Γρ. Καρταπάνης: Η «Ζωοδόχος Πηγή» του Γεωργίου Καραμάνη

γρ-καρταπάνης-η-ζωοδόχος-πηγή-του-γε-424176

Θυμάμαι την πρώτη σύντομη αλλά κατατοπιστική πληροφόρηση για το Σανατόριο του Γεώργιου Καραμάνη, στα Χάνια Πηλίου, από τον φιλίστορα, φιλόλογο καθηγητή μας στις τελευταίες τάξεις του λυκείου, κ. Γιάννη Πατρίκο, ο οποίος συνήθιζε, όποτε παρουσιαζόταν η ευκαιρία, κατά τη διάρκεια των μαθημάτων του, να επιχειρεί καίριες παρεμβάσεις και αναφορές σε θέματα τοπικής ιστορίας και …αυτογνωσίας. Σε κάποια ανάλυση ποιήματος του Αγγέλου Σικελιανού, παραθέτοντας βιογραφικά στοιχεία του δημιουργού, άδραξε την ευκαιρία και μας μίλησε διεξοδικά για τον Γ. Καραμάνη και το σανατόριο «Ζωοδόχος Πηγή», καθώς ο ποιητής γνωρίστηκε στα 1938 με τη σύζυγο του γιατρού, Άννα, κι αναπτύχθηκε δυνατός έρωτας μεταξύ τους, με αποτέλεσμα η τελευταία να χωρίσει και να τον ακολουθήσει στην Αθήνα. Λίγα χρόνια αργότερα (1983) η μελέτη του Γιάννη Μουγογιάννη «Ο Γεώργιος Καραμάνης και το Σανατόριο Πηλίου» (Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τόμος 6) έρχεται να μας δώσει την ολοκληρωμένη εικόνα του «ιδεολόγου» γιατρού και της ανεκτίμητης προσφοράς του με το πρωτοποριακό για την εποχή του νοσηλευτικό ίδρυμα, στην αντιμετώπιση της μάστιγας της φυματίωσης. Η παραπάνω μελέτη κυκλοφόρησε στα 1999 από τον Δήμο Αγριάς σε αυτόνομη έκδοση με προσθήκες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Λίγο νωρίτερα στα 1995 είδε το φως της δημοσιότητας και το συλλογικό έργο «Το μαγικό βουνό του γιατρού Καραμάνη» (εκδ. Ελλα) υπό τη γενική επιμέλεια του πνευμονολόγου καθηγητή του πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Κων/νου Γουργουλιάνη. Εκτός από τις μελέτες για την εξάπλωση της φυματίωσης και τις κοινωνικές της διαστάσεις στην Ελλάδα και στην περιοχή του Βόλου, ειδικότερα στις αρχές του 20ου αιώνα, επιχειρείται εκτενής αναφορά στη ζωή και το έργο του πρωτοπόρου γιατρού από τη Δράκεια, Γεώργιου Καραμάνη (1873-1964). Οι δύο παραπάνω εκδόσεις παρουσιάζουν διεξοδικά το θέμα, φανερώνοντας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και λησμονημένες πτυχές της τοπικής μας ιστορίας.

ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Στις αρχές του 20ου αιώνα η φυματίωση αποτελούσε μάστιγα στην ελληνική κοινωνία, πλήττοντας τα ασθενέστερα κυρίως στρώματα και θεωρούνταν ανίατη ασθένεια. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τις ανησυχίες του οραματιστή γιατρού Καραμάνη και τη θέληση του για συμβολή στην αντιμετώπισή της, τον οδηγεί στην ίδρυση ενός σανατορίου ύψους, στα Χάνια Πηλίου, έπειτα και από την προτροπή του κορυφαίου φυματιολόγου της εποχής Ροντόπουλου. Το υψόμετρο και η ατμοσφαιρική καθαρότητα με συνακόλουθη τη σωστή διατροφή και την απαιτούμενη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, θεωρούνταν τότε απαραίτητες προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση του «χτικιού». Για το σκοπό αυτό ο Καραμάνης χρησιμοποιεί τα δύο δωμάτια από ένα χάνι που βρίσκονταν σε κατάλληλη θέση, στα 1909. Λίγα χρόνια αργότερα αρχίζει τις επεκτάσεις του νοσηλευτικού του ιδρύματος, ως τα 1930, με νέες πτέρυγες και άριστο εξοπλισμό, παρέχοντας υψηλής ποιότητας νοσηλευτικές υπηρεσίες.

