Γρηγόρης Καρταπάνης:H επιστροφή του Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο

γρηγόρης-καρταπάνηςh-επιστροφή-του-πα-157104

ΓΙΑ ΜΟΝΙΜΗ ΔΙΑΜΟΝΗ ΣΤΑ 1908

Στα 57 του χρόνια -Μάρτιος του 1908- ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης παίρνει την απόφαση να επιστρέψει οριστικά στο νησί του, αφήνοντας την πρωτεύουσα, στην οποία πέρασε τον μισό βίο του και διέγραψε μια πολυκύμαντη πορεία, συνεχών προβλημάτων, αλλά και λογοτεχνικής καταξίωσης.

Α) Προς το «νόστιμον ήμαρ»

Η αποστέρηση του αγαπημένου του γενέθλιου τόπου – που ολοένα θέριευε μέσα του – σε συνδυασμό με την σακατεμένη υγεία του, καθιστούσαν αδύνατη κάθε παραπέρα παραμονή. Αλλωστε από χρόνια έβλεπε με θετικό μάτι μια τέτοια εξέλιξη, καθώς φαίνεται σε κάποιες επιστολές του, όπου κάνει λόγο για μόνιμη επιστροφή στη Σκιάθο. Οι ρευματισμοί των χεριών του, τον ταλαιπωρούσαν αφάνταστα στο γράψιμο, από όπου έβγαζε το ψωμί του και οι στομαχικές διαταραχές -προϊόν του πιοτού και τις απρόσεκτης διατροφής- τον βασάνιζαν επίσης και τον καταρράκωναν σωματικά και ψυχολογικά.

Παραστατικότατα ο Βαλέτας περιγράφει με μελανά χρώματα την ψυχοσωματική του υγεία (Απαντα, τ. 6, σελ. 343), την οποία ο πάσχων ευελπιστούσε να βελτιώσει στο ζεστό οικογενειακό περιβάλλον και τον καθαρό αέρα του νησιού.

Από την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα πύκνωναν οι ενδιάμεσες βραχύχρονες επιστροφές, κάτι που απέφευγε να πράττει συστηματικά από τα ημιτελή φοιτητικά του χρόνια και κυρίως στη δεκαετία του 1880, όταν επί 9 συναπτά έτη, δεν πάτησε το πόδι του στη Σκιάθο. Από το 1873 -χρονιά της μόνιμης εγκατάστασής του στην Αθήνα- πραγματοποίησε μόνο αραιές ολιγόμηνες επανόδους, σε μη τακτά χρονικά διαστήματα, αρχικά με την μορφή των καλοκαιρινών διακοπών (1874, 1875), το Φεβρουάριο του 1881 με αναρρωτική άδεια από το στρατό και κατόπιν το 1890, για να ακολουθήσει μια πυκνότερη σειρά επιστροφών, όσο φουντώνει η επιθυμία της ιδιαίτερης πατρίδας. Τα «σκιαθίτικα διαλείμματα» (1) αυξάνονται σε αριθμό αλλά και σε διάρκεια (Πάσχα 1894, 1895, 1897 – 1898), στη δεκαετία του 1890. Η δεκαεξάμηνη παραμονή του στο νησί το 1903 – 1904, αποτελεί τον πρόδρομο του οριστικού του γυρισμού και πιθανότατα να είχε παραμείνει μόνιμα από τότε, γιατί επέστρεψε αναγκαστικά, για οικονομικούς λόγους, στην Αθήνα, εξαιτίας σοβαρού οικογενειακού προβλήματος: Ο αδελφός του Γιώργος «έπαθε τας φρένας» (Φεβρουάριος 1904), και με την πολυμελή οικογένειά του μεταφέρθηκε στη Σκιάθο, από την Πορταριά, όπου εργάζονταν ως «δημογραμματεύς».

Τη φροντίδα τους ανέλαβε ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης, ως μεγαλύτερος αδερφός και βέβαια αδυνατούσε να καλύπτει όλα τα έξοδα.

Β) Οριστικά στη Σκιάθο

Στις 13 Μαρτίου 1908, πραγματοποιείται στην αίθουσα του «Παρνασσού», η εκδήλωση προς τιμήν του για τα 25χρονά του στη λογοτεχνία. Ο ίδιος πιστός στην προσφιλή του απομόνωση, αποφεύγει να παρευρεθεί, αν και η εκδήλωση σημείωσε σπουδαία επιτυχία. Αδιαφορώντας για προβολές και τιμές, από καιρό είχε πάρει την απόφαση της οριστικής επιστροφής του. Με τα χρήματα που εισπράττει από τα έσοδα της τιμητικής βραδιάς, εξοφλεί τα χρέη του και στα τέλη του ίδιου μήνα αναχωρεί διαπαντός από την πολύβουη μεγαλούπολη.

Στην ιδιαίτερη πατρίδα του, σύμφωνα με το Βαλέτα, η υγεία του παρουσιάζει κάποια βελτίωση και ζει ήρεμα και χαλαρά: «Τα δυο στερνά του χρόνια στη Σκιάθο είναι γεμάτα από θρησκευτική ενατένιση κι ουράνια νοσταλγία. Ηρεμη μελαγχολία σκεπάζει την ψυχή του» (οπ. π. σελ.344).

Και πιο κάτω: «Στο νησί του ο Παπαδιαμάντης ξαναβρίσκει τον εαυτό του και χαίρεται το μεγάλο αγαθό της ψυχικής γαλήνης και μοναξιάς, που μέσα στην ταλαιπωρία και το θόρυβο της πολιτείας νόμιζε πως δεν θα ξαναβρεί πια. Σε δυο – τρείς μήνες με τη δίαιτα και την αλλαγή και τις περιποιήσεις των αδερφάδων του, ξαναβρίσκει την κλονισμένη υγεία του. Δεν τον πειράζουν πια οι τρεμούλες και οι αβάσταχτοι πόνοι των ρευματισμών κι οι θολούρες κι οι κλονισμοί» ( οπ. π. σελ. 345).

Παράλληλα συνεχίζει το συγγραφικό του έργο, τόσο με τη γραφή και τη δημοσίευση πρωτότυπων διηγημάτων, όσο και με μεταφράσεις ξένων συγγραμμάτων. Ακόμη καταπιάνεται με τη δημιουργία ποιημάτων, αφιερωμένων στις Παναγίες και σε άλλα προσκυνήματα του νησιού του και επιπλέον γράφει και υμνογραφήματα. Αλλωστε σε όλο ετούτο το διάστημα των δυσμών του βίου του, επισκέπτεται ανελλιπώς όλα τα ξωκλήσια και τα μοναστήρια του τόπου του, τα οποία είχε αποστερηθεί για μεγάλο μέρος της ζωής του.

Να σημειωθεί ότι και τα οκτώ θρησκευτικά ποιήματα και τα υμνογραφήματα δημοσιεύτηκαν μετά το θάνατό του. Γράφει τα τελευταία του διηγήματα, τα «Οψιμα» όπως τα ονομάζει ο Βαλέτας και για τα οποία σημειώνει: «Μαζεύει τα ιστορικά του νησιού, τα παλιά χρονικά και συνθέτει τα Οψιμα, τα διηγήματα του δειλινού της ζωής του, τα πιο μεστά και δυνατά» (Απαντα τ. 6, σελ. 346).

Δε γνωρίζουμε πόσα και ποια ακριβώς διηγήματα έγραψε τότε ο Παπαδιαμάντης, αλλά αν προσμετρήσουμε το γεγονός ότι 31 εκδόθηκαν μετά το θάνατό του -ορισμένα ημιτελή ή με ολοφάνερη την πρώτη τους γραφή- χώρια από εκείνα που δημοσίευσε την τριετία 1908 – 1910, θα πρέπει να ήταν κάμποσα. Σίγουρα κάτι θα γνώριζε ο Βαλέτας που τα προσδιορίζει κάπως: «… τα Οψιμα, δύο τόμους Σκιαθίτικων διηγημάτων του λυκόφωτος.

Το μεταφραστικό του έργο, που αποτελούσε και τον σοβαρότερο οικονομικό του πόρο από το γράψιμο, συνεχίζεται με την απόδοση στην Ελληνική (Παπαδιαμαντική) γλώσσα, της «Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Τζώρτζ Φίνλεϋ. Πάνω στο θέμα αυτό αναφέρεται συχνά στην τακτική αλληλογραφία του με τον Ιω. Βλαχογιάννη, με τον οποίο εξακολουθούσε να επικοινωνεί, έχοντας στενή γνωριμία και συνεργασία από το 1900. Ο Ναυπάκτιος ιστοριοδίφης και λογοτέχνης του στάθηκε όλα αυτά τα χρόνια πραγματικός φίλος, εξασφαλίζοντάς του συγγραφική απασχόληση και οικονομική αρωγή.

Γ) Οι τελευταίες δημοσιεύσεις του Παπαδιαμάντη

Επιστρέφοντας στη Σκιάθο ο Παπαδιαμάντης, είχε ήδη δημοσιεύσει πρόσφατα δύο από τα πιο γνωστά του έργα, ένα μεγάλο και ένα μικρό. Από το Νοέμβριο του 1907, ξεκίνησε η παρουσίαση σε συνέχειες, στο περιοδικό «Νέα Ζωή» (Αλεξάνδρειας), του «Κοινωνικού μυθιστορήματος», «Τα ρόδιν’ ακρογιάλια», η οποία ολοκληρώθηκε των Ιούνιο του 1908. Την ημέρα της εκδήλωσης στον «Παρνασσό» δημοσιεύτηκε στην εφ. «Πατρίς», το πασίγνωστο «Μυρολόγι της φώκιας», (13/3/1908). Ολα τα υπόλοιπα δημοσιεύονται, ενώ ο δημιουργός τους κατοικεί πλέον «είς την γενέθλιαν νήσον».

Είναι δε τα εξής:

  1. «Τα καλαμπούρια ενός δασκάλου», περ. Παναθήναια, τ. ΙΣΤ’, Απρίλιος 1908.
  2. «Τα’ αστεράκι», περ. «Κόσμος της Σμύρνης», έτος Α’, Δεκέμβριος 1908. Σε τούτη τη δημοσίευση αναφέρεται ο συγγραφέας στην ύπ. αρ. 232 επιστολή του προς τον Βλαχογιάννη (Αλληλογραφία, εκδ. Δόμος, σελ.173).
  3. «Η πιτρόπισσα», «Εθνικόν ημερολόγιον Σκόκου», 1909.
  4. «Τα δυό τέρατα», «Νέα ζωή» Αλεξάνδρειας, τ. 5, Ιούλιος 1909.
  5. «Της δασκάλας τα μάγια», «Νέα ζωή» Αλεξάνδρειας, τ. 5, Αύγουστος -Σεπτέμβριος 1909.
  6. «Η πεποικιλμένη», «Νέα ζωή» Αλεξάνδρειας, τ. 6, Οκτώβριος – Νοέμβριος 1909.
  7. «Νεκρός ταξιδιώτης», «Παναθήναια», τ. ΙΘ’, 28/2/1910.
  8. «Ο ανάκατος», «Παναθήναια», τ. Κ’, 15-30/9/1910.
  9. «Το γράμμα στην Αμερική», περ. «Χαραυγή» Μυτιλήνης, έτος Α’, 15/10/1910.

10. «Ερμο μνήμα», «Χαραυγή» Μυτιλήνης, έτος Α’, 31/10/1910.

11. «Ο αντίκτυπος του νού», «Χαραυγή» Μυτιλήνης, 15/12/1910. Δημοσιεύτηκε μόνο το Α’ μέρος επειδή μεσολάβησε ο θάνατος του συγγραφέα και δεν πραγματοποιήθηκε η επικείμενη παρουσίαση του Β’, που ήδη ήταν έτοιμο κατά τις τελευταίες μέρες του βίου του ολόκληρο το διήγημα δημοσιεύτηκε στο Ημερολόγιον Μπουκέτου το 1929.

Παρατηρούμε πως οι στερνές δημοσιεύσεις πρωτότυπων διηγημάτων από τον Παπαδιαμάντη, πραγματοποιούνται στον περιοδικό και όχι στον ημερήσιο τύπο. Μάλιστα οι περισσότερες σε έντυπα της επαρχίας, ή του Ελληνισμού του εξωτερικού. Το περιοδικό «Χαραυγή» επιζητούσε συνέχιση της συνεργασίας, όπως φαίνεται στην υπ. αρ. 240 επιστολή (30/10/1910), της διεύθυνσής του προς τον συγγραφέα (Αλληλογραφία, εκδ. «Δόμος», σελ. 178), η οποία δεν ευοδώθηκε εξαιτίας του θανάτου του.

Από τη Σκιάθο πραγματοποιεί και τις δύο μοναδικές πρώτες δημοσιεύσεις κειμένων του σε εφημερίδες του Βόλου. Πρόκειται για το άρθρο «Περί της Παναγίας της Κονιστρίας», με αφορμή τα γεγονότα για τη μεταφορά της εικόνας στο Βόλο, από το Δεσπότη Γερμανό («Η Θεσσαλία», 18/12/1908) και η νεκρολογία «Θρήνος εις τον εξάδελφόν μου Σωτήριον Αλ. Οικονόμου» («Πανθεσσαλική» 7/7/1909).

Δ) Επίλογος

Παράλειψη θα ήταν να μην αναφέρουμε δύο σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της τρίχρονης περίπου παραμονής του Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο. Το πρώτο είναι τα επεισόδια που συνέβησαν με αφορμή την εικόνα της θαυματουργής Παναγίας Κονίστριας, στα οποία πρωτοστάτησε δυναμικά ο ηπίων τόνων συγγραφέας αποτρέποντας, μαζί με τους συμπατριώτες του, την απομάκρυνσή της από το νησί. Το δεύτερο έχει σχέση με την επίσκεψη του Α. Καρκαβίτσα το Μάιο του 1909. (2)

Ο Παπαδιαμάντης πέρασε τα τελευταία χρόνια του στο αγαπημένο του νησί, όπως ακριβώς το επιζητούσε, με ηρεμία, αναπολώντας, γράφοντας κι επισκεπτόμενος τα προσκυνήματα του τόπου του. Ο ευάλωτος οργανισμός του δεν άντεξε και όταν κρυολόγησε σοβαρά στα τέλη Νοεμβρίου του 1910, δεν κατάφερε να ανακάμψει. Απεβίωσε τη νύχτα της 2ας προς την 3η Ιανουαρίου το 1911, ήρεμα και χριστιανικά, όπως ακριβώς επιθυμούσε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Συνολική παρουσίαση των «σκιαθίτικων διαλειμμάτων» του Παπαδιαμάντη κατά τη διαμονή του στην Αθήνα γίνεται στο: Γρηγόρης Καρταπάνης «Εκτοτε καθ’ όλας τας επανόδους μου εις την γενέθλιον νήσον… – Τα σκιαθίτικα διαλείμματα του Παπαδιαμάντη», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, Τόμος 19ος, Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη για τα 100 χρόνια από τον θάνατό του, εκδ. Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών, Βόλος 2010, σελ. 71-94. (και ανάτυπο).

(2) Αναλυτικά καταγράψαμε το γεγονός στο άρθρο μας: «Παπαδιαμάντης και Καρκαβίτσας, η συνάντησή τους στη Σκιάθο το Μάιο του 1909», εφ. Ταχυδρόμος 17/5/2009.

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου