ΝΑΥΤΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά στα εφτά διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη, που αφηγούνται ιστορίες ναυαγίων.
1.ΥΠΗΡΕΤΡΑ: (Β’ 95).
Σε τούτο το διήγημα, ένα από τα πλέον γνωστά και πολυδιαβασμένα του σκιαθίτη συγγραφέα, περιγράφεται η ανατροπή της μικρής λέμβου ενός συντοπίτη του, πορθμέα.
Το γεγονός συμβαίνει παραμονή των Χριστουγέννων, στο ενδιάμεσο της διαδρομής Τσουγκριά –Σκιάθου, όταν το μικρό γαϊδουράκι που μετέφερε, μαζί με το υπόλοιπο φορτίο, με κλωτσιά τρύπησε τα ύφαλα της παλαιάς βάρκας:
«…αίφνης εσήκωσε τον πόδα, έδωκεν άτακτον λάκτισμα εις την σανίδα… και το μαδέρι της ευθραύστου και υποσάθρου λέμβου διερράγη». Για να αποφύγει τη βέβαιη βύθιση ο έμπειρος, ηλικιωμένος ναυτικός, με μελετημένη κίνηση ανέτρεψε τη βάρκα και γαντζώθηκε στην καρίνα της για να γλιτώσει.
Το ναυάγιο οφείλεται λοιπόν στο φορτίο, αλλά και την παλαιότητα του μικρού σκάφους. Οπως γνωρίζουμε ο ναυαγός διασώθηκε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή ,καθώς νύχτωνε και τον εγκατέλειπαν οι δυνάμεις του. Το διήγημα έχει «χάπι έντ», με υλικές μόνο απώλειες, σκάφους και φορτίου.
2.ΝΑΥΑΓΙΩΝ ΝΑΥΑΓΙΑ (Β’ 501).
Μικρό ιστιοφόρο, εμπορικό σκάφος (τσερνίκι) βυθίστηκε από σφοδρή θαλασσοταραχή που το πέταξε στα βράχια και μόλις που σώθηκαν οι τρείς επιβαίνοντες. Ως τόπος του ναυαγίου αναφέρεται η περιοχή Καναπίτσα, αλλά από την περιγραφή μάλλον πρόκειται για τις Κουκουναριές, όπου μετά τον παράκτιο πευκώνα υπάρχει η λίμνη του Στρουφλιά.
Ο Παπαδιαμάντης προφανώς σκόπιμα διαφοροποιεί- στο πλαίσιο της μυθοπλασίας – το σημείο του συμβάντος. Το διήγημα αρχίζει με γλαφυρή περιγραφή της φουρτούνας και του ναυαγίου, αλλά μετά την κοπιώδη διάσωση των «ναυαγών»,επικρατεί μια μάλλον ιλαρή διάθεση, αφού έχουν αποφευχθεί τα χειρότερα.
Οι εικασίες για την ύπαρξη ρουφήχτρας στη λίμνη και οι σχετικές διηγήσεις, αλλά και όλη η διαδικασία για την ανάσυρση και διαρπαγή του φορτίου του ναυαγισμένου σκάφους,επιτείνουν αυτή την ανάλαφρη κατάσταση.
3.ΤΟ ΕΝΙΑΥΣΙΟΝ ΘΥΜΑ. (Γ’ , 215).
Εδώ έχουμε αύτανδρο ναυάγιο αλιευτικής λέμβου με τρείς επιβαίνοντες, στην ανατολική πλευρά της Σκιάθου,έξω από το λιμάνι, όπου βρίσκονται οι επικίνδυνοι σκόπελοι Αραπάκια. Το γεγονός συνέβη προς τα τέλη Δεκεμβρίου-καταχείμωνο-από σφοδρή θαλασσοταραχή, κατά τον πλου της επιστροφής των ψαράδων.
Η τραγική εξέλιξη όμως οφείλονταν, κατά την εκτίμηση του συγγραφέα και σε άλλους παράγοντες που ανάγονται στη σφαίρα του μεταφυσικού : τόσο ο άστοχος λόγος του ενός επιβαίνοντα κατά την αναχώρηση εν είδει αστεϊσμού («καλό πνίξιμο») ,αλλά κυρίως όσα είχαν σχέση με τον πρόσφατο γάμο του έτερου αλιέα , του Νιόγαμβρου .
Οι κατάρες της πρώην πεθεράς του που «ήξευρε μάγια» αλλά και τα «βλασφημημένα» νυφιάτικα ρούχα της τωρινής συζύγου του, τα οποία προέρχονταν από πεθαμένη, μέλλουσα νύφη, προδιέγραφαν την τραγική κατάληξη. Ακόμη συνυπολογίζεται και η κακοσημαδιά του νέου φεγγαριού που δεν λήφθηκε υπόψη των ταξιδευτών.
