Γράφει ο Ανδρέας Φ. Βασιλείου, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος, Ειδικός Παιδαγωγός, Πολιτικός Επιστήμονας
Κατά τον Γιουνγκ εκείνο που εμποδίζει την ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητας δεν είναι η μη ικανοποίηση του σεξουαλικού ενστίκτου (Φρόιντ) ούτε η δυσαρμονία του ατομικού σχεδίου ζωής με τις κοινωνικές απαιτήσεις (Αντλερ) παρά η μη εναρμόνιση του συνειδητού και ασυνείδητου κόσμου. Η υγεία δεν κυοφορείται μόνο στη συνείδηση αλλά και στο ασυνείδητο. Παραγνώριση του ασυνείδητου σημαίνει μονόπλευρη ανάπτυξη. Υπάρχει μέσα μας μια διαθέσιμη ενέργεια που αν ξοδευτεί μονόπλευρα, αν χρησιμοποιηθεί μόνο λογικά, μοιραία θα φέρει το άτομο σε αδιέξοδο. Σε κάθε περίπτωση, το λόγο δεν έχει μόνο η συνείδηση αλλά και το ασυνείδητο είναι η αιώνια μητέρα του συνειδητού.
Αλλά για να παρακολουθήσει κανείς τη σκέψη του Γιουνγκ πρέπει να κάνει ένα είδος αποκρυπτογράφησης. Τα βασικά στοιχεία του κώδικά του είναι: το ατομικό ασυνείδητο, τα αρχέτυπα, η περσόνα, η σκιά. Οι 4 βασικές λειτουργίες (Σκέψη, Αίσθημα, Συναίσθημα και Διαίσθηση) που αποτελούν βάση και για τη διερεύνηση των δυο βασικών τύπων (εξωστρεφή και ενδοστρεφή), η Πρόοδος και η Οπισθοδρόμηση, ο Εαυτός, τα Συμπλέγματα και το ANIMUS και το ΑΝΙΜΑ.
Για τον Γιουνγκ το Ασυνείδητο είναι ο αντίποδας της Συνείδησης και για να υπάρξει αρμονική ανάπτυξη του Εγώ πρέπει να μην ξεκόβει από το ασυνείδητο. Αυτό δεν αντιμάχεται το συνειδητό μέρος του Εγώ. Ισα-ίσα που με το πλούσιό του περιεχόμενο σε πείρα ζωής και από το μακρινό ακόμα παρελθόν το συμπληρώνει.
Πέρα από το ατομικό ασυνείδητο υπάρχει και το ομαδικό. Αυτό περιέχει μνήμες κληρονομημένες και αποτυπωμένες στη νευροφυτική δομή του μυαλού που ονομάζονται αρχέτυπα. Στις πρωτογενείς αυτές εικόνες περικλείεται η σοφία των εποχών που πέρασαν καθώς και στις ορμές και στα ένστικτα. Σαν κυριότερα αρχέτυπα αναφέρονται ο Πατέρας και η Μητέρα. Είναι αρχεγονικές μορφές που παρουσιάζονται σα σύμβολα: ο πρώτος της επιβολής και κυριαρχίας και η δεύτερη σα σύμβολο ανατροφής και προστασίας. Ασυνείδητο πριν αναφανούν στη Συνείδηση.
Η ενέργεια που υπάρχει μέσα μας είναι η λίμπιντο, μια ενέργεια ζωής γενικά όχι αποκλειστικά σεξουαλικής ορμής. Η λίμπιντο κινείται πάντοτε διπολικά, από τον ένα πόλο στον άλλο, από το ασυνείδητο στη συνείδηση (η κίνηση αυτή ονομάζεται Πρόοδος) και από τη συνείδηση στο ασυνείδητο (Οπισθοχώρηση). Οπισθοχώρηση δεν σημαίνει κάτι το κακό. Ισα-ίσα μπορεί να σημαίνει μια σκόπιμη υπαναχώρηση για τη συγκέντρωση δυνάμεων από την αποθηκευμένη ενέργεια που υπάρχει στο ασυνείδητο, από την ενέργεια της γνώσης που μπορεί να βρίσκεται εκεί παραμελημένη ή και καταπιεσμένη. Μόνο τότε η Οπισθοχώρηση είναι επιζήμια, όταν ένα συστατικό της προσωπικότητας πάψει να αναπτύσσεται και η προσωπικότητα χάνει την ενότητά της. Σε μια τέτοια περίπτωση, μπορεί να κάνει την εμφάνισή της μια νεύρωση ή άλλα παθολογικά συμπτώματα.
Βασικά, υπάρχουν δυο τρόποι συμπεριφοράς του Εγώ (στροφή προς τα μέσα και στροφή προς τα έξω, το εξωτερικό περιβάλλον). Στην πρώτη περίπτωση, το άτομο χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια και λέμε ότι είναι εσωστρεφής τύπος και στη δεύτερη εξωστρεφής. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη, 4 λειτουργίες που καθορίζουν τη στάση του Εγώ. Οι λειτουργίες αυτές είναι: Η Σκέψη, το Αίσθημα, το Συναίσθημα και η Διαίσθηση. Το Αίσθημα φέρνει πληροφορίες από τον έξω κόσμο, η Σκέψη τις αποκωδικοποιεί και τις ταξινομεί, το Συναίσθημα κάνει την αξιολόγηση (κατά πόσο είναι επιθυμητές ή όχι) και η Διαίσθηση διαβλέπει τις πιθανότητες που υπάρχουν σε μια απροσδιόριστη κατάσταση. «Με τις 4 αυτές λειτουργίες προσανατολίζουμε τον εαυτό μας σε σχέση με τον άμεσο κόσμο με τόση πληρότητα όπως όταν παρουσιάζουμε έναν τόπο γεωγραφικά με βάση το πλάτος και το μήκος».
