίας Ελληνίδας. Όπως σημειώνει εύστοχα η συγγραφέας «συναντήθηκαν η δύναμη της ύλης με την πυρά της φλόγας. Η σιγουριά του ρεαλισμού με τον μεγαλόπνοο ιδεαλισμό». Έκτοτε, η Έλενα συνέδεσε τη μοίρα της μαζί του, μετά τον γάμο τους, το 1921. Στην κοινή τους πορεία κανενός δεν άλλαξε η νοοτροπία. Εκείνη παρέμεινε τυπική και αυστηρή. Για τους Κρητικούς «στεγνή Εγγλέζα» που τους πήρε το δικό τους άνθρωπο. Εκείνος δεν άγγιξε τον μεγαλοαστικό κόσμο της γηραιάς Αλβιόνος. Παρέμεινε ο ίδιος.
Η Ζωή Μητσοτάκη μας συστήνει λοιπόν την άγνωστη, στους περισσότερους από εμάς, Έλενα Σκυλίτση-Βενιζέλου. Στο πόνημά της επιχειρεί να αναδείξει ποια ήταν ακριβώς αυτή η γυναίκα που παρακολουθούσε γοητευμένη την πολιτική πορεία του Βενιζέλου από την Ευρώπη, όντας ακόμη άγνωστοι μεταξύ τους. Πώς τον συντρόφευσε μοιραζόμενη μαζί του τις αποτυχίες και τη δόξα του. Πώς έζησε κοντά του τα τελευταία χρόνια της ζωής του, τις τελευταίες του στιγμές (1936). Τι απέγινε εκείνη μετά;
Η έρευνα της μονογραφίας αυτής στηρίχτηκε στις πηγές του ιδρύματος, στη βιβλιογραφία και σ’ ένα πλούσιο αρχειακό υλικό-θησαυρό: Πρόκειται για τις 550 επιστολές της Έλενας Βενιζέλου μαζί με κάρτες και φωτογραφίες της προς τη Φλωρεντίνη Καλούτση (1890-1971), την Ελληνίδα με την οποία συνδέθηκε περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Κρήτη, όπου το οικογενειακό περιβάλλον του Βενιζέλου δεν την καλοδέχτηκε και εκείνη δεν εξοικειώθηκε ποτέ μαζί του. Αφότου, η Έλενα γνώρισε τη Φλωρεντίνη, το 1927, έως και το 1958, λίγο πριν πεθάνει, της γράφει τακτικά. Μοιράζεται μαζί της το κάθε τι, από την πολυκύμαντη ζωή της. Μέσω αυτών των επιστολών ξεδιπλώνονται πτυχές του χαρακτήρα της, οι αδυναμίες και τα προσόντα της καθώς και η έγνοια της ν’ αγαπά και να αγαπιέται. Οι επιστολές, αξιολογούμενες με διακριτικότητα από τη συγγραφέα, αποτέλεσαν το όχημα αυτής της έρευνας, η οποία αναφέρεται σε μια πολυτάραχη περίοδο για την Ελλάδα, όσο ζούσε ο Βενιζέλος αλλά και μετά από εκείνον.
Πέραν από το πρώτο επίπεδο του βιβλίου, η μελέτη παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον γύρω από τα ήθη της ζωής της αριστοκρατίας στα τέλη του 19ου αιώνα στην Δυτική Ευρώπη, στην κινητικότητα της αστικής ευρωπαϊκής τάξης, στα θέρετρα και τις μεγαλουπόλεις, τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και τις εξοχές. Αναδεικνύονται βέβαια και μυστικά που συνδέουν τις δυο δυναμικές γυναίκες, που οικοδόμησαν έναν ισχυρό δεσμό. Για τη Φλωρεντίνη, η οποία ήταν σπουδαία καλλιτέχνης, έχοντας αποφοιτήσει από την Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου, αναδεικνύεται ο ρόλος της ως θεματοφύλακας προβολής του πανάρχαιου κρητικού πολιτισμού• έναν πολιτισμό που κατ’ επέκταση προβάλλει και η Έλενα Βενιζέλου στους υψηλούς κύκλους όπου κινείται στην Ευρώπη, δικαιώνοντας την επιλογή του συζύγου της. Η Καλούτση, ήταν επίσης συνοδοιπόρος της Καλλιρόης Παρρέν, εμπνεύστριας του λυκειακού θεσμού στην Ελλάδα και κόρη της πρώτης προέδρου του Λυκείου των Ελληνίδων Χανίων, Κλεοπάτρας Σκουλούδη, προσωπικής φίλης του Βενιζέλου.