Στα 1919 εντάσσεται στο δυναμικό του σανατορίου και η νεαρή Άννα Καμπανάρη από τη Σύρο, την οποία παντρεύεται λίγο αργότερα ο Καραμάνης και αποτελεί για μια εικοσαετία την πολύτιμη σύντροφο-συνεργάτιδά του, ως τα 1938 που γνωρίστηκε με τον Άγγελο Σικελιανό και εγκατέλειψε το Πήλιο. Με δική της πρωτοβουλία λειτούργησε στα 1937 και το Πρεβαντόριο «Χελιδόνια» λίγο πιο κάτω (πάνω ακριβώς από τον σημερινό δρόμο Βόλου –Χανίων), για την περίθαλψη παιδιών με αδύναμους και ευάλωτους οργανισμούς. Ο Μεσοπόλεμος αποτελεί την περίοδο της μεγάλης ακμής του σανατορίου, με ουσιαστική προσφορά στην αντιμετώπιση της φυματίωσης. Στην Κατοχή το Σανατόριο υπέστη σημαντικές καταστροφές από τους κατακτητές. Στα μεταπολεμικά χρόνια προσπάθησε πάλι να ορθοποδήσει και πάντοτε να «παρέχει νοσηλεία υψηλής στάθμης», αλλά οι καιροί είχαν αλλάξει και ακολούθησε, δυστυχώς, κατιούσα πορεία. Στις αρχές της δεκαετίας του ΄60 χρεοκοπεί ως επιχείρηση. Η προσπάθεια των νέων ιδιοκτητών -υπό την υψηλή επιστημονική εποπτεία του υπέργηρου πια, Καραμάνη- για ένα νέο ξεκίνημα (1963) δεν ευοδώνεται. Ο θάνατος του γιατρού τον Ιούνιο του 1964, οριστικοποιεί το τέλος της λειτουργίας του σανατορίου μέσα σε λίγα χρόνια.

Μπορεί, το σπουδαίο δημιούργημα του Καραμάνη να αντιμετώπισε με επιτυχία τον βάκιλο του Κωχ, δεν τα κατάφερε όμως το ίδιο με την διαφοροποίηση των συνθηκών στο πέρασμα του χρόνου και τις ποικίλες αλλαγές, στην παροχή νοσηλείας. Αναγκαστικά θα διακόψει τη λειτουργία του και θα υποκύψει στη φθορά και την εγκατάλειψη.

Οι μνήμες όμως επιβάλλεται να παραμένουν ζωντανές.

Το σανατόριο στα Χάνια του Πηλίου, υπήρξε πράγματι μια «ζωοδόχος πηγή», όπως άλλωστε και η ονομασία του, για όσους βασανίζονταν από την επίπονη και σοβαρή ασθένεια.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΚΑΤΑΛΟΙΠΩΝ

Στα 1989, με την προτροπή του τότε διευθυντή του Τοπικού Ιστορικού Αρχείου, Βαγγέλη Νίκου, μέλους της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών, και την εθελοντική συμμετοχή ορισμένων ακόμη μελών πραγματοποιήσαμε δύο-τρείς επισκέψεις στο χώρο του σανατορίου για μια επιτόπια έρευνα και την τυχόν ανεύρεση σωζόμενου υλικού μέσα στα καταρρέοντα κτήρια. Το συγκρότημα του ιδρύματος τότε ακόμη διασώζονταν σε υποφερτή κατάσταση, παρά τις προχωρημένες φθορές, ώστε να είναι εφικτή η ανίχνευση στο εσωτερικό του. Στο χώρο των γραφείων κυρίως, αλλά και αλλού, εντοπίσαμε και συλλέξαμε με κόπο αρκετό έντυπο υλικό: Αναλυτικότερα διασώθηκαν:

α) Φάκελοι αλληλογραφίας (εισερχόμενα – εξερχόμενα)

β) Φάκελοι οικονομικών στοιχείων (τιμολόγια αγορών, αποδείξεις πληρωμών, λογαριασμοί ασθενών κ.ά)

γ) Βιβλία οικονομικών συναλλαγών (βιβλία ταμείου κ.ά.)

