Γρηγόρης Καρταπάνης: Βιβλιογραφία Β. Τσιτσάνη

Βιβλιογραφία Β. Τσιτσάνη

Τη φετινή χρονιά, όπως είναι γνωστό, γιατί ήδη έχουν ξεκινήσει οι σχετικές αναφορές, συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση του Βασίλη Τσιτσάνη, του κατά γενική ομολογία σπουδαιότερου δημιουργού του ρεμπέτικου – λαϊκού τραγουδιού, που με το έργο του αναβάθμισε το συγκεκριμένο μουσικό είδος, ώστε από ένα οιονεί περιθωριακό άκουσμα να το διαμορφώσει σε μια υψηλού επιπέδου κι ευρύτατα αποδεκτή μελωδική δημιουργία από όλα τα κοινωνικά στρώματα, αλλά και διεθνή πρόσληψη.

Η διαχρονικότητα των τραγουδιών του Τρικαλινού συνθέτη επιβεβαιώνεται όχι μόνο από την αμείωτη και συνεχή εκτέλεσή τους, αλλά και από το γεγονός ότι αποτελούν αντικείμενο έρευνας ως τις μέρες μας, με ποικίλες προσεγγίσεις από ειδικούς μελετητές, κάτι που καταδείχνει με τον πλέον σαφή τρόπο, την ποιότητα και την αξία τους, στοιχεία που ίσως να μην έχουν αποτιμηθεί ακόμη στο πραγματικό τους μέγεθος.

Ηδη με την έναρξη του έτους που διανύουμε, με αφορμή την εκατόχρονη επέτειο από τη γέννηση του ξεχωριστού δημιουργού, παρουσιάζονται διάφορα επετειακά αφιερώματα κάθε μορφής και εύρους, τα οποία διαρκώς θα αυξάνονται με την πάροδο των μηνών. Κάτω από αυτή την εύλογη πρακτική κι ετούτη εδώ η σελίδα δεν θα ήταν δυνατόν να μείνει, έξω από την επετειακή κατάθεση, όταν μάλιστα και ο γράφων εντάσσεται σε εκείνη την πολυπληθή κατηγορία των θαυμαστών του εν λόγω τραγουδοποιού. Την προηγούμενη εβδομάδα καταγράψαμε τις εμφανίσεις του Τσιτσάνη στο Βόλο.

Αποφεύγοντας τα γνωστά, νομίζω, βιογραφικά στοιχεία ή άλλες προσεγγίσεις, μελετημένες ήδη ίσως κι εξαντλητικά, όπως λ.χ. η δισκογραφική πορεία, θα σταθούμε στο μικρό μας αφιέρωμα σε έναν άλλο τομέα που επίσης παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και χαρακτηρίζει με τον πλέον εμφατικό τρόπο το μέγεθος του δημιουργού και του έργου του. Πρόκειται για τη βιβλιογραφία που αναφέρεται στον Τσιτσάνη και ειδικότερα στις αυτόνομες εκδόσεις που πραγματεύονται αποκλειστικά και διεξοδικά, κάτω από διάφορες οπτικές, το βίο και την δημιουργία του συνθέτη. Θα επιχειρήσουμε να συντάξουμε ένα όσο το δυνατόν πιο πλήρη κατάλογο της τσιτσανικής βιβλιογραφίας, με χρονολογική σειρά έκδοσης, που μπορεί να χρησιμεύσει και ως οδηγός για τον αναγνώστη που θα επιθυμούσε να γνωρίσει περισσότερα για την προσωπικότητα και το έργο του καταξιωμένου δημιουργού.

Εξαιρετικά πλούσια παρουσιάζεται η έκδοση αυτόνομων βιβλίων για τον Τσιτσάνη και τα τραγούδια του. θα την χαρακτηρίζαμε, ως επαρκή σε σχέση με το καλλιτεχνικό-πνευματικό ανάστημα του συνθέτη, αλλά ποτέ εξαντλητική, καθώς ανοίγονται διαρκώς νέοι δρόμοι έρευνας και προσέγγισης ακριβώς λόγω αυτής της σπουδαίας και πολύμορφης μουσικής παραγωγής.

Αφήνουμε εκτός τα αναρίθμητα άρθρα και δημοσιεύματα σε εφημερίδες και περιοδικά -πολλά από τα οποία υπογράφονται από δόκιμες πένες του χώρου- όπως και τα διάφορα αφιερώματα κι ένθετα ευρύτερης έκτασης στον περιοδικό τύπο.

