Του Γιάννη Γεωργούδη, ειδικού δασκάλου δυσλεξίας
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Πολλά έχουν γραφτεί κι ακόμα περισσότερα έχουν ειπωθεί για τη Δυσλεξία. Η πλειοψηφία της εκπαιδευτικής κοινότητας δεν είναι επαρκώς ενημερωμένη από την πολιτεία, γι’ αυτή την ιδιαίτερη μαθησιακή δυσκολία που υπάρχει σε κάθε σχολείο. Η γνώση περί δυσλεξίας δεν έρχεται μόνο με τη μελέτη μιας βιβλιογραφίας ή παρακολουθώντας κάποια σεμινάρια. Η γνώση της δυσλεξίας έρχεται και με τη μακράν εμπειρία. Μία πρόγευση του προβλήματος θα πάρουμε σήμερα.
Τι είναι δυσλεξία;
Είναι μία εκ γενετής δυσκολία μάθησης, που δεν έχει σχέση με τη νοητική καθυστέρηση. Μπορεί όμως να συνυπάρχει και με τη νοητική καθυστέρηση.
Είναι πρόβλημα ανακωδικοποίησης, δηλαδή σωστής αντιστοίχισης των γραμμάτων με τα φωνήματα και σύνθεσής τους με τη σωστή σειρά, ώστε να παράγονται συλλαβές, λέξεις, προτάσεις.
Είναι επίσης πρόβλημα αποκωδικοποίησης (μετατροπής – μεταφοράς), από ένα κωδικό σύστημα σε ένα άλλο, όπως από τον γραπτό σε προφορικόλόγο κι αντιστρόφως, ώστε να επιτευχθεί η κατανόηση ενός μηνύματος.
Είναι μία ανεξήγητη εξελικτική αναγνωστική δυσκολία που επηρεάζει την ικανότητα του ατόμου να επεξεργάζεται, να κατανοεί, να αναπαράγει και να χρησιμοποιεί τα γραπτά σύμβολα (γράμματα, λέξεις, αριθμητικά σύμβολα, σημεία στίξης κ.λπ.).
Είναι ένα καθαρά νευρολογικό μπλοκάρισμα του εγκεφάλου, που έχει να κάνει μόνο με το γραπτό λόγο (ανάγνωση – γραφή).
Είναι μία δυσκολία στην επεξεργασία του γραπτού λόγου.
Τι δεν είναι δυσλεξία;
Δεν είναι ψυχολογικό πρόβλημα ή ψυχολογική διαταραχή. Αν ήταν θα έπρεπε να θεραπευόταν με ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση και φαρμακευτική αγωγή.
Δεν είναι πρόβλημα του προφορικού λόγου. Αν ήταν θα έπρεπε να θεραπευόταν με λογοθεραπεία.
Δεν είναι νοητική καθυστέρηση. Αν ήταν θα έπρεπε τα δυσλεξικά παιδιά να φοιτούν σε ειδικό σχολείο κι όχι σε κανονικό. Οι δυσλεξικοί μαθητές συνήθως έχουν υψηλή νοημοσύνη.
Τα δυσλεξικά άτομα δεν είναι μόνο ανορθόγραφα, αλλά και δυσορθόγραφα. Είναι αρκετά κακογράφοι.
Έκταση του προβλήματος
Το ποσοστό των δυσλεξικών ατόμων είναι 4-6% του μαθητικού πληθυσμού στην Ελλάδα. Η αναλογία ανάμεσα σε αγόρια και κορίτσια είναι 4:1.
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Χαρακτηριστικά
Η δυσλεξία χαρακτηρίζεται ως «σύνδρομο». Πολλά χαρακτηριστικά συμπτώματα συνυπάρχουν ταυτόχρονα σε διάφορους τομείς της ζωής του ατόμου.
1.Γενικά χαρακτηριστικά
Υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ της νοητικής ικανότητας του παιδιού και της αναγνωστικής – ορθογραφικής του επίδοσης.
Αντιμετωπίζει δυσκολίες στην επεξεργασία των συμβόλων της γραπτής γλώσσας.
2.Χαρακτηριστικά στη συμπεριφορά
Δυσκολία στον προσανατολισμό του χώρου και της διεύθυνσης. Συγχέει έννοιες όπως: προηγούμενο – επόμενο, αριστερά – δεξιά, πάνω – κάτω, πριν – μετά, μέσα – έξω, πίσω – μπροστά, Βορράς – Νότος – Ανατολή – Δύση.