δ) Βιβλία φαρμάκων – εξιτήρια κ.λ.π.

ε) Άλλα χειρόγραφα κατάστιχα, ποικίλου περιεχομένου.

στ) 52 τίτλοι ελληνόγλωσσων βιβλίων, ιατρικού κυρίως περιεχομένου. Ανάμεσα τους ο εσωτερικός κανονισμός του σανατορίου και τα ενημερωτικά φυλλάδια σανατορίου-πρεβαντορίου.

ζ) 13 τίτλοι ελληνόγλωσσων ιατρικών περιοδικών με σύνολο άνω των 100 τευχών.

η) 45 τίτλοι ξενόγλωσσων βιβλίων.

θ) 9 τίτλοι ξενόγλωσσων περιοδικών (20 περ. τεύχη)

Όλα τα ευρήματα ταξινομήθηκαν από τον Β. Νίκου και των βοηθών του και υπάρχουν σήμερα στα Γ.Α.Κ. Νομού Μαγνησίας. Παρουσιάστηκαν αναλυτικά ταξινομημένα στο φυλλάδιο Ερμάριο, που εξέδιδε τότε το Τοπικό Ιστορικό Αρχείο, (τεύχος 7, Δεκέμβριος 1990). Αν δεν επιχειρούνταν τότε η συλλογή τους, η καταστροφή τους θα ήταν βέβαιη, ακολουθώντας τη μοίρα ολόκληρου του οικήματος. Πριν από λίγα χρόνια πραγματοποίησα μια άνοδο στον κακοτράχαλο χωματόδρομο που οδηγεί στο σανατόριο και αντίκρισα την πλήρη εγκατάλειψη και κατάρρευση, με τον αύλειο χώρο να φιλοξενεί…… αιγοπρόβατα.

ΤΑ ΑΝΕΥΡΕΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝΗ

Οι εμπειρίες από εκείνες τις επισκέψεις στο σανατόριο για τη διάσωση υλικού δημοσιεύτηκαν από τον γράφοντα στην εφ. Η Θεσσαλία, στις 3/3/1991. Πέρα από τα γενικά πληροφοριακά στοιχεία, δινόταν μια λεπτομερής περιγραφή της κατάστασης στα καταρρέοντα οικήματα, με τη διαπίστωση πως επέρχεται η ολοκληρωτική καταστροφή. Εκείνο το ταπεινό άρθρο όμως προκάλεσε κι ένα μικρό διάλογο δια μέσου της εφημερίδας, με αφορμή τα ανεύρετα απομνημονεύματα του Καραμάνη. Να σημειώσουμε πως ο Γιάννης Μουγογιάννης στη μελέτη του, κάνει λόγο δύο φορές για χειρόγραφα του γιατρού ή το ημερολόγιό του. Στη σελ. 28 του βιβλίου «Ο Γεώργιος Καραμάνης και το Σανατόριο Πηλίου», εκδ. Δήμου Αγριάς, 1999, σημειώνει: «Δυστυχώς χειρόγραφα δικά του δεν βρήκα παρ’ όλο που γνωρίζω πως υπήρχαν. Η τύχη τους είναι άγνωστη για την ώρα. Φοβούμαι πως κάποιοι τα κρατούν ως συλλεκτικά αντικείμενα, ενώ η αποστολή τους δεν είναι αυτή». Ομοίως στη σελ. 61 για το ανεύρετο ημερολόγιο του γιατρού επισημαίνει σε υποσελίδια σημείωση: «Δυστυχώς όσες προσπάθειες κι αν κατέβαλα, δεν μπόρεσα να εντοπίσω την ύπαρξή του. Θα ήταν πολύτιμος σύμβουλος για μια γενικότερη τοποθέτηση της προσωπικότητας του».