Ανάλογα με τις 4 αυτές λειτουργίες και σε συνδυασμό με τους δυο βασικούς τύπους συμπεριφοράς του Εγώ, έχουμε τους παρακάτω τύπους:
Εξωστρεφής τύπος σκέψης
Τον διακρίνει ψυχραιμία στη σκέψη, αντικειμενική κρίση, ρεαλισμός και πολλές φορές σκληρότητα στη συμπεριφορά και τυραννικότητα. Υπολείπεται σε συναίσθημα.
Ενδοστρεφής τύπος σκέψης
Αποκλειστικό του ενδιαφέρον οι ιδέες και όχι τα γεγονότα. Αποτραβηγμένος ενδοσκοπεί μέσα του. Είναι ο «αιώνια αφηρημένος». Το συναίσθημα τον βοηθά στο τι θα διαλέξει για ενδοσκόπηση.
Εξωστρεφής τύπος συναισθήματος
Ευπροσάρμοστος, διαχυτικός, γι’ αυτό και ευπρόσδεκτος.
Εσωστρεφής τύπος συναισθήματος
Χρησιμοποιεί το συναίσθημα περισσότερο για την εξερεύνηση του ομαδικού ασυνείδητου παρά της εξωτερικής πραγματικότητας. Ακόμη και την εξωτερική πραγματικότητα τη βλέπει με εσωτερικό βλέμμα. Στοργικός, αφοσιωμένος.
Εξωστρεφής τύπος αισθήματος
Δέχεται το κάθε τι όπως έρχεται. Δεν το αξιολογεί, δεν το εμπλουτίζει, δεν το διακρίνει, δεν του αφοσιώνεται. Ανέμελος που μπορεί να φτάνει και μέχρι τα όρια της ανευθυνότητας.
Εξωστρεφής τύπος διαίσθησης
Δεν μπαίνει σε καλούπια. Ζει με μελλοντικά σχέδια και όχι με τωρινές επιτεύξεις.
Εσωστρεφής τύπος διαίσθησης
Οραματιστής, μυστικιστής, εξερευνητής του χώρου του ομαδικού ασυνείδητου. Κάποτε δημαγωγός από υπερεκχειλισμό οραμάτων.
Στη διαπραγμάτευση με τον έξω κόσμο το Εγώ χρησιμοποιεί μια κοινωνική μάσκα! Η μάσκα αυτή ή το πρόσωπο που φορά το Εγώ είναι ανάλογη με τις κοινωνικές απαιτήσεις και τους κοινωνικούς ρόλους που έχει να παίξει. Η μάσκα αυτή λέγεται Περσόνα. Οταν το άτομο ταυτοποιείται περισσότερο από το κανονικό με την Περσόνα, έχει περισσότερο συνείδηση του ρόλου που παίζει παρά του εαυτού του. Ετσι, παρόλο που μπορεί να είναι ένας άνθρωπος πετυχημένος επαγγελματικά, έχει χάσει την επαφή του με το ατομικό και ομαδικό ασυνείδητο. Από την άλλη, ούτε και χωρίς το κοινωνικό αυτό πρόσωπο, την Περσόνα, θα μπορούσε να υπάρξει εύκολη προσαρμογή. Το χειρότερο ωστόσο, για τον Γιουνγκ είναι να ξεκόψει το άτομο από τον εσωτερικό εαυτό του, τις ρίζες του.
Το κοινωνικά απαράδεκτο μέρος του εαυτού μας είναι η Σκιά. Η Σκιά είναι η σκοτεινή πλευρά της προσωπικότητας, τα πρωτόγονα ζωώδη ένστικτα στην εξέλιξη του ανθρώπου από τις κατώτερες στις ανώτερες μορφές της ζωής. Η Σκιά είναι το μέρος του εαυτού μας που δεν είναι δυνατό να φανερωθεί στα μάτια του κόσμου. Από το σημείο αυτό ως το σημείο ωστόσο, να το κόβουμε και από τα δικά μας μάτια, υπάρχει διαφορά. Διακινδυνεύουμε την εξισορρόπηση της προσωπικότητάς μας με το να μην δεχόμαστε ένα μέρος του εαυτού μας, έστω και το πιο απαράδεκτο. Η συλλογική πλευρά της σκιάς παρουσιάζεται ιδίως σε μαζικές εκδηλώσεις ή συγκεντρώσεις όπου ακίνδυνα και ήρεμα άτομα συμμετέχουν σε βίαιες και καταστρεπτικές πράξεις. Η σκιά αποτελεί ένα ηθικό πρόβλημα της προσωπικής και κοινωνικής ζωής.
