Οταν στα 2002 ξεκίνησα την έρευνα για τον εντοπισμό των ναυαγίων στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου και της Μαγνησίας, δεν είχε μου περάσει καν από το νου το ευάριθμο σύνολο των ατυχών ή οδυνηρών συμβάντων που καταγράφονται στις σελίδες των τοπικών εφημερίδων, στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Το πλήθος και η πολυμορφία των κάθε λογής και σοβαρότητας ναυτικών ατυχημάτων φαίνεται περίπου ατέρμονο, αφού διαρκώς αποκαλύπτονται ανάλογα περιστατικά κατά την αναδίφηση σε διάφορες χρονικές περιόδους.
Με γνώμονα πάντοτε το στοιχείο της εντοπιότητας οι μνημονικές ναυαγιαιρέσεις εκτείνονται στα χωρικά ύδατα της Μαγνησίας, δηλαδή στον Παγασητικό, τις αιγαιοπελαγίτικες ακτές του ανατολικού και νότιου Πηλίου, τις Β. Σποράδες και τα Ερημόνησα. Επειδή δεν είναι όμως δυνατή η αυστηρή περιχαράκωση και οριοθέτηση του υγρού στοιχείου, η έρευνα συχνά ακολουθεί την αέναη διεξαγωγή των πλόων και σε όμορες θαλάσσιες περιοχές, όπως τα παράλια Λάρισας (Θερμαϊκός) ή τα νερά της Β. Εύβοιας, με το δίαυλο των Ωρεών, τον Μαλιακό και το Β. Ευβοϊκό κόλπο.
Ακόμη αντικείμενο έρευνας από την πλευρά μας αποτελούν οι περιπτώσεις ναυαγίων ή ναυτικών ατυχημάτων πλεούμενων εντόπιας ιδιοκτησίας που συνέβησαν σε άλλα σημεία του ελληνικού θαλάσσιου χώρου. Ετούτη η προσπάθεια παρουσιάζεται εμφανώς δυσκολότερη καθώς απαιτείται απόδειξη του στοιχείου της εντοπιότητας: Σκαριά νηολογημένα στο Βόλο δεν συντελούν αναγκαστικά και αντίστοιχη πλοιοκτησία, αφού είναι δυνατόν να είχαν πουληθεί σε άλλα μέρη ή να ναυπηγήθηκαν και «γράφτηκαν» στο Βόλο από ξενομερίτες καραβοκύρηδες. Επίσης σκαριά διαφορετικών νηολογίων άνηκαν σε μαγνησιώτες καπεταναίους, η καταγωγή των οποίων δεν είναι πάντοτε αυταπόδεικτη.
Εμπόλεμη κατάσταση
Σε όποια χρονική περίοδο κι αν κοιτάξει κάποιος, ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες με τις αντίξοες καιρικές συνθήκες, εκπλήσσεται από την πληθώρα των αρνητικών πτυχών της ναυσιπλοΐας, με μια πολυμορφία περιπτώσεων που προκαλούν ενδιαφέρον και συγκίνηση καταδείχνοντας την επικινδυνότητα της ναυτικής δραστηριότητας κάθε μορφής.
Ξεχωριστή περίοδο για τη διερεύνηση ναυαγίων αποτελούν τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς στις εμπόλεμες καταστάσεις, ο αριθμός τους αυξάνεται δραματικά, όπως είναι προφανές και μάλιστα τα περισσότερα χαρακτηρίζονται από σοβαρές ανθρώπινες απώλειες. Η συντριπτική τους πλειοψηφία οφείλεται σε «πολεμική ενέργεια», (τορπιλισμός, νάρκη, αεροπορική επιδρομή, βομβαρδισμός, πυροβολισμοί) δίχως βέβαια να ελλείπουν και οι συνήθεις αιτίες (κακοκαιρία, ανθρώπινο λάθος, βλάβη, πυρκαγιά). Γι’ αυτό και με την ολοκλήρωση (περίπου) της διερεύνησης των ναυαγίων στην περίοδο του Μεσοπολέμου, είπαμε ν’ αποτολμήσουμε μια πρώτη ανιχνευτική απόπειρα στα δύσκολα χρόνια του πολέμου, εντοπίζοντας συμβάντα που εμπεριέχουν πάντοτε το στοιχείο της εντοπιότητας.