Με αφορμή λοιπόν εκείνο το δημοσίευμα ο γνωστός γιατρός από την Αγριά Ευστάθιος Τσαταλός -άνθρωπος με ιστορικές και πολιτιστικές ανησυχίες- απέστειλε στην εφημερίδα επιστολή, όπου ανάμεσα στα άλλα καταθέτει μαρτυρία του ίδιου του Γ. Καραμάνη, όταν τον επισκέφτηκε, νεαρός φοιτητής ο ίδιος, στο σανατόριο, κατά τις δυσμές του βίου του.

«Έχω ετοιμάσει τα απομνημονεύματά μου και θα τα δώσω στον φίλο μου τον γιατρό τον Γιώργο τον Πιτσιώρη να τα δημοσιεύσει». Και συνεχίζει ο Τσαταλός: «Δεν ξέρω πού τελικά τα έδωσε, γεγονός είναι πάντως ότι μέχρι σήμερα δεν έχουν δημοσιευθεί. Τελικά όποιος σήμερα τα έχει στην κατοχή του, έχει χρέος να τα δημοσιεύσει. Τα απομνημονεύματα του γιατρού Γ. Καραμάνη θα είναι ανεκτίμητη προσφορά στα γράμματα και στην πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής μας». (Θεσσαλία 5/3/91). Την επιστολή Τσαταλού ακολούθησε εκτενής απάντηση του γνωστού γιατρού Γεώργιου Πιτσιώρη, όπου σημειώνει χαρακτηριστικά: «Πράγματι ο Καραμάνης, ο οποίος με ετίμα με μακροχρόνια φιλία, μου είχε επανειλημμένα ανακοινώσει ότι τα απομνημονεύματά του, θα μου παρεδίδοντο μετά τον θάνατό του προς δημοσίευσιν». Και πιο κάτω: «Όσον αφορά τα απομνημονεύματα του Καραμάνη, είχα επανειλημμένα επισκεφθεί το σανατόριο, δεν κατόρθωσα να τα ανακαλύψω, αλλά ούτε και η επικοινωνία με τους συγγενείς του έφερε αποτέλεσμα…».

Το ερώτημα παραμένει και η έκκληση για την δημοσίευσή τους επαναλαμβάνεται, αν και προσωπικά δεν κινήθηκα προς αυτή την κατεύθυνση. Τα χειρόγραφα του γιατρού οπωσδήποτε θα παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του. Άγνωστα κι ενδιαφέροντα στοιχεία για μια εξέχουσα και μάλλον λησμονημένη προσωπικότητα του τόπου μας.

***

Σημαντική συμβολή στη διερεύνηση της ιστορίας του σανατορίου του Γεωργίου Καραμάνη αποτελεί το βιβλίο «Το πρώτο ορεινό σανατόριο – ένας αγώνας πολλές ζωές» (έκδοση Γ.Α.Κ. Μαγνησίας και Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 2013), με άγνωστο κι ενδιαφέρον πρωτογενές υλικό (έγγραφα, επιστολές κλπ) από τη συλλογή του κ. Γεωργίου Μπακέα που την προσέφερε στα Γ.Α.Κ Νομού Μαγνησίας, και κείμενα του πνευμονολόγου καθηγητή κ. Κων/νου Γουργουλιάνη και της προϊσταμένης των Γ.Α.Κ Μαγνησίας κ. Αννίτας Πρασσά.

***

Το σημερινό δημοσίευμα αφιερώνεται στη μνήμη του Γιάννη Μουγογιάννη, ακάματου ερευνητή, που πρώτος αποκάλυψε την προσωπικότητα και το έργο του γιατρού Γεωργίου Καραμάνη.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου