ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Τον περασμένο Ιούνιο (Παρασκευή 2 του μήνα) πραγματοποιήθηκε μια ενδιαφέρουσα εκδήλωση-επιστημονική ημερίδα, με θέμα: «Τροφή και ποτό στο έργο του Παπαδιαμάντη», στο Πνευματικό Κέντρο της Μητρόπολης Δημητριάδος με τη σύμπραξη τριών συνδιοργανωτών: τον πολιτιστικό φορέα της Μητρόπολης Δημητριάδος «Μαγνήτων Κιβωτός», την «Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών» και τον «Πολιτιστικό Σύλλογο Σκιάθος». Παρουσιάστηκαν οι παρακάτω εισηγήσεις από έγκριτους μελετητές του Παπαδιαμαντικού έργου: α)Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη: «Εις απόλαυσιν και τροφήν ημετέραν: Εισαγωγικές παρατηρήσεις στην αποδελτίωση για το φαγητό και το ποτό στο έργο του Παπαδιαμάντη», β) Μαρία Αποστολίδου: «Η τροφή ως στοιχείο δομής στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη», γ) Ανδρέας Λούνης: «Χρήση και λειτουργία του φαγητού στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη», δ) Εύα Γανίδου: «Εις το μεθυστικόν ρευστόν του Διονύσου. Οινοπνευματώδη ποτά και μέθη στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη» και ε) Άντρια Λουγκαϊδου: «Αναμασών τα έναυλα παραμύθια. Το φαγητό και το ποτό ως μεταφορές».
Οι εγνωσμένου κύρους επιστήμονες που καταπιάστηκαν με το ομολογουμένως πρωτότυπο κι ενδιαφέρον θέμα, το προσέγγισαν, όπως άλλωστε δείχνουν κι οι τίτλοι των εισηγήσεων, από διάφορες οπτικές, ώστε να υπάρξει μια σφαιρική και όσο το δυνατόν πληρέστερη ανάλυσή του. Ο εντοπισμός των σχετικών χωρίων στο έργο του Σκιαθίτη διηγηματογράφου και η συνακόλουθη μελέτη του, απέδωσαν ενδιαφέροντα στοιχεία αποκαλύπτοντας διατροφικές συνήθειες της εποχής, γαστρονομικές προτιμήσεις, περιορισμένες δυνατότητες τροφής λόγω οικονομικών αδυναμιών, το φαγητό του ίδιου του συγγραφέα, τη χρήση των ποτών, κι ένα σωρό άλλες σχετικές πληροφορίες και κοινωνικού χαρακτήρα επισημάνσεις, πέρα από τη σκοπιμότητα και λειτουργία του αντικειμένου (φαγητό- ποτό) ως «λογοτεχνικό» υλικό. Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται μια εκτενής και λεπτομερής μελέτη της συγκεκριμένης πτυχής του παπαδιαμαντικού έργου. Ως τώρα, μοναδική σχετική αναφορά αποτελούσε το μικρό αλλά εξόχως ελκυστικό μελέτημα του Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλου: «Γκιουβέτσια και άλλα στον Παπαδιαμάντη». Εξέχουσα λοιπόν η σημασία της παραπάνω επιστημονικής ημερίδας για τους μελετητές του Παπαδιαμάντη. Η έκδοση των πρακτικών σε βιβλίο νομίζω πως κρίνεται επιβεβλημένη.
*****
Κάμποσα χρόνια νωρίτερα, σε ανύποπτο χρόνο, είχε κεντρίσει και το ενδιαφέρον του γράφοντα το συγκεκριμένο θέμα. Πέρα από τις αναφορές φαγητών και ποτών στο έργο του Παπαδιαμάντη, επιχειρήθηκε η ανίχνευση ανάλογων σημείων στις επιστολές του συγγραφέα. Οι τελευταίες, ως κείμενα προσωπικά, αποκαλυπτικά, ρεαλιστικά και πληροφοριακά, δίχως το στοιχείο της μυθοπλασίας, μας παρέχουν αληθινές στιγμές από τον βίο και την καθημερινότητα του αποστολέα-παραλήπτη. Οπότε και οι όποιες αναφορές περί τροφών και ποτών θεωρούνται αποκαλυπτικές για τον ίδιο και τον περίγυρό του γενικότερα.
