Α’
Όταν στα 2002 ξεκινούσα την έρευνα σχετικά με ναυάγια που συνέβησαν στην περιοχή της Μαγνησίας, ούτε που είχα φανταστεί το πλήθος και την πολυμορφία των περιπτώσεων που καταγράφονταν στις διαθέσιμες πηγές. Σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, συναντούμε ένα ευάριθμο σύνολο ναυτικών ατυχημάτων και δυστυχημάτων, από απλά ανώδυνα συμβάντα έως ανείπωτες τραγωδίες που βέβαια μετά το 1960 ακολουθούν μια φθίνουσα πορεία, απότοκη πολλών παραγόντων αποτρεπτικών για τέτοιες καταστάσεις.
Με γνώμονα το στοιχείο της εντοπιότητας η διερεύνηση πορεύτηκε σε δύο κατευθύνσεις:
α) Την καταγραφή των ναυαγίων που συνέβησαν στις θάλασσες του Βόλου και της Μαγνησίας (Παγασητικός,Πηλιορείτικες ακτές Αιγαίου,Βόρειες Σποράδες) με μικρή επέκταση στις όμορες περιοχές (Β. Εύβοια,ακτες Λάρισας,Θερμαϊκός κλπ.)
β) Την επισήμανση αντίστοιχων γεγονότων με πλεούμενα εντόπιας ιδιοκτησίας που ναυάγησαν σε άλλα σημεία του ελληνικού θαλάσσιου χώρου.
Β’
Το ναυάγιο ως ένα αρνητικό, οδυνηρό, ή και τραγικό ακόμη συμβάν, που καταδεικνύει την επικινδυνότητα της κάθε μορφής ναυτικής δραστηριότητας, διακρίνεται από ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία, μέσα από τα οποία μπορούμε να κάνουμε ενδιαφέρουσες εκτιμήσεις, προσεγγίσεις και, άλλες επισημάνσεις, να συγκεντρώσουμε πληροφορίες κλπ. με κυριότερη επιδίωξη την εξαγωγή πορισμάτων και συμπερασμάτων που να βοηθούν στην αποτροπή και τον περιορισμό ανάλογων περιστατικών.
Τα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός ναυαγίου είναι:
Α) Τύπος και στοιχεία σκάφους
Β) Τόπος ναυαγίου
Γ) Χρόνος ναυαγίου
Δ) Αιτία ναυαγίου, που αποτελεί και το βασικότερο στοιχείο. Οι αιτίες έιναι συγκεκριμένες: κακοκαιρία, βλάβη, ανθρώπινο λάθος και σε καιρό πολέμου η πολεμική αιτία, ή και συνδυασμός αιτιών.
Ε) Ανθρώπινες απώλειες (αν υπάρχουν)
Γ’
Διερευνώντας τις περιπτώσεις ναυαγίων στα μικρότερου ή μεσαίου μεγέθους ξύλινα πλεούμενα ( αφήνοντας απ’ έξω τα σιδερένια σκαριά, και τα πλοία ), παρατηρούμε ότι τη θλιβερή πρωτιά κατέχουν τα εμπορικά ιστιοφόρα πετρελαιοκίνητα, αρχικά στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα ως ιστιοφόρα και αργότερα ως μηχανοκίνητα ιστιοφόρα . Τα σκάφη ετούτα έμφορτα με εμπορεύματα και πραγματοποιώντας δύσκολα και μακρινά ταξίδια συχνά, επαφίονταν ιδιαίτερα ευάλωτα στις διαθέσεις του καιρού και με την ενδεχόμενη παλαιότητά τους. Γι’ αυτό και συναντούμε τέτοιες περιπτώσεις, πολλές φορές με ανθρώπινες απώλειες.
Εξίσου όμως ευάριθμα και αξιοπρόσεχτα είναι και τα περιστατικά με αλιευτικά πλεούμενα, καθώς στη Μαγνησία και η αλιευτική δραστηριότητα σε κάθε της μορφή παρουσιάζεται διαχρονικά αναπτυγμένη. Και τούτα τα σκαριά, συχνά ξεπερνούσαν τις δυνατότητές τους με μακρινές αλιευτικές εξορμήσεις, κάτω από αντίξοες συνθήκες, και βοήθεια μόνο από την εμπειρική μετεωρολογική πρόγνωση. Έτσι βρίσκονταν πολλές φορές απροστάτευτα, κατά την ώρα της εργασίας τους, προτού προλάβουν να προσεγγίσουν σε κάποια απάνεμο ορμίσκο, αν αυτό ήταν μπορετό. Όταν το ψάρεμα ήταν σε εξέλιξη, δύσκολη εξίσου παρουσιάζεται και η εγκατάλειψη του για προφανείς λόγους.