Ακόμη δεν περιλαμβάνονται στην καταγραφή μας οι ποικίλες αναφορές -συχνά ιδιαίτερα εκτενείς- σε μελέτες γενικότερου ενδιαφέροντος για το ρεμπέτικο-λαϊκό τραγούδι. Για παράδειγμα στην τετράτομη «Ρεμπέτικη Ανθολογία» του Τάσου Σχορέλη, για τον Τσιτσάνη αφιερώνονται (στον Δ’ τόμο)100 σελίδες, πολύ περισσότερες από οποιονδήποτε άλλο σημαντικό συνθέτη.

Ας δούμε τώρα τα βιβλία που αναφέρονται στον Βασίλη Τσιτσάνη – τουλάχιστον αυτά που έχουμε υπόψη:

1. Κώστας Χατζηδούλης: «Βασίλης Τσιτσάνης – Η ζωή μου, το έργο μου» εκδ. Νεφέλη 1979. Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο που αναφέρεται αποκλειστικά στον δημιουργό και είναι το μοναδικό που εκδόθηκε όσο ζούσε. Περιέχει εκτενή συνέντευξη του συνθέτη προς το συγγραφέα κι ερευνητή του ρεμπέτικου, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική για πρόσωπα και ζητήματα της λαϊκής μουσικής. Παρατίθενται επίσης οι στίχοι 90 τραγουδιών από 8 δίσκους 33 στροφών με αυθεντικές εκτελέσεις που επανεκδόθηκαν με την φροντίδα του Κ. Χατζηδούλη, όπως και 10 τραγούδια ακόμη που δεν κυκλοφόρησαν ή απαγορεύτηκε η κυκλοφορία τους. Σε πολλά από τα τραγούδια ακολουθούν σχόλια σχετικά με την υπόθεσή τους, την έμπνευση κλπ ενώ υπάρχει αξιόλογο φωτογραφικό υλικό και παρτιτούρες.
2. Διονύσης Μανιάτης: «Τσιτσάνης ο ατελείωτος» εκδ. Πιτσιλός, 1994. Αναφορά στην διαχρονικότητα του συνθέτη και επιχειρείται μια πρώτη συγκεντρωτική καταγραφή των τραγουδιών του.
3. Ντίνος Χριστιανόπουλος: «Ο Β. Τσιτσάνης και τα πρώτα τραγούδια του (1932-1946)» εκδ. Διαγώνιος, Θεσσαλονίκη 1994. Εδώ ο γνωστός ποιητής – στιχουργός και ερευνητής του ρεμπέτικου καταγράφει τα τραγούδια της πρώτης περιόδου της σταδιοδρομίας του Τσιτσάνη – που από το 1938 ως το 1946 έζησε, με μικρά διαλείμματα, στη Θεσσαλονίκη. Συνολικά καταχωρούνται 115 τραγούδια από το 1932 ως το 1946 ταξινομημένα σε πίνακες τόσο ως προς το χρόνο γραφής, όσο και ως προς το χρόνο γραμμοφώνησής τους, μαζί με άλλα ενδιαφέροντα πληροφοριακά και στατιστικά στοιχεία.
4. Σώτος Αλεξίου: «Βασίλης Τσιτσάνης – Η παιδική ηλικία ενός ξεχωριστού δημιουργού», εκδ. Καστανιώτη, 1998. Λογοτεχνική -μυθιστορηματική τύπου- αφήγηση των παιδικών χρόνων του συνθέτη στα Τρίκαλα, όπως άλλωστε καταδείχνεται και από τον τίτλο. Περιγράφονται ανάμεσα στα άλλα τα μουσικά ακούσματα του νεαρού τρικαλινού (με ηπειρωτική καταγωγή) και οι δημιουργικές του ανησυχίες που διαμόρφωσαν την κατοπινή του εξέλιξη.
5. Ντίνος Χριστιανόπουλος: «Τσιτσάνης και Τρίκαλα». Ομιλία που εκφωνήθηκε κατά τις εκδηλώσεις προς τιμή του δημιουργού, Τσιτσάνεια Β’ το 1998 στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Τρικκαίων κι εκδόθηκε σε αυτόνομο τεύχος από τις Πρότυπες Θεσσαλικές εκδόσεις, Τρίκαλα 1999,με την συμβολή του Συλλόγου φίλων λαϊκής μουσικής Β. Τσιτσάνης. Ο ομιλητής εστιάζει κυρίως την προσοχή του σε δύο ζητήματα: α) Την ανωτερότητα του Τσιτσάνη ως συνθέτη σε σχέση με άλλους καταξιωμένους ομότεχνους του και β) Την ελλιπή αποτίμηση και προβολή του σπουδαίου έργου του.
6. Νέαρχος Γεωργιάδης: «Το φαινόμενο Τσιτσάνης» εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2001. Ενδιαφέρουσα μελέτη στην οποία ερμηνεύονται οι μουσικές καταβολές κι επιδράσεις του Τσιτσάνη. Επισημαίνεται η πολυθεματικότητα των τραγουδιών του, γεγονός που αποδεικνύει την ανωτερότητα του καλλιτέχνη.
7. Ντίνος Χριστιανόπουλος: «Τα τραγούδια του Β. Τσιτσάνη που γράφτηκαν στη Θεσσαλονίκη επί γερμανικής Κατοχής» εκδ. Μπιλιέτο, 2001. Επιχειρείται μια καταγραφή των τραγουδιών αυτής της περιόδου (όπως είπαμε ο Τσιτσάνης παντρεύτηκε στην Κατοχή στη Θεσσαλονίκη όπου διέμενε και εργάζονταν από το 1938 ως το 1946) που αποτελούν ξεχωριστή ενότητα λόγω των ειδικών συνθηκών κάτω από τις οποίες γράφτηκαν και βέβαια ηχογραφήθηκαν από το 1946 και μετά.
8. Κώστας Χατζηδούλης: «Αρχόντισσα-Το μυστικό μιας ζωής» Gramma 2002. Πρόκειται για την αποκάλυψη της έμπνευσης ενός τραγουδιού από τα κορυφαία και γνωστότερα του συνθέτη.
9. Σώτος Αλεξίου: «Ο ξακουστός Τσιτσάνης» εκδ. Κοχλίας, 2003. Συνέχεια της μυθιστορηματικής εξιστόρησης του βίου του Τσιτσάνη από το 1934 ως το 1957, έπειτα από την περιγραφή των παιδικών του χρόνων από τον ίδιο συγγραφέα. Η περίοδος αυτή των 23 χρόνων αποδεικνύεται ιδιαίτερα δημιουργική για τον συνθέτη, καθώς έγραψε 350 τραγούδια και ορχηστρικά, δηλαδή το 60% του συνολικού έργου. Από αυτά τα 244, σύμφωνα με την καταγραφή των τραγουδιών γραμμοφωνήθηκαν από το 1946 ως το 1957.
10. Συλλογικό: «Βασίλης Τσιτσάνης – Ενας μεγαλοφυής λαϊκός δημιουργός» εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2003. Πρόκειται για τα πρακτικά του α’ πανελλήνιου συνεδρίου για τον Τσιτσάνη που πραγματοποιήθηκε στα Τρίκαλα στις 5 και 6/9/1998 και την έκδοση τους επιμελήθηκε η Αναστασία-Βαλεντίνη Ρήγα. Οι ενδιαφέρουσες δέκα εισηγήσεις προσεγγίζουν από διάφορες πλευρές τον δημιουργό και το έργο του. Στο συνέδριο ως εισηγητές συμμετείχαν καταξιωμένοι μελετητές του ρεμπέτικου όπως οι Ηλ. Βολιώτης – Καπετανάκης, Νέαρχος Γεωργιάδης, Παναγιώτης Κουνάδης, Αντώνης Κόντος κ.α. Ο τελευταίος παρουσιάζει το «Αλφαβητάρι του Β. Τσιτσάνη» με ταξινομημένα κατά αλφαβητική σειρά των τίτλων τους όλα τα τραγούδια του συνθέτη, εργασία που εκδόθηκε και αυτόνομα.
11. Θεόφιλος Αναστασίου: «Τσιτσάνης Απαντα» εκδ. περιοδικό Λαϊκό Τραγούδι 2004. Πρόκειται για την συγκεντρωτική καταγραφή του συνόλου της δημιουργίας του συνθέτη (580 τραγούδια και ορχηστρικά) ταξινομημένα χρονολογικά κατά περιόδους και με κριτήριο την πρώτη τους κυκλοφορία σε δίσκο, ενώ παρατίθενται και οι τυχόν κατοπινές επανεκτελέσεις ή επανεκδόσεις. Είχε προηγηθεί η μελέτη του ίδιου ερευνητή «Παιδάκι με ψυχή και ζηλεμένο – 329 τραγούδια του Β. Τσιτσάνη». Τρίκαλα 1995 και η παρούσα έκδοση αποτελεί την πλήρη καταγραφή του έργου του Τσιτσάνη με τον ακριβή αριθμό των τραγουδιών, ανατρέποντας τις ανεύθυνες υπερβολές που τον ανέβασαν κάμποσες εκατοντάδες παραπάνω. Προηγείται ενδιαφέρουσα εργασία για την στιχουργική του κορυφαίου δημιουργού.
12. Μανόλης Αθανασάκης : «Βασίλης Τσιτσάνης -1946» εκδ. περιοδικό Λαϊκό Τραγούδι, 2006. Ο ερευνητής εστιάζει την προσοχή του στην πορεία του συνθέτη κατά τη συγκεκριμένη χρονιά όταν επαναλειτούργησαν οι δισκογραφικές εταιρίες, την οποία θεωρεί κομβικό σημείο της εξέλιξης του ρεμπέτικου που χαρακτηρίζεται από μια μεταστροφή με πολιτικές και κοινωνικές προσεγγίσεις, απότοκες των οδυνηρών καταστάσεων και των κοσμογονικών μεταβολών που προηγήθηκαν αλλά κι εξακολουθούσαν να εκδηλώνονται.
13. Νίκος Ορδουλίδης : «Η δισκογραφική καριέρα του Β. Τσιτσάνη 1936-1983», εκδ. Ιανός, 2014.
14. Γιώργος Λιάνης: «Βασίλης Τσιτσάνης-Αιώνιος καλπασμός» εκδ. Α.Α. Λιβάνη, 2014. Το τελευταίο βιβλίο που κυκλοφόρησε για τον Τσιτσάνη, γραμμένο από ένα γνωστό και καταξιωμένο δημοσιογράφο ο οποίος γνώριζε πολύ καλά τον συνθέτη και είχε ασχοληθεί κατ’ επανάληψη μαζί του με ενδιαφέροντα άρθρα και συνεντεύξεις. Οι κατευθύνσεις προσέγγισης στο έργο του Τσιτσάνη από το συγγραφέα εστιάζονται στην ανωτερότητα και τη διαχρονικότητά του. Αυθεντικές μαρτυρίες, ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό και πλούσιο χρονολόγιο συμπληρώνουν την φροντισμένη έκδοση.
15. Θα αποτελούσε παράλειψη να μην αναφέρουμε το βιβλίο «Τσιτσάνη εγκώμιον» που κυκλοφόρησε ως προσφορά με την εφ. «Τα Νέα» το Σάββατο 17/1/2015, με καθαρά επετειακό χαρακτήρα, αφού η ημερομηνία σχεδόν συμπίπτει με εκείνη της γέννησης και του θανάτου του δημιουργού. Εμπεριέχονται συγκεντρωμένα, κείμενα και συνεντεύξεις που είχαν δημοσιευτεί παλιότερα στην εφημερίδα, όπως και τρία αδημοσίευτα άρθρα. Ενδιαφέρουσα η πλήρης δισκογραφική καταγραφή του Τσιτσάνη από τον Αντώνη Κόντο, ενώ και τα υπόλοιπα κείμενα υπογράφουν δόκιμοι δημοσιογράφοι και μελετητές του ρεμπέτικου – λαϊκοί τραγουδιού (Λιάνης, Χατζηδουλής, Γεραμάνης, Φρ. Γερμανός κ.α.) με γενική επιμέλεια του Δημ. Μανιάτη. Παλιότερα, ανάλογη έκδοση με ενδιαφέροντα δημοσιεύματα για τον Τσιτσάνη είχε προσφέρει στους αναγνώστες της και η εφ. Ελευθεροτυπία.

Η έκδοση τόσων αυτόνομων μελετών από έγκριτους μελετητές – συγγραφείς, επιβεβαιώνουν, με τον πλέον πειστικό τρόπο, την ανωτερότητα και την διαχρονικότητα του έργου του κορυφαίου δημιουργού. Και για εκείνους που δεν πολυνοιάζονται για την τσιτσανική βιβλιογραφία γιατί δεν υπάρχει διάθεση για ανάγνωση, ας αναζητήσουν την ευάριθμη αντίστοιχη δισκογραφία.