Της Μαρίας Κ. Σπανού
Από τη νέα μελέτη του Κώστα Λιάπη «Ο παροιμιακός και γνωμικός λόγος στο παραδοσιακό Πήλιο»
Μελέτη που αποθησαυρίζει μια συλλογή από τρείς χιλιάδες αυθεντικές πηλιορείτικες παροιμίες, που, εκτός των άλλων, εξιστορούν τη μακραίωνη διαδρομή της ελληνικής γλώσσας στον Τόπο μας, παρουσιάζει ο Κώστας Λιάπης. Τίτλος της «Ο παροιμιακός και γνωμικός λόγο στο παραδοσιακό Πήλιο». Για μια φορά ακόμη, ο ακαταπόνητος συγγραφέας και εθελόπονος πνευματικός εργάτης του Πηλίου, μας προσφέρει ένα μεγάλο κεφάλαιο από το επιστημονικά γιγάντιο σε μόχθο και βάθος χρόνου, αλλά και πολυβραβευμένο έργο του. Θα ήθελα επίσης να επισημάνω ότι ο K. Λιάπης επιχείρησε από πολύ νωρίς, τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο, αυτό που η ιστορική επιστήμη με τη βοήθεια της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας έκανε με καθυστέρηση: την επιστημονική αποκατάσταση της ισοτιμίας της προφορικής ιστορίας με τη γραπτή. Και αυτό το τελευταίο το κατορθώνει με εξαιρετικό τρόπο και στο παρόν βιβλίο, με το οποίο ολοκληρώνεται ο κύκλος του γλωσσικού υλικού που μας παραδίδει, μετά τις μελέτες του για το γλωσσικό ιδίωμα του Πηλίου και τα ανθρωπωνύμια.
Ο φακός της έρευνάς του σε αυτό το νέο, ογκώδες βιβλίο του, προϊόν εξηντάχρονης υπομονετικής ερευνητικής προσπάθειάς του, στρέφεται στις παροιμίες: Tα σύντομα λαϊκά γνωμικά (έμμετρα ή πεζά) που εκφράζουν, συνήθως αλληγορικά ή σκωπτικά αλήθειες και ισχυρισμούς, που αποτελούν το απόσταγμα μακράς πείρας πολλών ανθρώπων. Έτσι, οι παροιμίες προσλαμβάνουν πολλές φορές διδακτική σημασία, αφού λέγονται για να παραδειγματίσουν ή να σχολιάσουν μια κατάσταση για το ορθό, το δίκαιο, το μεγάλο και το αληθινό, που για χάρη τους αξίζει ν’ αγωνίζεται ο άνθρωπος, σύμφωνα, πάντα, με τις κρατούσες ηθικές αρχές του λαού μας. Στο παρελθόν οι παροιμίες, τα αποφθέγματα και τα γνωμικά έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην ζωή των ανθρώπων. Τα χρησιμοποιούσαν κατά κόρον στον καθημερινό τους βίο. Σε κάθε περίπτωση. Αντίθετα, στην σημερινή εποχή αποτελούν «είδος υπό εξαφάνιση».
Το υλικό του βιβλίου αυτού, που επαξίως έλαβε Α΄ Έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών, εκτός από την περιεκτικότατη και άκρως κατατοπιστική εισαγωγή του συγγραφέα, κοσμείται με το προλογικό σημείωμα του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, κ. Βασίλη Αναγνωστόπουλου, απάνθισμα και απόσταγμα της όλης μελέτης.
Για την χρήση αυτού του πολύτιμου υλικού, ο μελετητής του, σεβόμενος τις ιδιαιτερότητες του πηλιορείτικου ιδιώματος, αναλύοντας και σχολιάζοντας επεξηγηματικά και γλωσσικά, το ταξινόμησε αρχικά, κατ’ αλφαβητική σειρά. Στόχος του η εύκολη πρόσβαση του αναγνώστη στις παροιμίες που τον ενδιαφέρουν. Κατά βάση ακολούθησε όμως συστηματικά τη μέθοδο της λημματογράφησης (ακολουθώντας το σύστημα του Νικολάου Πολίτη), δηλαδή με λέξεις-κλειδιά, που παραπέμπονται συσχετιζόμενες και σε άλλα λήμματα, δίνοντας τη σημειολογική τους ερμηνεία.
Έτσι λοιπόν η μελέτη περιλαμβάνει παροιμίες «διάσημες», που μπορεί μεν να τις ξέρουμε, χωρίς όμως κατ’ ανάγκη να γνωρίζουμε και τη σημειολογία τους, όπως για παράδειγμα η πολύ γνωστή «πίσω έχει η αχλάδα την ουρά», που στο Πήλιο ακούγεται «πίσου ’ν έχ ’ η αχλάδα τ’ ν ουρά», φράση, που όπως επεξηγεί ο Λιάπης λέγεται όταν κάποια εγχειρήματα φαίνονται στην αρχή εύκολα αλλά στη συνέχεια διαβλέπονται δυσκολίες. Όπως ακριβώς η ιστορία με την οποία η παροιμία αυτή έχει πρωτίστως συσχετιστεί και αναφέρεται στην κυριαρχία των Ενετών στις θάλασσες, όταν αυτοί πρώτοι εγκαινίασαν τα ιστιοφόρα μεταγωγικά. Τα μεγάλα ξύλινα καράβια, που συχνά έσερναν πίσω τους ένα μικρό καραβάκι, όπου τοποθετούσαν τον οπλισμό, τα πολεμοφόδια και τα τρόφιμα. Οι Έλληνες τα πλοία αυτά είχαν βαφτίσει «αχλάδες», λόγω του σχήματός τους. Έτσι όταν καμιά φορά στο πέλαγος εμφανιζόταν κανένα άγνωστο καράβι, οι νησιώτες βιγλάτορες ανέβαιναν στα βράχια και από εκεί παρακολουθούσαν με αγωνία τις κινήσεις του. Αν ήταν απλώς ιστιοφόρο, δεν ανησυχούσαν τόσο, γιατί υπήρχε πιθανότητα να συνεχίσει γι’ αλλού τον δρόμο του. Αν όμως ήταν «αχλάδα» τους έπιανε πανικός, γιατί αντιλαμβάνονταν ότι σε λίγο θα άρχιζαν μάχες, πολιορκίες, πείνες και θάνατοι. Έφευγαν τότε για να πάνε να ετοιμάσουν την άμυνά τους. Από στόμα σε στόμα κυκλοφορούσε η φήμη ότι η «αχλάδα» έχει πίσω την ουρά. Με την ουρά εννοούσαν το καραβάκι που έσερνε το μεταγωγικό. Άρα απειλή. Και έλεγαν: «Πίσω έχει η αχλάδα την ουρά», τι θα απογίνει;»
Πολλές βέβαια από τις παροιμίες του Λιάπη έχουν τοπικό ενδιαφέρον, με ιστορική διάσταση όπως το «μπρος παιδιά, πίσου, Χαρίλαϊ» που αναφέρεται στην Επανάσταση του Πηλίου το 1878 και λέγεται όταν, ενώ παροτρύνουμε κάποιον να κάνει κάτι, εμείς δεν μετέχουμε σε αυτό. Επίσης, το γνωστότατο «Πάσχα στου Βένιτου, Πάσχα κι στου Κιραμίδ», που λέγεται όταν κάτι γίνεται ταυτόχρονα σε διαφορετικά μέρη ή το περίφημο «Τ’ Παυλογιάνν’ του σιαόξου», που ακόμη και τώρα ακούω τον Μηλιώτη πατέρα μου να το επαναλαμβάνει, όταν ακούει να γίνεται κάτι άσκοπα, μόνο και μόνο για εντυπωσιασμό και χωρίς κανένα απολύτως νόημα.
Άλλες πάλι, σε σκωπτικό εξάστιχο, έχουν την αφετηρία τους σε παλιές ιστορίες πηλιορείτικων χωριών ή σε παλιές πανθομολογούμενες κατάρες, όπως τα γνωστά «Λαύκους κι Μπρουμίρ πουδάρ’ μην απουμείν’», «Αργαλαστή, Καμάρα κακιά ξιπατουμάρα» κ.ά. Κάποιες ακόμη χαριτωμένες, επίσης τοπικού χαρακτήρα, είναι όπως η «μαϊστρουτραμουλάνα, τέσσιρα ποδάργια αλάμα», που συνιστά στα ζευγάρια πως ν’ αντιμετωπίσουν την αβάσταχτη παγωνιά στις χειμωνιάτικες κρύες νύχτες όταν η μαϊστρουτραμουλάνα, ο πιο κρύος άνεμος του χειμώνα στο Πήλιο έκανε την εμφάνισή του. Και ακόμη, η νεότερη που αντλήθηκε από γνωστό δίστιχο, επίσης νεότερου λαϊκού τραγουδιού, που λέει «σώγαμπρους όποιους πααίν’ χίλ’ις συμφουρές παθαίν’», διεκτραγωδώντας τα παθήματα ενός σώγαμπρου στο Πήλιο.
Κλείνω με την εντυπωσιακή παροιμιακή έκφραση «Έ’ εις μυαλό; Φκιάσι τρένου», δηλαδή «έχεις μυαλό; Φτιάξε τρένο», που έμεινε στον Άγιο Γεώργιο Νηλείας και που δηλώνει ότι, όποιος έχει μυαλό μπορεί να καταφέρει σπουδαία επιτεύγματα. Η μυθιστορία αυτή έχει ως εξής: Όταν στις αρχές του 20ού αιώνα, οι εργασίες κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής για το τρενάκι του Πηλίου έφθασαν και στην Άνω Γατζέα (χειμερινή έδρα του Αγ. Γεωργίου) με όλα τα παράλληλα έργα -θαυμαστά για την εποχή- υπό την εποπτεία του Ιταλού μηχανικού Εβαρίστο ντε Κίρικο, το γεγονός αυτό ήταν φυσικό να έχει εντυπωσιάσει την τοπική κοινωνία. Μεταξύ άλλων λοιπόν ντόπιων, που παρακολουθούσαν από κοντά την εξέλιξη του έργου, ένας Αϊγιωργίτης, «λιγόμυαλος» όπως θεωρούνταν, αρνιόταν να φανταστεί ότι σε λίγο, το τρενάκι, θα περνούσε μέσα από το χωριό του. Όταν το θαύμα όμως έγινε και το τρένο σφύριζε καθημερινά έξω από το σπίτι του, έκθαμβος από το γεγονός αυτό, ξεστόμισε την πνευματώδη φράση «Έ’ εις μυαλό; Φκιάσι τρένου», που καθόλου δεν συνάδει με τον χαρακτηρισμό του λιγόμυαλου, με τον οποίο τον είχαν στολίσει οι συμπατριώτες του. Φράση, που αν και ειπώθηκε μεταξύ μισοσοβαρού και μισοαστείου, διατρανώνει την απεριόριστη δύναμη του ανθρώπινου μυαλού να κατορθώνει πράγματα άπιαστα.
Κοντολογίς, στο βιβλίο του Κώστα Λιάπη μπορεί ο καθένας να κορφολογήσει ό,τι εύστοχο και ωραίο έχει πει ο λαός μας, στο μακρύ διάβα του χρόνου. Είναι μια δροσερή πηγή γάργαρου νερού που ξεδιψά, εκπαιδεύει και δείχνει το δρόμο της ζωής. Παροιμίες, γνωμικά και παροιμιακές φράσεις του Πηλίου με ισχύ διαχρονική, αξία αξεπέραστη και παραδεκτή απ’ όλους, απόσταγμα δοκιμασμένων πρακτικών και αξιών, που μέσα σε λίγες λέξεις περικλείονται μεγάλες σοφίες ως «σφυρήλατος λόγος εν μικρώ όγκω», όπως είπε ο μεγάλος φιλόσοφος Αριστοτέλης.
