Του Κώστα Λιάπη
Πρωταπριλιά χθες και τα εθιμικά ψέματα του λαού μας φαντάζομαι είχαν την τιμητική τους. Και ξεχωρίζω τα εθιμικά πρωταπριλιάτικα ψέματα των πολιτών, που λέγονται «για «το καλό» την 1η μέρα του Απρίλη, από τ’ άλλα των πολιτικών, που εξελίχθηκαν κι αυτά σε εθιμικά, και λέγονται …καλοπροαίρετα υποτίθεται κι αυτά, όλες τις μέρες του χρόνου, και μόνο «για το καλό» μας δεν είναι.
Πολύ παλιά η ιστορία με τούτα τα πρωταπριλιάτικα ψέματα που βέβαια δεν αποτελούν μόνο ελληνική εθιμική συνήθεια αλλά και διεθνή ατραξιόν. Η οποία σύμφωνα με μια αμφίβολη εκδοχή προήλθε απ’ τη Γαλλία, όπου ως τον 16ο αιώνα η 1η Απριλίου θεωρούνταν σαν η πρώτη μέρα του χρόνου, γεγονός που ίσχυε από τα ρωμαϊκά χρόνια. Το 1564 όμως με διάταγμα του τότε Γάλλου αυτοκράτορα Καρόλου του 9ου, ο μήνας Απρίλιος από την πρώτη θέση στο χρόνο …υποβιβάστηκε στην τέταρτη και την μέχρι τότε θέση του κατέλαβε ο Γενάρης, του οποίου, φυσικά, η πρώτη μέρα έγινε πρωτοχρονιά. Αυτό όμως θεωρήθηκε ως πραξικόπημα από πολλούς Γάλλους, που δεν αναγνώρισαν αυτή την αλλαγή κι εξακολούθηκαν ως …παλαιοημερολογίτες να θεωρούν ως Πρωτοχρονιά την 1η του Απρίλη. Σ’ αυτούς, λοιπόν, όσοι αποδέχθηκαν τούτη την αλλαγή, οι …νεοημερολογίτες ας πούμε, έστελναν την Πρωταπριλιά (ως δήθεν Πρωτοχρονιά) χάριν αστεϊσμού διάφορα ψεύτικα δώρα, ευχές με αστεϊσμούς και ψεύτικες ειδήσεις με υπερβολές κ.λπ. στους παλαιοημερολογίτες κι έτσι καθιερώθηκε σιγά – σιγά το πρωταπριλιάτικο ψέμα και η φάρσα σε παγκόσμια κλίματα σαν εθιμικό γεγονός..
Για την ελληνική, όμως, λαογραφία τούτο το έθιμο με τα ψέματα της Πρωταπριλιάς έχει και μιαν άλλη διάσταση. Συγκεκριμένα ο Δημήτρης Λουκάτος εντάσσει τούτο το έθιμο μέσα στα σκόπιμα αλεξίκακα μέτρα για το ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων, που επιβουλεύονταν την παραγωγή αγαθών σε κρίσιμες ώρες, όπως είναι η Πρωταπριλιά ή και η Πρωτομαρτιά. Σύμφωνα επίσης με τον άλλον κορυφαίο λαογράφο μας Γεώργιο Μέγα, η ψευδολογία, ακριβώς γιατί μπορεί να παραπλανά τις ελλοχεύουσες κακές δυνάμεις, θεωρούνταν ως όρος επιτυχίας μιας μαγικής ενέργειας, ή και κάθε δύσκολης ή σοβαρής εργασίας. Γεγονός που επίσης δεν σπανίζει ως προφυλακτικό μέσο και στις σχέσεις των ανθρώπων. Φυσικά, όπως συμπληρώνει και ο Μιχάλης Μερακλής η μετάβαση απ’ το σοβαρό στο αστείο και εύθυμο, ανάλογα με την εξέλιξη των πολιτιστικών όρων, είναι ευεξήγητη.
Πάντως στην πατρίδα μας δεν είναι μόνο οι άνθρωποι που συνηθίζουν να λένε ψέματα την Πρωταπριλιά. Κι ο ίδιος ο Απρίλης θεωρείται σαν ψευτομήνας ή τουλάχιστον σαν ο μήνας που εμπνέει τα ψέματα ιδιαίτερα στους ερωτευμένους. Γνωστό, θαρρώ είναι το ερωτικό τετράστιχο:
«Τα δυο μας ανταμώσαμε τον μήνα τον Απρίλη,
μα είχες το ψέμα στην καρδιά, στα μάτια και στα χείλη!
Ψεύτρα ήταν η αγάπη σου, σαν τ’ Απριλιού το χιόνι,
οπού το ρίχνει από βραδίς και το πρωί το λειώνει!…».
Καλά, λοιπόν, είναι να κρατούν μια επιφύλαξη οι νέοι με τον απριλιάτικο έρωτα γιατί μπορεί να τους …ξεγελάσει κι ας μην είναι Πρωταπριλιά… Όλα είναι πιθανά τον Απρίλη. Ακόμα και να χιονίσει κι ας δείχνουν όλα τα καιρικά φαινόμενα καλοσύνη. Υπάρχουν μάλιστα δυο παροιμίες όπου η 18η του Απρίλη θεωρείται χειμωνιάτικος σταθμός αφού ως αυτή την ημερομηνία ελλοχεύει ο κίνδυνος να χιονίσει, με όλες τις δυσμενείς συνέπειες μιας τέτοιας όψιμης κακοκαιρίας. Λέει η πρώτη:
«Ως τ’ Απριλιού τις δεκαοχτώ,
να ’χεις το μάτι σ’ ανοιχτό».