Δ’
Αρκετές περιπτώσεις ναυαγίων αλιευτικών σκαφών καταγράφονται στην περιοχή της Μαγνησίας, ορισμένες από τις οποίες συντελούν ιδιαίτερα δραματικά γεγονότα. Μια πλήρης καταγραφή και παρουσίαση ,οπωσδήποτε άκρως ενδιαφέρουσα, ξεπερνά κατά πολύ τα χρονικά όρια της σημερινής εισήγησης γι’ αυτό και θα περιοριστούμε με επιγραμματικό τρόπο στις πλέον χαρακτηριστικές που σημάδεψαν την αλιευτική ζωή του τόπου μας. Αφορούν δε κάθε είδος αλιευτικού σκάφους, από μικρές βάρκες – τράτες και μικροκάικα της παράκτιας αλιείας, αλλά και ανεμότρατες, σφουγγαράδικα και άλλα πλεούμενα της λεγόμενης μέσης αλιείας.
Στα μικρότερα σκαριά επισημάναμε κάμποσες περιπτώσεις και μνημονεύουμε ορισμένες από αυτές που συνήθως συνοδεύονταν από θύματα και οφείλονταν στην κακοκαιρία.
Στις 29/9/1901 βούλιαξε μια τράτα στα Πλατανίδια, λόγω φουρτούνας.
Στις 10/11/1904 αλιευτικό τρεχαντήρι στο ακρ. Σταυρός με 2 θύματα.
Στις 2/6/1927 βάρκα στο ενδιάμεσο Σκιάθου – Σκοπέλου με 3 θύματα.
Άλλη μια λέμβος στον Παγασητικό με 2 νεκρούς (1930).
Στις 28/11/1930 μικρό αλιευτικό βυθίστηκε μεταξύ Συκής και Σκιάθου λόγω φουρτούνας με 4 θύματα ( είχε ξεκινήσει από το Βόλο ).
Στις 21/12/1936 βάρκα στην περιοχή Τσαγκαράδας με 2 θύματα.
Κι άλλη αλιευτική λέμβος στη Νταμούχαρη πάλι από φουρτούνα με μια απώλεια και ένα διασωθέντα.
Στις 10/3/1938 βυθίστηκε τρικεριώτικο μικρό αλιευτικό στη Γλύφα και απωλέστηκε ένας αλιέας.
Στις 31/10/39 τράτα στην Άφησο διαλύθηκε από την θαλασσοταραχή που την πέταξε στην ακτή και μόλις που «διεσώθη κολυμβών» ο επιβαίνων ιδιοκτήτης της.
Ε’
Στα μεγαλύτερου εκτοπίσματος αλιευτικά πλεούμενα, αυτά που ασχολούνται με τη λεγόμενη μέση αλιεία, επίσης συναντούμε αρκετά ναυάγια κυρίως στη μεταπολεμική περίοδο. Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι ανεμότρατες (μηχανότρατες) που λόγω της φύσης της εργασίας τους σε ανοιχτές κυρίως θάλασσες και κατά τη διάρκεια του χειμώνα , απαριθμούν κάμποσες οδυνηρές περιπτώσεις. Επισημάναμε πάνω από δέκα περιστατικά απότοκα της κακοκαιρίας αλλά και άλλων αιτιών, σε αντίθεση με τα Γρι – Γρι που ελλείπουν σχεδόν εντελώς από το τοπικό ναυαγιολόγιο. Προφανώς η αλιεία αυτών των αλιευτικών συγκροτημάτων σε κόλπους και πλησιέστερα σε ακτές, με διακοπή τη χειμερινή περίοδο, παρείχε σχετική ασφάλεια από κάθε είδος ανεπιθύμητα περιστατικά. Μόνο σε δύο – τρείς περιπτώσεις που βρέθηκαν Γρι – Γρι σε κακές καιρικές συνθήκες υπήρξε ανατροπή λαμπόβαρκας με πνιγμό του επιβαίνοντα λαμπαδόρου.
Οι ανεμότρατες λοιπόν έχουν να δείξουν αρκετές οδυνηρές ιστορίες ναυαγίων από διάφορες αιτίες, με κύρια βεβαίως τις καιρικές συνθήκες.
Τον Απρίλιο του 1945 η βολιώτικη ανεμότρατα του Ι. Κουκιά, αλίευσε αδέσποτη νάρκη, απομεινάρι του πολέμου, ενώ ψάρευε μαζί με την ανεμότρατα του Τζούμα ανοιχτά της Σκιάθου, και η οποία εξερράγη με την ανάσυρσή της διαλύοντας το σκάφος και φονεύοντας 4 μέλη του πληρώματος. Την ίδια περίοδο η ανεμότρατα Αγ. Παρασκευή Ν.Β. 320 είχε την ατυχία και αυτή να εμπλέξει νάρκη στα δίχτυα της κατά τη διάρκεια αλιείας στις εκβολές του ποταμού Στρυμόνα. Απολογισμός πανομοιότυπος: διάλυση του σκάφους και 4 θύματα. Και τα δύο ναυάγια οφείλονται σε πολεμική ενέργεια αν και σε καιρό ειρήνης.
Στις 8/11/1948 συνέβη η βύθιση της ανεμότρατας Όμηρος Ν.Β. 434, όταν δέχτηκε επίθεση από αεροσκάφη της πολεμικής (βασιλικής τότε) αεροπορίας, επειδή είχε εισέλθει σε απαγορευμένη, λόγω του Εμφυλίου, ζώνη, προσεγγίζοντας τις ακτές στην περιοχή του Αγιόκαμπου, κατά τη διάρκεια αλιείας. Δύο μέλη του πληρώματος φονεύθηκαν, δύο τραυματίστηκαν και δύο διασώθηκαν κολυμπώντας στην ακτή, όπου τους περιμάζεψαν οι αντάρτες της περιοχής μαζί με τους τραυματίες. Λίγες μέρες αργότερα οι υγιείς διασωθέντες επέστρεψαν στο Βόλο και δήλωσαν στο Λιμεναρχείο – για ευνόητους λόγους – ότι είχαν συλληφθεί από τους αντάρτες και κατάφεραν να διαφύγουν. Πρόκειται για μια εντελώς ξεχωριστή περίπτωση μεσούντος του Εμφυλίου.
Από θαλασσοταραχή ναυάγησαν οι ανεμότρατες:
α) Μαρία Ν.Β. 432, στις 19/12/1954 στην περιοχή Μανδράκι της Β. Σκιάθου όπου προσάραξε κάτω από κακές καιρικές συνθήκες σε βραχώδη ακτή. Παρά τις προσπάθειες αποκόλλησης που καταβλήθηκαν δεν υπήρξε αποτέλεσμα και η επιδείνωση του καιρού οδήγησε στην καταστροφή του σκάφους. Και
β) η ανεμότρατα Αγ. Γεώργιος Ν.Β. 1238, στις 15/10/1958 στην περιοχή Μαυρίκα της Β. Εύβοιας και η σφοδρή θαλασσοταραχή την κατέστρεψε. Ευτυχώς και στις δύο περιπτώσεις δεν υπήρξαν θύματα.
Πιο ανώδυνες υπήρξαν οι προσαράξεις άλλων δύο ανεμοτρατών που ανελκύστηκαν και διασώθηκαν:
Α) Αίολος Ν.Β. 429 στην Νταμούχαρη στις 10/12/1954 και
Β) Παγασητικός Ν.Β. 1295, στον Πλατανιά στις 2/5/1962
Ακόμη έχουμε δύο ναυάγια από εισροή υδάτων:
Α) Ποσειδών Ν.Χ. 139 στον Πλατανιά στις 24/4/1964, όπου ανελκύστηκε αλλά δεν συνέφερε η επισκευή της. Και
Β) Κων/νος και Ελένη Ν.Β. 406 στη Σκόπελο στις 19/10/1975.
Μετά από τη βύθιση της ανεμότρατας Κων/νος και Ελένη, το 1975 δεν είχαμε άλλο περιστατικό, ως το τραγικό ναυάγιο του αλιευτικού Αγ. Νικόλαος Ν.Β.608 των Δημ. και Ευστρ. Μαμουρέλη, λόγω θαλασσοταραχής στην περιοχή του Αγιόκαμπου, όπου απωλέστηκαν και οι δύο – πατέρας και γιος – που παρέμειναν στο καΐκι τους προσπαθώντας ως την ύστατη στιγμή να το διασώσουν.
ΣΤ’
Υπάρχουν ακόμη και άλλα αξιομνημόνευτα ναυάγια διάφορων αλιευτικών πλεούμενων διαφόρων τύπων που αποτολμούσαν μακρινές αλιευτικές εξορμήσεις, όπως τα σφουγγαράδικα. Λόγω του είδους της αλιευτικής τους εργασίας συχνά βρίσκονταν εκτεθειμένα σε αλίμενα μέρη στις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, δίχως δυνατότητα αποφυγής του κινδύνου. Καταγράφονται δύο τραγικές περιπτώσεις τρικεριώτικων σπογγαλιευτικών, η μία στην περιοχή των Β. Σποράδων και η άλλη στη Ν. Κρήτη.
