ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Η δημοκρατία μέσα από το σχολείο

η-δημοκρατία-μέσα-από-το-σχολείο-735198

Του Δημήτρη Χρυσόπουλου, φιλόλογου

Ως εκπαιδευτικός πολλές φορές έχω αναρωτηθεί πόσο άραγε συμβάλλω με τη στάση μου, τη συμπεριφορά μου, τις διδακτικές μεθόδους, αλλά και τα εργαλεία μάθησης που διαθέτω στη διαμόρφωση αυτού που ονομάζουμε «πολίτης».

Αναλυτικά προγράμματα, στόχοι και σκοποί της εκπαίδευσης, διδακτικά εγχειρίδια διατείνονται ότι διαμορφώνουν δημοκρατικές προσωπικότητες, ολοκληρωμένους πολίτες, ώριμους ανθρώπους που στην ενήλικη ζωή τους θα είναι ικανοί να μετέχουν σε μια δημοκρατική κοινωνία. Αυτό επιτυγχάνεται ή μάλλον είναι τόσο εύκολο να επιτευχθεί; Και τελικά τι είναι η δημοκρατία, που τόσο εύκολα και αβίαστα χρησιμοποιούμε στο καθημερινό μας λεξιλόγιο, ιδιαίτερα μέσα στο πλαίσιο των τελευταίων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών;

Η δημοκρατία δεν είναι μόνο σύστημα διακυβέρνησης αλλά και μορφή κουλτούρας και τρόπος ζωής. Γιατί συνδέεται με ένα ουμανιστικό σύστημα αξιών, με μια ανοιχτή κοινωνία, με μια πλουραλιστική πολιτεία σε όλες τις εκφάνσεις της. Δεν είναι κυρίως σύστημα εξουσίας. Είναι πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης που απαιτεί ενεργητική και καθολική συμμετοχή, γιατί συνδιαμορφώθηκε μαζί με το σχήμα και την έννοια του πολίτη και της πόλης.

Στη δημοκρατία δεν υπάρχουν παρατηρητές και παθητικοί δέκτες των ενεργειών και των πράξεων της εξουσίας. Δεν υπάρχουν εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι όπως στα άλλα υπαρκτά μέχρι σήμερα πολιτικά συστήματα. Η δημοκρατία είναι μορφή αγωγής και σε μια γερασμένη χώρα, όπως η Ελλάδα, πρέπει να αποτελεί βασικό στόχο το να έρχονται τα παιδιά σε επαφή μαζί της από τα πρώτα κιόλας σχολικά τους χρόνια.

Σχολείο και δημοκρατία

Είναι διαδεδομένη η άποψη ότι το σχολείο ως θεσμός επιδρά άμεσα και έμμεσα στη διαμόρφωση προ-πολιτικών στάσεων, ιδεών, αξιών, συμπεριφορών των μαθητών. Η πολιτική κοινωνικοποίηση του μαθητή όμως συνδέεται με πλήθος παραγόντων που έχουν άμεση σχέση με την οργάνωση, τη θεωρία και την πρακτική της σχολικής ζωής.

Αυτοί οι παράγοντες είναι το αναλυτικό πρόγραμμα, τα σχολικά εγχειρίδια, η προσωπικότητα του εκπαιδευτικού, οι ψυχοκοινωνικές σχέσεις στην τάξη και γενικά σε όλη τη σχολική κοινότητα, οι σχολικές εκδηλώσεις, αλλά και παράγοντες που σχετίζονται με τον κάθε μαθητή, όπως το κοινωνικοοικονομικό του περιβάλλον, το φύλο, η ηλικία του κτλ. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι παράγοντες που διαδραματίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο ώστε τα παιδιά του δημοτικού -αρχικά- να αρχίσουν να αντιλαμβάνονται πολιτικές έννοιες και να αξιολογούν τον πολιτικό τους κόσμο. Πόσο μάλλον να αρχίσουν να κατανοούν το πόσο απαραίτητη είναι η δημοκρατία σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας…

Ωστόσο, με δεδομένο ότι τα παιδιά μαθαίνουν καλύτερα μέσα από βιωματικές καταστάσεις, είναι σαφές ότι αναλαμβάνοντας από κοινού δραστηριότητες και συμμετέχοντας δημιουργικά σε αυτές, εθίζονται στη συμμετοχή, στη συνεργασία, στην ανάληψη ευθυνών, στη λήψη αποφάσεων και στην αντιμετώπιση προβληματικών καταστάσεων. Όμως, είναι εξίσου δεδομένο ότι τέτοιου είδους ευκαιρίες δε δίνονται πολύ συχνά στους μαθητές.

Το σχολείο λοιπόν οφείλει να στραφεί σε βιωματικές προσεγγίσεις με ζητούμενο τη συμμετοχή και άσκηση των παιδιών σε διαδικασίες που προωθούν μια ουσιαστική πολιτική αγωγή, όπως η δημοκρατική συμμετοχή, η ανάπτυξη της υπευθυνότητας, η συνειδητοποίηση των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων, η ελεύθερη έκφραση ιδεών, ο αλληλοσεβασμός, η αναγνώριση οικουμενικών αξιών, ο σεβασμός στη διαφορετικότητα και η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων.

Και όλα αυτά γιατί η συμμετοχή σε παιδαγωγικές διαδικασίες που ασκούν σημαντική επίδραση στο σεβασμό της διαφορετικής άποψης αποτελεί αναντίρρητα προνομιακή ευκαιρία εκπαίδευσης για τη δημοκρατία. Γιατί το κίνητρο της διαφορετικής άποψης, εφόσον αυτή διαθέτει σοβαρότητα και στέρεη επιχειρηματολογία, συνιστά βασική προϋπόθεση δημοκρατίας. Αφήνει περιθώρια για κριτικό λόγο, νηφάλια επανεξέταση και επαναπροσδιορισμό θεμελιωδών αντιλήψεών μας, διαδικασία που δεν αποδομεί αλλά αντίθετα ενισχύει την ατομική και συλλογική αυτοσυνειδησία.

Δημοκρατία και εκπαιδευτικός

Εφόσον όμως το σχολείο αποτελεί ένα κοινωνικό σύστημα, οι συμπεριφορές όλων των εμπλεκόμενων που μετέχουν σε αυτό βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Τα αποτελέσματα αυτής της επικοινωνιακής διαδικασίας αποτυπώνονται στη διαμόρφωση του κλίματος της τάξης και οι συμπεριφορές καθορίζουν την ποιότητα των σχέσεων, τα αισθήματα των µελών της, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές τους.

Ωστόσο, η μεγαλύτερη ευθύνη για τη διαμόρφωση αυτών των σχέσεων ανήκει στον ενήλικα και επαγγελματία εκπαιδευτικό που δημιουργεί, ως ένα βαθμό, το μαθησιακό περιβάλλον για τους μαθητές.

Ο παιδαγωγός που πρέπει να μάθει στο μαθητή να σκέφτεται και να ενεργεί, δεν οφείλει να του πει τι θα σκέφτεται, αλλά να του προσφέρει τη μέθοδο, τα κριτήρια και τα εργαλεία που θα τον κάνουν ικανό να κρίνει κάθε μορφή γνώσης, να διαμορφώνει την άποψή του, να προβλέπει και να αιτιολογεί τα αποτελέσματα των πράξεών του.

Σε κάθε περίπτωση η δημοκρατία είναι ένας τρόπος ζωής, ο πιο όμορφος τρόπος ζωής που ανοίγει διαρκώς νέους ορίζοντες προόδου στην ιστορία του ανθρώπου. Είναι διαρκώς μετασχηματιζόμενη και εξελισσόμενη. Δεν δίνεται δωρεάν από κάποιους. Κατακτιέται συνεχώς με όλο και πιο προοδευτικό περιεχόμενο. Αλλά η προαγωγή της δημοκρατικής κουλτούρας πρέπει να ξεκινήσει από την πρώτη γνωριμία των ανθρώπων με τον κόσμο, από το σχολείο. Οι σπόροι της πρέπει να πέσουν στο πιο εύφορο έδαφος της ζωής μας, εκείνο της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Και κυρίως όχι ως διδασκαλία κάποιου ειδικού μαθήματος αλλά ως άσκηση και ως βίωμα ζωής, ως τα πρώτα βήματα αυτογνωσίας και ετερογνωσίας.

Υ.Γ. Σήμερα τη δημοκρατία τη θεωρούμε αυτονόητη. Δεν ήταν, όμως, πάντα έτσι, και φοβούμαι δεν θα είναι και στο μέλλον, καθώς όλος ο κόσμος βρίσκεται σε «τρικυμία» και καλείται να αντιμετωπίσει νέες προκλήσεις…

Εγγραφείτε στο Newsletter του Ταχυδρόμου