Δυσκολεύεται να διαβάζει γεωγραφικό χάρτη και να αναζητά ένα όνομα σε τηλεφωνικό κατάλογο.
Δυσκολία στην αντίληψη του χρόνου. Συγχέει τις έννοιες: χθες – σήμερα – αύριο, τώρα – μετά, πέρσι – φέτος – του χρόνου, πρωί – μεσημέρι – απόγευμα – βράδυ – μεσάνυκτα, γεγονότα με χρονολογική σειρά, κατανόηση της ώρας μέσα από το ρολόι, σειροθέτηση αποδείξεων αγορών με χρονολογική σειρά κ.λπ.
Δυσκολία στη σειροθέτηση – αλληλουχία όπως: απομνημόνευση μηνών, ημερών, προπαίδειας, βημάτων στο χορό, ποιημάτων, προσευχών κ.λπ. Δυσκολία στο δέσιμο των κορδονιών κι ακόμα πιο δύσκολα με κλειστά μάτια. Έχουν αδύνατη μνήμη να βάλουν σε σειρά λέξεις ή ενέργειες.
Δυσκολίες στην αντίληψη κι εκμάθηση άλλων συμβόλων όπως: ξένες γλώσσες, μουσικές νότες, αριθμητικών συμβόλων, σημάτων οδήγησης, σήματα Μορς, σύστημα Brail για τυφλούς, σημεία στίξης.
Δυσκολίες οπτικοκινητικές.
Ελλιπής συγχρονισμός μάτι – χέρι – πόδι – αυτί. Στο παιγνίδι, στο μπάσκετ, στην ισορροπία, στη γραφομηχανή, στο να πιάσουν ή να κλωτσήσουν μπάλα, στην οδήγηση. Κινούνται αδέξια.
Δυσκολίες στην οπτική κι ακουστική μνήμη. Δεν εκτελούν εντολές που τους δίνουμε, διότι τις ξεχνούν.
Έχουν μειωμένη αντίληψη στις μικροδιαφορές.
Δίνουν την εντύπωση τεμπέλη και παρουσιάζουν ακαταστασία στην όλη τους συγκρότηση.
3.Χαρακτηριστικά στον προφορικό λόγο
Καθυστερούν στην εμφάνιση της ομιλίας έως 4 χρονών, γι’ αυτό ο προφορικός τους λόγος παρουσιάζει κάποια υστέρηση.
Κομπιάζουν ανάμεσα στις λέξεις, ψάχνοντας να βρουν την κατάλληλη λέξη.
Έχουν φτωχό και στερεότυπο λεξιλόγιο.
Μιλούν μασημένα, διστακτικά, σιγανά, δίχως έκφραση και ρυθμό.
Δεν χρησιμοποιούν σύνθετες και πολύπλοκες λέξεις.
4.Χαρακτηριστικά στην ανάγνωση
Διαφοροποιούν τις λέξεις με προσθέσεις (βιβλίο – βλιβλίο), αντικαταστάσεις (κάθισμα – κάθιρμα), αφαιρέσεις (στρατός – στατός), αντιστροφές (πέτρα – πέρτα), συγχωνεύσεις (ρόιδι – ρόδι), μαντέματα (φανταχτερός – φαντάρος), παρατονισμούς (πατέρας – πάτερας).
Μπερδεύουν τα: φ-β, δ-θ, γ-χ, σ-ρ-q-b-d, ε-3-ω-η, Μ-Σ-Ε-W, Ν-Ζ, ζ-ξ.
Η ταχύτητα της ανάγνωσης είναι μορφής συλλαβισμού και κουράζονται εύκολα λόγω του άγχους τους.
Διαβάζουν κάποιες φορές από δεξιά προς τα αριστερά και χάνουν εύκολα την επόμενη σειρά ή την επόμενη λέξη.
Δεν αναγνωρίζουν τα σημεία στίξης.
Διαβάζουν με άστατα άλματα κάνοντας ακατάστατες (παλινδρομικές) οφθαλμικές κινήσεις. Π.χ. Το ποτήρι έχει νερό. – Το τηπόρι ενέχειρο.
5.Χαρακτηριστικά στη γραφή – ορθογραφία
Αυτά είναι σχεδόν όμοια με τα χαρακτηριστικά της ανάγνωσης. Γράφουν όπως διαβάζουν, με αντικαταστάσεις, αφαιρέσεις, αντιστροφές, συγχωνεύσεις κλπ.