Μοναδικό θετικό σημείο η αποφυγή της επιβίβασης στη βάρκα του γιού του ενός των θυμάτων.
4. ΟΙ ΝΑΥΑΓΟΣΩΣΤΑΙ (Γ’ , 367).
Εντελώς διαφορετική η υπόθεση του διηγήματος ετούτου , που πραγματεύεται τη συντονισμένη, γενική επιχείρηση κατοίκων του νησιού για την διαρπαγή ,με το πρόσχημα της διάσωσης ,του φορτίου μεγάλου ιστιοφόρου το οποίο βρίσκονταν ημιβυθισμένο –προσαραγμένο στα ανατολικά, κοντά στο ακρωτήριο Κεφάλα. Επρόκειτο για «μεγάλη νάβα Ολλανδική» δηλαδή ευμέγεθες τετραϊστιο ιστιοφόρο (δρόμων), μοναδική περίπτωση ναυαγίου σκάφους ,υπό ξένη σημαία, στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη.
Ασφαλώς η κακοκαιρία εξόκειλε το πλεούμενο, καθώς διαρκούσε με σφοδρότητα κάμποσες μέρες, όντας Δεκέμβριος μήνας. Το πλήρωμα διασώθηκε και δέχτηκε την άμεση φροντίδα των νησιωτών, ενώ επισημαίνεται και η προσπάθεια των τοπικών αρχών να εποπτεύουν το ναυάγιο, αποτρέποντας κάθε απόπειρα πλιάτσικου, κάτι μάλλον όχι και τόσο εύκολο.
Τελικά διαρπαγή και διάσωση φορτίου κάπου ταυτίζονταν! Αποτελεί πάντως συνηθισμένο φαινόμενο η περισυλλογή αντικειμένων από ναυαγισμένα ή προσαραγμένα πλεούμενα, έως ότου ευοδωθούν οι νόμιμες ενέργειες για ανέλκυση κ.λ.π. .
5.ΑΨΑΛΤΟΣ (Δ’, 71).
Εδώ ο διηγηματογράφος μνημονεύει ναυάγιο μικρού ιστιοφόρου, τύπου κότερο, στο λιμάνι της Σκιάθου, έπειτα από σφοδρή κακοκαιρία και φουρτούνα. Προσδιορίζεται η εποχή προς τα τέλη του Νοεμβρίου, όταν δηλαδή ξεσπούσαν άσχημες καιρικές συνθήκες, στο έμπα του χειμώνα.
Στην αρχή του διηγήματος η παραστατική περιγραφή δείχνει το μέγεθος της κακοκαιρίας χαρακτηρίζοντας τον άνεμο ως τυφώνα, η διεύθυνση του οποίου θα πρέπει να ήταν τέτοια που σάρωνε το λιμάνι της Σκιάθου, δηλαδή νότια- νοτιοδυτική.
Επισημαίνεται ακόμη η μάλλον πλημμελής αγκυροβολία του μικρού ιστιοφόρου, που οφείλονταν στην απειρία του νεαρού κυβερνήτη- ιδιοκτήτη του. Επρόκειτο για νέο καραβοκύρη-ήταν μάλιστα και «νειόγαμπρος»- με πρόσφατα ναυπηγημένο σκαρί.
Δυστυχώς το καινούριο σκάφος κυριολεκτικά εξαφανίστηκε στα κύματα συμπαρασύροντας στο βυθό και τον γέροντα φύλακα που διέμενε μέσα σε αυτό , παρά τις προσπάθειες κάποιων να το διασώσουν.
Ακόμη ο συγγραφέας χαρακτηρίζει περίπου ως δίκαιη την τιμωρία του απολεσθέντα γέρο-ναυτικού «να καταποντισθή εις το κύμα άψαλτος, ασαβάνωτος , αμοιρολόγητος», επειδή λίγες μέρες νωρίτερα εξέφερε ειρωνείες και απρεπείς υπαινιγμούς κατά τη νεκρώσιμη ακολουθία «ενός παλαιού γείτονός του».
6. ΣΤΑΓΟΝΑ ΝΕΡΟΥ. (Δ’, 123).
Η υπόθεση εκτυλίσσεται κατά την πανήγυρη του ναΐσκου του πρόδρομου (29 Αυγούστου) στο βόρειο τμήμα του νησιού, κοντά στο Κάστρο. Οι προσκυνητές παρά τις όχι και τόσο ευνοϊκές καιρικές συνθήκες, προτιμούσαν την θαλάσσια εκδρομή δίχως το μελτέμι να τους αποθαρρύνει.
Κατά την επιστροφή των διαφόρων σκαφών δυο νεαροί σκιαθίτες ξέμειναν με την μικρή τους βαρκούλα πίσω και τους πρόλαβε η επιδείνωση του καιρού, με αποτέλεσμα τη βύθισή της και την απώλεια του ενός επιβαίνοντα.
Οι άλλες βάρκες φαίνεται πως είχαν ξεμακρύνει πολύ ώστε να μην μπορούν να επιχειρήσουν διάσωση, ενώ από τη στεριά κάποιοι βοσκοί υπήρξαν θεατές του τραγικού ναυαγίου ,δίχως να έχουν τη δυνατότητα της όποιας συνδρομής. Το συμβάν θα πρέπει να έγινε κάπου στις βορειοανατολικές ακτές της Σκιάθου, από το Κάστρο ως το ακρωτήριο Κεφάλα.
Ο συγγραφέας ,που όπως φαίνεται συμμετείχε στην προσκυνηματική εκδρομή, εκφράζει τη λύπη του για το χαμένο συντοπίτη του ,που «έπιεν αμετρήτους κοτύλας και πίθους όλου αλμυρού νάματος….», ενώ λίγες ώρες νωρίτερα , άλλο μέλος της νεανικής συντροφιάς στην οποία συμμετείχε και ο ίδιος ,δεν του έδωσε ,όταν ζήτησε «μιαν νερού σταγόνα» για να ξεδιψάσει!
7. ΝΕΚΡΟΣ ΤΑΞΙΔΙΩΤΗΣ (Δ’ ,341).
Ίσως ένα από τα πλέον τραγικά και με μεταφυσικές προεκτάσεις διήγημα του Παπαδιαμάντη, αλλά και απρόσμενο , λυτρωτικό τέλος. Το πλεούμενο, μεγάλη φορτηγή λέμβος (σκαμπαβία) κωπήλατο αλλά και με βοηθητική ιστιοφορία, μετέφερε προϊόντα του Πηλίου προς τη Θεσσαλονίκη και επέστρεφε με άλλα είδη εδώδιμα προς την Ζαγορά.
Προφανώς εκτελούσε καιρό αυτό το δρομολόγιο, μιας και υπήρχε αδιάκοπα ναύλος , κάτι που δείχνει ότι τα σκιαθίτικα σκαριά δραστηριοποιούνταν και σε άλλες περιοχές πέρα από το δικό τους τόπο. Το ναυάγιο συνέβη βέβαια μέσα σε σφοδρή θαλασσοταραχή περί τα τέλη Νοεμβρίου στα παράλια του νομού Λάρισας, «εις μίαν απότομον ακτήν της Αγυιάς» ,κάπου ίσως στις ακτές του Μαυροβουνίου. Από τους τρείς επιβαίνοντες διασώθηκε με πολύ κόπο μόνο ο ιδιοκτήτης και κυβερνήτης του σκάφους , ενώ χάθηκαν στα κύματα, ο αδερφός του, που επέβαινε ως ναύτης και ο έμπορος του φορτίου.
Επισημαίνεται από το συγγραφέα η «δικαιοσύνη» της θάλασσας, που πήρε μαζί της τον άκληρο αδερφό κι όχι εκείνον που είχε πολυμελή οικογένεια. Το εντυπωσιακό μέρος του διηγήματος όμως είναι η πορεία που ακολουθεί το άψυχο σώμα του πνιγμένου, έως ότου προσορμισθεί ακριβώς κάτω από το νεκροταφείο της Σκιάθου, σχεδόν ταυτόχρονα με την επιστροφή του διασωθέντα αδερφού του, «μετά εννέα η δέκα ημέρας».
Οι διαδρομές του «διαπόντιου νεκρού» από τις θεσσαλικές ακτές , στο μπουγάζι της Σκιάθου, τα νερά της Μαγνησίας και της Β. Εύβοιας, κατευθύνονται αναμφίβολα από θεϊκή παρέμβαση, εκπληρώνοντας το τάμα που είχε κάνει ώστε να ταφεί στο γενέθλιο τόπο. Πώς αλλιώς να ερμηνευθεί ο συγχρονισμός των ανέμων και των ρευμάτων ,για μια τόσο ακριβή κατάληξη.
Η ίδια εξήγηση δίνεται και για την ικανοποιητική κατάστασή της σορού, έπειτα από τόσες μέρες θαλασσοπορείας : το σύνολο της θαλάσσιας πανίδας και παραμέριζε με σεβασμό στον πλου του νεκρού ταξιδιώτη! Ακόμη κι όλες οι «πονηρές» εκδοχές του συμβάντος, που εύλογα συζητήθηκαν, απορρίπτονται από το συγγραφέα και τελικά δε λαμβάνονται υπόψη και στην εξέλιξη της υπόθεσης.
ΑΛΛΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΝΑΥΑΓΙΩΝ
Σε 25 διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη συναντούμε αναφορές ναυαγίων. Η έκτασή τους ποικίλει : από διεξοδικές περιγραφές γεγονότων , έως σύντομες μνείες παλαιοτέρων ή συγκαιρινών του συγγραφέα ανάλογων συμβάντων, δίχως να απουσιάζουν και οι επισημάνσεις μεταφυσικών καταστάσεων σε αυτά.
1.ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ (Β’,77).
Στο πρώτο διήγημα του Παπαδιαμάντη, υπάρχει η εκούσια, ανώδυνη προσάραξη της σκιαθίτικης βρατσέρας στα αβαθή του λιμανιού του νησιού, για να αποφευχθεί πιθανή βύθιση λόγω της σφοδρής θαλασσοταραχής. (σελ.79): «Αντί να το ρίξουμε έξω, το καθίσαμε στα ρηχά». Το γεγονός συνέβη την παραμονή των Χριστουγέννων, « περί το μεσονύκτιον» «του έτους 186…».
2.Η ΣΤΑΧΟΜΑΖΩΧΤΡΑ. (Β’115).
Σε τούτο, το εκ των πλέον αναγνωρίσιμων , έργο του σκιαθίτη συγγραφέα συναντούμε αναφορά παλαιοτέρου ναυαγίου, στο οποίο απωλέστηκαν οι δύο γιοί της κεντρικής ηρωίδας : «Τα δύο παιδιά, «τα αδιαφόρετα» ο Γεώργης και ο Βασίλης , επνίγησαν βυθισθείσης της βρατσέρας των τον χειμώνα του έτους 186. . Η βρατσέρα εκείνη απωλέσθη αύτανδρος , τί φρίκη, τί καημός….» (σελ. 115). Προφανώς το ναυάγιο οφείλονταν στην κακοκαιρία, αλλά δεν μνημονεύεται ο τόπος που συνέβη.
3.ΕΞΟΧΙΚΗ ΛΑΜΠΡΗ (Β’, 125).
Η συχνή αναστολή δρομολογίων από και προς τη Σκιάθο, του πλοίου της τοπικής ακτοπλοϊκής γραμμής, παρομοιάζεται με αυτάνδρο ναυάγιο, αφού «εξαφανίζονταν» και το νησί έμενε αποκλεισμένο, με ότι αυτό συνεπάγονταν για την μικρή κοινωνία. Το γεγονός οφείλονταν στις διαμάχες μεταξύ των ναυτιλιακών εταιριών και τη διεκδίκηση από αυτές των δρομολογίων.
Ο Παπαδιαμάντης δεν εκφέρει κι εδώ την καλύτερη γνώμη για τις ακτοπλοϊκές γραμμές της εποχής του, επισημαίνοντας τα όχι λίγα αρνητικά σημεία, όπως άλλωστε περιγράφει και στο άρθρο του «Ταξίδι , Βαπόρι, Ρωμέικο».
4.Η ΜΑΥΡΟΜΑΝΤΗΛΟΥ (Β’, 153).
Η υπόθεση του διηγήματος εκτυλίσσεται κοντά στον ομώνυμο και πολύ γνωστό σκόπελο των ακτών της Σκιάθου, με τη χαρακτηριστική μορφή. Στη σελ. 159 ο συγγραφέας μνημονεύει παλιό θρύλο ότι η Μαυρομαντηλού υπήρξε χαροκαμένη μάνα που έχασε και τους εφτά γιούς της σε ναυάγια και «ίλεως μοίρα» την μεταμόρφωσεν εις σκόπελον». Και η θέση της υπήρξε τέτοια ώστε να παρατηρεί «τα εκβραζόμενα υπό των κυμάτων ναυάγια , δροσίζουσα τον πόνον της…» (σελ. 159-160).
Βέβαια επισημαίνεται η επικινδυνότητα της Μαυρομαντηλούς για τα σκάφη που την αγνοούν ή δεν προσέχουν την ύπαρξή της.
5.ΦΤΩΧΟΣ ΑΓΙΟΣ (Β’ , 211).
Στη σελίδα 112 σημειώνεται κατά την περιγραφή της περιοχής του Κάστρου, η επικινδυνότητα των βραχωδών ακτών που δεν προσέφεραν καμιά ασφάλεια, με αποτέλεσμα να συμβαίνουν πολλά ναυάγια, κυρίως τη χειμερινή περίοδο.
6.Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ (Β’, 257).
Συζητήσεις καπεταναίων για τη δουλειά τους και φυσικά και περί ναυαγίων : «Έως εδώ ευρίσκοντο και ωμίλουν ζωηρώς περί πραγμάτων του επαγγέλματος των, περί ναύλων, κεσατίων, περί σταλίας, περί φορτώσεων κ’ εκφορτώσεων, περί ναυαγίων και αβαριών». (σελ. 258).
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
Κάρτ-ποστάλ με παλιά άποψη της Σκιάθου . (Αρχείο Ν. Μαστρογιάννη).
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ.