Περιδιαβαίνοντας την «Αλληλογραφία» του Παπαδιαμάντη των εκδόσεων Δόμος, σε φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, το πληρέστερο σώμα επιστολών του συγγραφέα, από και προς αυτόν (όπως και συγγενικών του προσώπων), συναντούμε κάποιες διατροφικές αναφορές σε λιγοστά, συγκεκριμένα είδη τροφίμων, που καταδεικνύουν όμως συνήθειες και προτιμήσεις –συχνά υποχρεωτικές– εκείνης της εποχής. Ας κάνουμε ένα διαχωρισμό στα αναφερόμενα εδώδιμα, επισημαίνοντας εκ των προτέρων ότι οι αναφορές στα ποτά απουσιάζουν σχεδόν εντελώς.
ΣΥΚΑ ΚΑΙ ΚΥΔΩΝΙΑ
Τα λιαστά, ξερά σύκα οπωσδήποτε αποτελούν μια εξαιρετικά γευστική και θρεπτική περίπτωση ξηράς τροφής. Η μακροχρόνια διατήρησή τους σε συνθήκες περιβάλλοντος είναι γνωστή, και σε εποχές που δεν υπήρχαν ψυγεία ή άλλοι τρόποι συντήρησης, κάθε μορφή τροφίμων λονγκ λάιφ, όπως θα λέγαμε σήμερα, ήταν προτιμώμενη. Όλοι οι τρόποι μεταποίησης βρώσιμων αγαθών, ώστε να διατηρούνται επί μακρόν (πάστωμα, ξήρανση, κάπνισμα, ψήσιμο, βρασμός κ.ά.), αποτελούσαν μονόδρομο για την εξασφάλιση «ξηράς τροφής», καθώς παρατεινόταν η διάρκεια τους με μακρινή… ημερομηνία λήξης. Γι’ αυτό και καταγράφεται συχνή η αποστολή ξερών σύκων από τη Σκιάθο στον Παπαδιαμάντη στα πρώτα χρόνια της διαμονής του στην Αθήνα. Επίσης ταχτικά του στέλνονται, στην ίδια περίοδο, και κυδώνια, τα οποία αν και νωπά φρούτα, διακρίνονται για την ανθεκτικότητα τους σε συνθήκες περιβάλλοντος. Θυμάμαι και προσωπικά στην τραπεζαρία τις φρουτιέρες με μήλα και κυδώνια όταν κρύωνε ο καιρός. Ετούτα τα δύο είδη λοιπόν προμηθεύεται ο Παπαδιαμάντης στην Αθήνα με τακτικές αποστολές από την οικογένεια του στη Σκιάθο. Η συγκεκριμένη τροφοδοσία μνημονεύεται σε κάποιες επιστολές, από τις οποίες θα παραθέσουμε, με χρονολογική σειρά, τα σχετικά σημεία τους:
Στην επιστολή αρ. 14 (σελ. 24) του παπα-Αδαμάντιου προς τον γιο του (7/10/1873) που μόλις έχει εγκατασταθεί μόνιμα στην Αθήνα για την περάτωση των γυμνασιακών σπουδών του (Σεπτέμβριος 1873) σημειώνεται: «…Με τον Νικολ(αον) του Λογοθέτη έπεμψα την από 4 τρ. Επιστολήν μου μετά κυδωνίων εντός κοφινίου…». Στην απάντηση του ο νεαρός Παπαδιαμάντης (επιστολή αρ. 15, σελ. 24-25, 18/10/1873) ενημερώνει τον πατέρα του για την παραλαβή των φρούτων: «Έλαβον την δια του ατμόπλοιου επιστολήν σας, επίσης και την δια του Ν. Λογοθέτου, με τα κυδώνια…».