Δεν χωρίζουν τις λέξεις με αποστάσεις.
Έχουν αδυναμία στην κάθετη ευθυγράμμιση λέξεων κι αριθμών.
Μπερδεύουν τα κεφαλαία με τα μικρά γράμματα.
Γράφουν διαφορετικού μεγέθους γράμματα, δίχως να τα τοποθετούν σωστά πάνω στη γραμμή του τετραδίου.
Η φορά των γραμμάτων είναι ακατάστατη κι ανάποδη.
Η τοποθέτηση των γραμμάτων πάνω στο χαρτί είναι αντίστροφη, όπως 3-ε-ω.
Τα δείγματα γραφής τους είναι ποικίλα. Οπα οτ ρπωι βq3χι πλι (Από το πρωί βρέχει πολύ). Συχνά παρουσιάζουν το φαινόμενο της καθρεπτικής γραφής, ιδίως τα αριστερόχειρα, όπως: Αλάγ ωνίπ αρέμ εθάκ (Κάθε μέρα πίνω γάλα)
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
6.Χαρακτηριστικά στη Ζωγραφική
Ζωγραφίζουν ασυναρτησίες, δυσαναλογίες, παραλογισμούς (σώμα μέσα σε κεφάλι), (σπίτι μέσα στο σώμα του ανθρώπου), (δέντρο μέσα σε δωμάτιο), (παράθυρο μεγαλύτερο από την πόρτα). Τα χαρακτηριστικά αυτά υποχωρούν κι εξαφανίζονται με το χρόνο. Ο Λεονάρδο Ντα Βίντσι ήταν δυσλεξικός αριστερόχειρας.
7.Χαρακτηριστικά στη Μουσική
Πολλές δυσκολίες στα μουσικά σύμβολα – τις νότες και ιδιαίτερα στην εκμάθηση πιάνου.
8.Χαρακτηριστικά στα Μαθηματικά
Το 30 – 40% των δυσλεξικών έχουν δυσαριθμησία (αριθμητικά σύμβολα).
Δυσκολίες στα προβλήματα με λεκτικό περιεχόμενο κι όχι ασκήσεις.
Δυσκολίες στις τέσσερις πράξεις, διότι περιέχουν κινήσεις από τα αριστερά προς τα δεξιά κι αντιστρόφως.
Δυσκολίες στην προπαίδεια και στο να ανεβοκατεβαίνουν αριθμούς.
Συγχέουν 9-6-ρ-q, 2-5, 3-ε, τα γεωμετρικά στερεά με τα σχήματα, το εμβαδόν με τον όγκο.
Δύο ίδια σε μέγεθος γεωμετρικά σχήματα, αλλά με διαφορετική τοποθέτηση στο χώρο, τα θεωρούν διαφορετικά.
Γράφουν Ε1 αντί 31, 24 αντί 42, 1892 αντί 1982, 100302 αντί 132, 5008 αντί 508.
Στις κάθετες πράξεις (πρόσθεσης, αφαίρεσης, πολλαπλασιασμού, διαίρεσης), δεν τοποθετούν σωστά τις μονάδες κάτω από τις μονάδες, τις δεκάδες, κοκ.
9.Συναισθηματικά – ψυχολογικά χαρακτηριστικά
Μία σχολική αποτυχία οδηγεί, κατά αύξουσα σειρά αποτελεσμάτων, σε κακές κριτικές των άλλων, σε άγχος, σε πίεση του σχολείου, σε μία δεύτερη αποτυχία, σε απογοήτευση, σε αίσθημα μειονεκτικότητας, σε χαμηλή αυτοπεποίθηση, σε ενοχές, σε αβεβαιότητα, σε τιμωρίες και λάθος χειρισμούς από γονείς και δασκάλους, σε ψυχολογικές διαταραχές, σε απέχθεια για το σχολείο, σε μία αντικοινωνική συμπεριφορά του παιδιού.
Αιτιολογία
Οι αιτίες δημιουργίας δυσλεξίας είναι καθαρά νευρολογικές.