Βοηθήματα στην προσπάθειά μας αυτή είναι δύο:
α) το έργο του απόστρατου ναυάρχου λιμενικού Χρ. Ντούνη «Τα ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες», τόμος Α’ 1900 – 1950, εκδ. Finatec 2000 και
β) τα φύλλα των διάφορων τοπικών εφημερίδων στα αρχεία της βιβλιοθήκης των Τριών Ιεραρχών και της εφημ. Ταχυδρόμος.
Η εμπόλεμη κατάσταση αναμφισβήτητα λειτουργεί αρνητικά σε ότι αφορά την παροχή στοιχείων και πληροφοριών. Ο τοπικός Τύπος παρουσιάζεται λειψός, τόσο από την επιβολή της ελεγχόμενης και λογοκριμένης ενημέρωσης, όσο και από την απουσία, λόγω απώλειας ή καταστροφής, σημαντικού αριθμού φύλλων αυτής της περιόδου. Ομοίως και τα στοιχεία σε λιμεναρχεία, και άλλες αρμόδιες υπηρεσίες άλλοτε είναι εντελώς ανύπαρκτα και άλλοτε πολύ περιορισμένα.
Παρ’ όλα αυτά από την αρχή της έρευνας, υπήρξε μια πρώτη επισήμανση με την επιγραμματική καταγραφή ναυαγίων από οποιαδήποτε αιτία στα δίσεχτα χρόνια 1940 – 1944, αλλά και στην αρχή της μεταπολεμικής περιόδου, ως το 1948 με την πρόκληση βύθισης από νάρκες – απομεινάρια – του πολέμου, καθώς και αυτές οι περιπτώσεις οφείλονται σε πολεμική αιτία. Τα συμβάντα λογίζονται ως γενόμενα σε συνθήκες πολέμου. Ολα ετούτα τα χρόνια διαβάζουμε για εκατοντάδες περιστατικά, απότοκα κατά κύριο λόγο της εμπόλεμης κατάστασης.
Απώλειες βολιώτικων σκαφών
Στην προσπάθεια σύνταξης ενός πρόχειρου – σε πρώτη φάση καταγραφής – κατάλογου με τα ναυάγια του πολέμου στο Βόλο και την περιοχή του, προέκυψε μια αξιόλογη βοήθεια: Η δημοσίευση ενός κειμένου στην εφ. Ταχυδρόμος στις 28/4/1946, ενάμισι χρόνο δηλαδή μετά την απελευθέρωση και τίτλο « Ποία πλοία απωλέσθησαν εκ των νηολογημένων εν Βόλω». Σε αυτό σημειώνονται, με συνοπτική καταχώρηση πληροφοριών, οι απώλειες 40 και πλέον σκαφών, από το 1941 ως το 1945 στο Βόλο και την ευρύτερη περιοχή της Μαγνησίας, κατά κύριο λόγο και όλα τα σκάφη ανήκουν στο τοπικό νηολόγιο. Πρόκειται για μια πρώτη συγκεντρωτική καταγραφή, έπειτα από έρευνα μηνών, του Λιμεναρχείου του Βόλου, με όνομα σκάφους, τόπο και αιτία συμβάντος, απόλυτα αξιόπιστη καθώς προέρχεται από επίσημη, κρατική, αρμόδια αρχή. Σε καμιά περίπτωση βέβαια δεν είναι πλήρης, αφού επισημαίνεται στο τέλος του ίδιου του δημοσιεύματος, ο απροσδιόριστος αριθμός πλεούμενων νηολογημένων επίσης στο Βόλο που χάθηκαν «εις άλλας ελληνικάς θαλάσσας».
Ας δούμε ολόκληρο το δημοσίευμα με την πολύτιμη παροχή πληροφοριών:
«Τα απωλεσθέντα κατά τη διάρκειαν του πολέμου και τη κατοχής σκάφη εκ των νηολογημένων εις το Λιμεναρχείον Βόλου, κατά σχετικόν πίνακα καταρτισθέντα υπό της λιμενικής αρχής, είναι τα κατωτέρω:
- Την 20ην Απριλίου 1941, όταν απεχώρουν εκ Βόλου τα βρεττανικά και ελληνικά στρατεύματα, εβυθίσθησαν εις τον όρμον της Αγίας Μαρίνης (1), συνέπεια διανοίξεως με δυναμίτιδα υπό βρεττανικής μονάδος, αι φορτηγίδες: Βαρβάρα , Γεωργία, Φλώρα, Αριάδνη, Παρασκευούλα, Γραβιά, Στάμος 3ος και Χατζής, συνολικής χωρητικότητος 38 τόνων.
- Την 17ην Οκτωβρίου 1941, εβυθίσθη εις την θέσιν Χονδρή Αμμος, το πετρελαιοκίνητον Ευαγγελίστρια, χωρητικότητος 16 τόννων.
- Την 20ην Απριλίου 1941 εβυθίσθη συνεπεία βομβαρδισμού δι’ εμπρηστικών βομβών παρά την θέσιν Γούβες Ευβοίας, το ατμόπλοιον Δαμασκηνός, 512 τόννων. Επίσης εβυθίσθη πλήγεν υπό βόμβας γερμανικού υδροπλάνου την 24ην Απριλίου 1941 το ατμόπλοιον Αετός, 62 τόννων χρησιμοποιούμενον υπό του πολεμικού ναυτικού ως περιπολικόν σκάφος και πλοηγίς.
- Κατά το 1941 εβυθίσθησαν εις Ωρεούς, το π/κ Γαρουφαλιά, 58 τόννων, το π/κ Στάμος 8ος εις τον λιμενίσκον του Βόλου και την 24 Δεκεμβρίου ίδιου έτους το ιστιοφόρον Άγιος Κωνσταντίνος, 23 τόννων λόγω θαλασσοταραχής. Την 3ην Μαρτίου 1942 εβυθίσθη συνεπεία επιθέσεως υποβρυχίου το π/κ Πρόδρομος, 18 τόννων παρά τας Βορείους Σποράδας, τη 27ην Σεπτεμβρίου 1942, το ιστιοφόρον Συμεών, 40 τόννων υπό υπό υποβρυχίου εις το στενόν Λευτέρη – Σκιάθου, την 23ην Απριλίου 1942 το π/κ Αγιος Νικόλαος εις τον λιμένα του Βόλου, προσκρούσαν εις νάρκην(2) και την 14ην Μαρτίου ιδίου έτους εβυθίσθη εις τον όρμον του Πηνειού συνεπεία θαλασσοταραχής το π/κ Παναγία. Επίσης την 6ην Οκτωβρίου 1942 εβυθίσθη λόγω θαλασσοταραχής, διατελούν εν επιτάξει υπό των Ιταλών, εις την θέσιν Μαντούδι Ευβοίας, το π/κ Ευαγγελίστρια, χωρητικότητος 40 τόνων.
- Κατά την διάρκειαν του έτους 1943 εβυθίσθησαν τα κατωτέρω σκάφη: Το π/κ Αετός χωρητικότητος 36 τόνων εβυθίσθη την 21ην Μαρτίου, παρά την Πλατανιάν λόγω θαλασσοταραχής με φορτίον σιδηρών βαρελίων. Το π/κ Αγιος Γεώργιος εβυθίσθη υπό υποβρυχίου την 4ην Ιουνίου 1943, παρά τον Αγιον Ιωάννην Πηλίου, μεταφέρον πετρέλαια της Σέλλ. Την 8ην Απριλίου 1943, το π/κ Άγιος Δημήτριος ενεργούν νηοψίαν επί ενός πετρελαιοκινήτου εις την θέσιν Γλύφα, υπέστη επίθεσιν παρ’ ανταρτών και εβυθίσθη, διότι επέβαινον αυτού 3 Ιταλοί και 2 Γερμανοί στρατιώται.
- Το έτος 1944 εβυθίσθησαν: Την 18ην Οκτωβρίου το π/κ Ιάσων υπό των Γερμανών κατά την αναχώρησιν των, το π/κ Δέσποινα κατεσχέθη υπό του ΕΛΑΝ και εβυθίσθη υπ’ αυτού την 16ην Αυγούστου, ίνα μη περιέλθη εις χείρας των Γερμανών και κατά την αποχώρησιν των Γερμανών εβυθίσθη επίσης το ναυαγοσωστικόν Αγιος Γεώργιος. Εντός του λιμενίσκου του Βόλου εβυθίσθησαν υπό των Γερμανών κατά την ημέρα αποχωρήσεώς των: το πετρελαιοκίνητον Παναγία 36 τόνων, το ρυμουλκόν Αλέξανδρος, προσκρούσαν επί νάρκης και αι φορτηγίδες: Αγιος Σπυρίδων, 30 τόνων, Αγιος Ελευθέριος, 32 τόνων, Αγ. Ιωάννης, 28 τόνων, Βόλος, 26 τόνων, Κωνσταντίνος, Ιάσων, Βόλος, Θεσσαλία, Περικλής, Δημήτριος, Πάτρα, Γεώργιος, Αθανάσιος και Χριστόδουλος.
- Τέλος την 10ην Νοεμβρίου 1945 εβυθίσθη συνεπεία θαλασσοταραχής εις την θέσιν Χονδρή Αμμος με φορτίον Ούνρα, το πετρελαιοκίνητον Ελπίς, 18 τόνων.
Πρέπει να σημειωθεί ότι εκτός των ανωτέρω βυθισθέντων των σκαφών υπάρχουν και άλλα εκ των νηολογημένων εις το Λιμεναρχείο Βόλου, τα οποία εβυθίσθησαν εις άλλας ελληνικάς θαλάσσας, συνεπεία πολεμικών αιτιών».
Εκτός από τα Βολιώτικα σκαριά που βούλιαξαν στη διάρκεια του πολέμου σε άλλα σημεία των ελληνικών θαλασσών, υπάρχει και ένας ανεξακρίβωτος αριθμός σκαφών άλλων νηολογίων που απωλέστηκαν στο ίδιο χρονικό διάστημα στις θάλασσες του Βόλου και της Μαγνησίας. Ειδικότερα οι Γερμανοί, κατά την αποχώρησή τους κατέστρεψαν στο λιμάνι του Βόλου πολλά πλεούμενα – συνέβαλε σε τούτο και ο συμμαχικός βομβαρδισμός στις 13 Οκτωβρίου 1944 – που είχαν συγκεντρώσει νωρίτερα.
Η ενότητα «ναυάγια του πολέμου» απαριθμεί εκατοντάδες οδυνηρών περιστατικών και απαιτείται ιδιαίτερος χρόνος και μόχθος ώστε να επισημανθούν στο σύνολό τους, αν αυτό είναι μπορετό, συνυπολογίζοντας και την έλλειψη πληροφοριών μέσα στο χαλασμό του πολέμου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Δεν διευκρινίζεται αν πρόκειται για την Αγία Μαρίνα όρμου Πτελεού ή της Στυλίδας.
- Η ημερομηνία είναι λάθος. Το π/κ Αγιος Νικόλαος που εκτελούσε τη συγκοινωνία Βόλου – Ωρεών βυθίστηκε από πρόσκρουση σε νάρκη έξω από το λιμάνι του Βόλου στις 23 /4/1941 , λίγες μέρες μετά την είσοδο των Γερμανών.