Οι αποστολές των προϊόντων αυτών πραγματοποιούνταν είτε με συντοπίτες, συγγενείς και φίλους που ταξίδευαν ατμοπλοϊκά, είτε με σκιαθίτες καπεταναίους που έρχονταν με τα πλεούμενα τους στον Πειραιά, όπως, παραπάνω με τον καπετάν Νικόλαο Λογοθέτη, ιδιοκτήτη γολέτας (βλέπε Αλληλογραφία, ευρετήριο ονομάτων σελ. 243).
Ομοίως στην επιστολή αρ. 18 (σελ. 28-29) στις 21/11/1873 ο Παπαδιαμάντης ενημερώνει πάλι τον πατέρα του για την παραλαβή κυδωνιών και σύκων που στάλθηκαν πάλι με τον καπετάν Ν. Λογοθέτη: «…Τον ημέτερον καπετάν Νικολ. Στ. Λογοθέτην δεν είδα με τα μάτια μου επειδή δεν επήγα εις τον Πειραιά, ούτε εκείνος ήλθεν εις τας Αθήνας, έλαβον όμως το κοφίνι με κυδώνια και σύκα το οποίον μοι εστείλατε δι’ αυτού…».
Στην υπ. Αρ. 31 εκτενή επιστολή (σελ. 42) του Παπαδιαμάντη στις 2/10/1874, όταν πλέον έχει εγγραφεί στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, σημειώνει επάνω της, όπως συνήθιζε, ο πατέρας του μετά την παραλαβή και φύλαξή της: «Αριθ 19. Ελ. 6 8βρίου. Έγραψα την 6. 8βρίου. Έστειλα και εν δεκάδραχμον δια του Καμβαΐλια και σύκα και κυδώνια δια του Ν. Κ. Μωραΐτου και 2 ζεύγη τζοραπίων». Κι εδώ οι αποστολές τροφίμων χρημάτων ή ειδών ιματισμού πραγματοποιούνται από σκιαθίτες που μεταβαίνουν στην Αθήνα.
Στην επόμενη επιστολή του ο Παπαδιαμάντης (αρ. 32, σελ. 42-43, 16/10/1874) πληροφορεί τον πατέρα του για την παραλαβή των αποσταλέντων: «Έλαβον την τελευταίαν επιστολήν σας με το δεκάδραχμον παρά του Καμπαΐλια. Έλαβον και το καλάθιον παρά του Νικολάου Μωραΐτου…». Αν και δεν αναφέρεται το περιεχόμενο του «καλαθίου» είναι προφανές ότι πρόκειται για τα φρούτα και τα τσουράπια.
Δύο περίπου χρόνια αργότερα στην επιστολή του Παπαδιαμάντη στις 2/9/1876 (αρ. 83, σελ. 84-85) υπάρχει η συνήθης υποσημείωση του πατέρα του σχετικά με την παραλαβή της και την αποστολή της δικής του: «Αρ. 51. Ελ. 4 7βρίου 76. Εις τας 5. Εγράψαμεν ότι δια του Αλέκου τω πέμπονται 2 ζεύγη περικνημίδων, ολίγα σύκα και 2. Γερμ. Τάλληρα». Πιθανόν τα σύκα να μην ήταν «ολίγα» αν δούμε την επόμενη παπαδιαμαντική επιστολή (αρ. 54, σελ. 85, 9/9/1876): «Χθές την εσπέραν ήλθεν ο Αλέκος και μοι έφερε την επιστολήν σας μετά του σακκίου των σύκων και των δύω γερμ. Ταλλήρων…».
Κι εδώ, πέρα από την ξηρά τροφή αποστέλλονται μέσω συντοπιτών ή συγγενών χρήματα κι επιστολές. Ο Αλέξανδρος Μωραΐτης ήταν εξάδελφος του Παπαδιαμάντη, που σπούδαζε γιατρός (Αλληλογραφία, ευρετήριο ονομάτων σελ. 244).