Βλάβες και τραυματισμοί προγεννητικοί – περιγεννητικοί – μεταγεννητικοί. Εγκεφαλίτιδες, μηνιγγίτιδες, χαμηλό βάρος γέννησης, ελλιπής οξυγόνωση στη θερμοκοιτίδα, πλακουντιακή δυσλειτουργία, περίεργη γονιδιακή δομή στο 15ο ζεύγος χρωμοσωμάτων.
Τα ψυχολογικά προβλήματα από μόνα τους δεν αποτελούν πρωτογενή αιτία για δημιουργία δυσλεξίας. Επιδεινώνουν όμως το πρόβλημα της δυσλεξίας όταν υπάρχουν. Η δυσλεξία λοιπόν μπορεί να δημιουργήσει δευτερογενή ψυχολογικά προβλήματα.
Διάγνωση
Η διάγνωση της δυσλεξίας είναι μία δύσκολη δουλειά, διότι απαιτεί βαθιά γνώση και μεγάλη εμπειρία. Εύκολα μπορεί να γίνει λάθος εκτίμηση, επειδή υπάρχουν λεπτές διαφορές, με άλλες αναγνωστικές δυσκολίες. Κάθε ανορθόγραφος και κακογράφος μαθητής, δε σημαίνει ότι είναι και δυσλεξικός. Κάθε μαθητής με οριακή νοημοσύνη, δε σημαίνει ότι είναι δυσλεξικός. Άλλο δυσλεξία κι άλλο δυσλεξικά φαινόμενα. Τα διαγνωστικά κέντρα πρέπει να έχουν απαραίτητα έμπειρους, ειδικούς κι εξειδικευμένους εκπαιδευτικούς κι όχι μόνο άλλες επιστημονικές ειδικότητες. Η διάγνωση είναι δυνατό να γίνει από το τέλος του νηπιαγωγείου μέχρι το τέλος της πρώτης τάξης του δημοτικού σχολείου. Από το νηπιαγωγείο είναι δυνατό να υπάρχουν δυσλεξικά φαινόμενα και μηνύματα, που ίσως να εξελιχτούν σε δυσλεξία.
Διαγνωστικές μέθοδοι
Ο κάθε έμπειρος, ειδικός κι εξειδικευμένος επιστήμονας έχει και τη δική του μέθοδο διάγνωσης. Η πλέον διαδεδομένη μέθοδος είναι η «δι’ αποκλεισμού» των διαφόρων αιτιολογικών παραγόντων. Αποκλείουμε με τη σειρά: προβλήματα όρασης κι ακοής (αισθητηριακές διαταραχές), νευρολογικά προβλήματα μέσω μαγνητικής τομογραφίας, κληρονομικότητα, τραυματισμοί κι ανωμαλίες τοκετού, νοητική καθυστέρηση, ΔΝ μικρότερος από 90.
Τέλος προχωρούμε στην παιδαγωγική εξέταση ελέγχοντας τον προφορικό λόγο, την ανάγνωση, τη γραφή, τον εσωτερικό λόγο, την αντίληψη αλληλουχίας, τη ζωγραφική, την κινητικότητα, τον χωροχρονικό προσανατολισμό, τη σωματογνωσία, τον οπτικοκινητικό συντονισμό, την προσχολική προετοιμασία.
Αντιμετώπιση
Είναι μία δουλειά καθαρά ειδικού κι εξειδικευμένου εκπαιδευτικού που απαιτεί αρκετή γνώση κι επαρκή εμπειρία. Σε όλη τη διάρκεια της θεραπευτικής αντιμετώπισης, ίσως χρειαστεί και ψυχολογική υποστήριξη, τόσο στο μαθητή, όσο και στους γονείς, με συντονισμένες και κατευθυντήριες συμπεριφορές. Καταστρώνεται ένα ευέλικτο θεραπευτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, που διαμορφώνεται ανάλογα με το ρυθμό προόδου του μαθητή. Η διδασκαλία είναι μετωπική κι εξατομικευμένη, και η διάρκειά της ρυθμίζεται βάση της ηλικίας και της διάθεσης του μαθητή. Εφαρμόζεται αποκλειστικά η αυθεντική συλλαβική μέθοδος πρώτης ανάγνωσης. Το μάθημα γίνεται με παιγνιώδη μορφή κι εφαρμόζονται όλες οι σύγχρονες αρχές της παιδαγωγικής και ψυχολογίας. Πρέπει όμως να γνωρίζουν όλοι ότι η δυσλεξία δεν θεραπεύεται, αλλά μόνο βελτιώνεται.