Μέσα από τη νέα αυτή έκδοση αναδεικνύεται και μια άλλη όψη. Αυτή του ευεργετισμού, προερχόμενη από άτομα ή οικογένειες της ελληνικής ομογένειας. Η περίπτωση της οικογένειας Σκυλίτση στην Κωνσταντινούπολη είναι χαρακτηριστική, με κορωνίδα την ανακατασκευή της Ι. Θεολογικής Σχολής της Χάλκης του Οικουμενικού Πατριαρχείου της, μετά το σεισμό του 1894 και την ανέγερση του περικαλλούς ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Σισλί (Κωνσταντινούπολη). Η βοήθεια της γενναιόδωρης Έλενας ήταν επίσης κρίσιμη, όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, βοηθώντας όπως μπορούσε τις επιλογές του Βενιζέλου. Συγκέντρωσε υλικό για τις ανάγκες του στρατού, οργάνωσε εκδηλώσεις και εκθέσεις και μεταξύ άλλων, προσέφερε ένα τεράστιο ασθενοφόρο με κινητό χειρουργείο που κόστισε χίλιες χρυσές λίρες «δωρεά Ελένης Σκυλίτσης προς την εν Θεσσαλονίκη Εθνικήν Κυβέρνησιν». Μεγάλες είναι, επίσης, οι δωρεές της προς την πόλη των Χανίων (Βενιζέλειο Ωδείο, παιδικές εξοχές Αγίων Αποστόλων, Βενιζέλειο Στάδιο, Υδραγωγείο Μουρνιών κ.ά.). Το ίδιο και τα ευεργετήματά της στην Χίο, στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στην Αθήνα με αποκορύφωμα το πρότυπο, για την εποχή, μαιευτήριο των Αθηνών «Μαρίκα Ηλιάδη» (1932) με Σχολή Μαιών και θεσμούς υποτροφιών για ανάλογες μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό. Ένα ευαγές ίδρυμα που αντέχει στο χρόνο, γνωστό ως «Μαιευτήριο Έλενα», σήμερα «Περιφερειακό Γενικό Νοσοκομείο-Μαιευτήριο Έλενα Βενιζέλου». Πέραν τούτων, όμως, υπήρξαν και άλλες ευεργεσίες της, κρυφές και αφανείς, όπως στην ουσία υπήρξε και η ίδια, πιστή και αμετακίνητη στο ρόλο της αφανούς συντρόφου, ενός ενδόξου ανδρός «τον οποίον ελευθέρως είχε τάξει εις εαυτήν».
Η παρουσίαση του βιβλίου έγινε σχετικά πρόσφατα, όπως ήταν φυσικό, στη Χαλέπα Χανίων, όπου και το σπίτι του Βενιζέλου, που σήμερα στεγάζει το ομώνυμο Ίδρυμα. Κατά την εκδήλωση, το Λύκειο των Ελληνίδων Χανίων (ΛΕΧ) ανακηρύχτηκε Εταίρος του Εθνικού Ιδρύματος, λόγω της στενής του σχέσης με τη συγγραφέα του βιβλίου, Ζωής Μητσοτάκη. Σήμερα, στο τιμόνι του ΛΕΧ εκλέχτηκε η Βολιώτισσα Τατιάνα Βασαρδάνη-Κουράκη, η οποία πριν από πολλά χρόνια διετέλεσε μέλος της χορευτικής ομάδας του Λυκείου των Ελληνίδων Βόλου.