Στις 27/6/1957 συνετρίβη στα βράχια της νησίδας Γιούρα το σφουγγαράδικο Δόξα Ν.Β. 1350 και το γεγονός εξελίχτηκε ως δραματικό σήριαλ: αρχικά θεωρήθηκαν απολεσθέντες και οι εννέα επιβαίνοντες, με το Τρίκερι να βυθίζεται σε βαρύ πένθος κατά την τραγική συνήθη μοίρα των κατ΄ εξοχήν ναυτότοπων. Λίγες μέρες αργότερα όμως μαθεύτηκε η διάσωση τεσσάρων μελών του πληρώματος, που πρόφτασαν και πήδηξαν στα βράχια, με την τρικεριώτικη κοινωνία ν’ αναθαρρεί ευελπιστώντας και στην ανεύρεση και των υπόλοιπων αγνοούμενων, κάτι που δυστυχώς δεν επήλθε, επαναφέροντας τους θρήνους στο ναυτικό χωριό.
Άλλο ένα οδυνηρό ναυάγιο σπογγαλιευτικού, συνέβη οκτώ χρόνια νωρίτερα στις 16/10/1949 στην Παλαιοχώρα Ν. Κρήτης. Επρόκειτο για το πλεούμενο Αγ. Νικόλαος Ν.Β. 1070 του Νικολάου Πατσά που βυθίστηκε λόγω θαλασσοταραχής με αποτέλεσμα να απολεστούν κι εδώ, όπως σημειώνεται σχετικά, τα 5 από τα 9 μέλη του πληρώματος, συμπεριλαμβανομένου και του καπετάνιου – πλοιοκτήτη. Το τραγούδι που γράφτηκε για το συμβάν είναι το γνωστό « Ο Νικόλας ο ψαράς» σε στίχους Γ. Μητσάκη και μουσική Β. Τσιτσάνη που ηχογραφήθηκε στις 8/12/1949, ούτε δύο μήνες μετά το τραγικό ναυάγιο.
Η αποτύπωση των ναυαγίων των αλιευτικών σκαφών στη Μαγνησία ή και εντόπιων πλεούμενων σε άλλα μέρη ,μπορεί να μας οδηγήσει (όπως άλλωστε και η έρευνα των ναυαγίων γενικότερα) στην επισήμανση συγκεκριμένων παρατηρήσεων και συμπερασμάτων, όπως η αύξηση του αριθμού αυτών των περιστατικών στους χειμωνιάτικους μήνες που οι καιρικές συνθήκες είναι δυσμενέστερες ή ακόμη ότι συνέβησαν σε συγκεκριμένες συνήθως περιοχές, υψηλής επικινδυνότητας, εκτεθειμένες στις διαθέσεις του καιρού με έλλειψη ασφαλών αγκυροβολίων όπως λ.χ. οι ακτές του Ανατολικού Πηλίου. Και βέβαια καταδείχνεται η κάθε αντιξοότητα, με απρόβλεπτες πολλές φορές εξελίξεις και του αλιευτικού βίου, ως πτυχή της γενικότερης ναυτιλιακής δραστηριότητας.
Οι αιτίες των ναυαγίων μας δίνουν την εναργή εικόνα της επίπονης και επικίνδυνης εργασίας των ψαράδων μας που παλεύουν με χίλιες δυο αναποδιές και που ενίοτε καθίστανται μοιραίες. Και κάτι ακόμη με τις αιτίες των ναυαγίων των αλιευτικών σκαφών: Η πλειοψηφία τους οφείλεται στην κακοκαιρία, ενώ ελλείπει σχεδόν εντελώς το ανθρώπινο λάθος αποδεικνύοντας τόσο την επικινδυνότητα της δουλειάς όσο και τη ναυτοσύνη των ψαράδων.
Από τις τελευταίες δεκαετίες ,ας πούμε εδώ και μισό περίπου αιώνα, η μείωση των ναυαγίων και των αλιευτικών σκαφών είναι εμφανής και έχει ελαχιστοποιηθεί χάρη στον εκσυγχρονισμό των πλεούμενων αλλά και των μέσων ναυσιπλοΐας. Το ζητούμενο είναι η εξάλειψη κάθε επώδυνου περιστατικού , το κλείσιμο του τοπικού μας ναυαγιολογίου, ο περιορισμός της έρευνας στο παρελθόν και η ενασχόλησή μας μόνο με τις μνημονικές ναυαγιαιρέσεις.