Και συμπληρώνει η δεύτερη:
«Τ’ Απριλιού τις δεκαοχτώ
ψόφ’σε η πέρδικα στ’ αυγό».
Να ξαναγυρίσουμε, όμως, στην ελληνική Πρωταπριλιά όπου τα πάντα είναι πιθανά, με τις αλήθειες να ωχριούν μπροστά στα καλοπροαίρετα ψέματα. Τόσο που μετά την αποκάλυψή τους να συνοδεύονται με την ευχή «και του χρόνου». Πάντως για καλό και για κακό κάποιοι συμπατριώτες μας είχαν το νου τους μην πάθουν καμιά κουτουκέλα τούτη την ψευτομέρα. Αναφέρεται μάλιστα πως κάποτε, απλοϊκός χωρικός αρνήθηκε σοβαρά να δεχθεί συμφωνητικό, που υπόγραψε συγχωριανός του την 1η Απριλίου. Ο άνθρωπος φοβήθηκε πως τούτο το δικαιοπρακτικό έγγραφο δεν θα είχε καμιά αξία για το δικαστήριο, αφού θα ήταν πρωταπριλιάτικο…
Από τα πρωταπριλιάτικα ψέματα ιδιαίτερη πέραση έχουν οι ψεύτικες ειδήσεις των εφημερίδων, που η αρχή τους χρονολογείται στην Ελλάδα από το 1880 περίπου. Για την νεοελληνική ιστορία μάλιστα ο πρώτος που καθιέρωσε την πρωταπριλιάτικη φάρσα στις εφημερίδες ήταν ο Γεώργιος Σουρής, με το πρώτο φύλλο του «Ρωμιού» του, που κυκλοφόρησε την πρώτη Απριλίου του 1883, αλλά είχε ημερομηνία 2 Απριλίου και την εξήγηση:
«Ας μας συγχωρούν οι αναγνώσται μας, που δεν εξεδόθημεν χθες. Αλλ’ επειδή ήτο Πρωταπριλιά, δεν ηθελήσαμεν να νομίζουν ότι τους εξαπατώμεν και τους περιπαίζομεν…».
Η παράδοση αυτή κρατήθηκε όλα σχεδόν τα χρόνια που κύλισαν από τότε στον ημερήσιο κατά κανόνα τύπο. Και λέω κατά κανόνα γιατί η παράδοση δεν άφησε απ’ έξω (σ’ ελάχιστες, έστω, περιπτώσεις) και τον περιοδικό τύπο. Διαβάζω στο παλιό μηνιαίο περιοδικό «Επιθεώρηση Χωροφυλακής» του Μαΐου 1972 στο άρθρο «Πρωταπριλιά» του λογοτέχνη Νικολάου Σφυρόερα:
«Μια πρωταπριλιάτικη φάρσα έκανε στους Αθηναίους την Πρωταπριλιά του 1900 η εφημερίς “Ακρόπολις” του πατέρα της ελληνικής δημοσιογραφίας Βλάση Γαβριηλίδη. Την παραμονή εκείνης της Πρωταπριλιάς έκανε μια άγρια θαλασσοταραχή. Τα κύματα στον φαληρικό όρμο, όπως και σ’ όλες τις ακρογιαλιές της Αττικής, ξεσπούσαν αφρισμένα και τεράστια στις ακτές. Την άλλη μέρα λοιπόν η εφημερίς “Ακρόπολις”, που δεν περνούσε Πρωταπριλιά χωρίς να κάμει την φάρσα της στους Αθηναίους, εδημοσίευσε την φωτογραφία μιας …φάλαινας και από κάτω την λεζάντα: “Η τεραστίων διαστάσεων φάλαινα, η οποία εξεβράσθη χθες λόγω της επικρατούσης σφοδράς θαλασσοταρχής εις την Φαληρικήν ακτήν. Σήμερον θέλει μεταφερθεί προς ταρίχευσιν εις το εν Αθήναις Ζωολογικόν Μουσείον”».
Και ο ευρηματικός συντάκτης του υποτιθέμενου αυτού παλιού πρωταπριλιάτικου «χρονικού» συμπληρώνει με τούτα τ’ αναπάντεχα και διπλά πρωταπριλιάτικα:
«Οι Αθηναίοι το πίστεψαν και συν γυναιξί και τέκνοις κατέβηκαν στο Φάληρο για να ιδούν την τεράστια φάλαινα. Αλλά φάλαινα δεν υπήρχε! Όπως δεν υπήρξε ούτε εδημοσιεύθη ποτέ τέτοια φωτογραφία στην εφημερίδα “Ακρόπολις”. Και του χρόνου!… Είναι το μόνο ψέμα που σας είπαμε…».
Και το οποίο εμείς το επαναλάβαμε εφέτος…