Στην επιστολή 101 (σελ 97) του Παπαδιαμάντη στις 15/ Σεπτεμβρίου 1877 διαβάζουμε στο υστερόγραφο: « Ασπάζομαι τη χείρα σου, μήτερ. Τα σύ[κα] …». Η γραφή δεν ολοκληρώνεται, αλλά είναι προφανές πως πρόκειται για κάποια συνήθη αποστολή ξηρών σύκων από το νησί.
Τέλος στο περιθώριο της επιστολής 118 (σελ 107) στις 31/8/1878 ο παραλήπτης παπ-Αδαμάντιος συμπληρώνει όπως συνήθιζε: «Ελ 3 7βρίου 78. Τω εγράψαμεν την 3 7βρίου δια του Ιω. Δ. Μωραϊτίδου αποστείλαντες και ολίγα σύκα».
ΚΟΚΚΙΝΑ ΑΥΓΑ
Παραδοσιακή τροφή και μάλιστα υψηλής διατροφικής αξίας το αυγό αποτελεί συνηθισμένο έδεσμα και βρασμένο, «σφιχτό» διατηρείται αρκετά κάτι που συνηθίζεται ως σήμερα. Παρά το εύθραυστο του προϊόντος οι αποστολές αυγών, νωπών ή βρασμένων εξακολουθούν και στις μέρες μας, με … μονόδρομο από το χωριό στην πόλη, ως αγνή και παραδοσιακή τροφή. Ετούτη η συνήθεια παρατηρείται και στις επιστολές του Παπαδιαμάντη και μάλιστα με κόκκινα αυγά σταλμένα για τις μέρες του Πάσχα.
Στην επιστολή αρ. 25α (σελ. 36) στις 24/3/1874, του πατέρα του Παπαδιαμάντη καταγράφεται λεπτομερώς η αποστολή χρημάτων στον γιό του συμπληρώνοντας: «…και εντός κοφινίου 36 αυγά βαμμένα…» που στέλνονται βέβαια για την επικείμενη εορτή του Πάσχα μαζί με τη σχετική ευχή: «Σας εύχομαι το Πάσχα με υγείαν…».
Στην απάντησή του ο Παπαδιαμάντης λέει για την παραλαβή των χρημάτων επακριβώς αλλά και για τα αυγά: «…ένα καλάθιον με αυγά κόκκινα, 36». Η επιστολή (αρ. 26, σελ. 36-37, 4/4/1874), αποστέλλεται μετά το Πάσχα, καθώς προτάσσεται το «Χριστός Ανέστη». Ο κομιστής Αλέξανδρος Διοματάρης ήταν γαμπρός του σκιαθίτη καπετάνιου Καραπιπέρη, όπως σημειώνεται στο ευρετήριο της Αλληλογραφίας (σελ. 240).
Οι αποστολές κόκκινων αυγών για το Πάσχα προς τους απόδημους σκιαθίτες της πρωτεύουσας από τους συγγενείς τους πολλές φορές φαίνεται πως ήταν ομαδικές. Ετούτο καταδεικνύεται στην υπ. αρ. 44α επιστολή (σελ. 51) του πατέρα του Παπαδιαμάντη στις 6/4/1875 ενόψει των εορτών του Πάσχα, όπου σχεδόν ολόκληρη αναφέρεται στον αριθμό των αυγών ανά παραλήπτη:
«Ελάβομεν την από 3.τρ. επιστολήν σου. Δια της Μαργαρώς Κ. Μπογατζίνη εν κοφίνι με κόκκινα αυγά εδικά σου 32, του Σωτηράκη 10 τα στέλνει η Σοφούλα, του Σταματάκη 15, τα στέλνει η μητριά του και 10 του Ν. Κ. Μωραΐτου, τα στέλνει η μήτηρ του, όλα 67. Με υγείαν του Πάσχα…». Απαντώντας ο Παπαδιαμάντης (επ. 45, σελ 51-52, 17/4/1875) ενημερώνει για την παραλαβή και διανομή των αυγών: «Έλαβον την από 6 Απριλίου επιστολήν σας μετά του καλαθίου των πασχαλινών ωών, άπερ και διένειμα εις τα παιδιά, καθώς, μοι γράφετε…».
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
